Моўныя сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту (на матэрыяле творчасці М. Багдановіча і Я. Купалы)

Моўныя сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту (на матэрыяле творчасці М. Багдановіча і Я. Купалы)

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Установа адукацыі "Гомельскі дзяржаўны

універсітэт імя Францыска Скарыны"

Філалагічны факультэт

Кафедра беларускай мовы

Дыпломная работа

Моўныя сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту (на матэрыяле творчасці М. Багдановіча і Я. Купалы)

Гомель 2010

РЭФЕРАТ

Дыпломная работа складаецца з 67 старонак, 26 крыніц.

Ключавыя словы: тэкст, цэласнасць, звязнасць, лексічны паўтор, тэматычны паўтор, сінанімічны паўтор, дэйктычны паўтор, антанімічны паўтор, марфалагічныя сродкі звязнасці, сінтаксічныя сродкі звязнасці.

Абект даследавання: паэтычная творчасць Янкі Купалы і Максіма Багдановіча.

Прадмет даследавання: сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту.

Метады даследавання: апісальны, аналітычны.

Мэта дыпломнай работы: апісанне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту Я. Купалы і М. Багдановіча.

Задачы дыпломнай работы:

·знаёмства з тэарэтычнай літаратурай па тэме даследавання;

·аналіз лексічных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

·аналіз моўных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

·апісанне лексіка-семантычных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

·выяўленне марфалагічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

·вызначэнне сінтаксічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту.

Выснова:

Вынікі дыпломнай работы могуць быць выкарыстаны ў працэсе далейшага вывучэння творчасці пісьменнікаў, пры выкладанні літаратуры і мовы ў школе, пры напісанні курсавых і дыпломных работ.

ЗМЕСТ

Уводзіны

1. Моўныя сродкі стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту

1.1 Ключавыя словы

.2 Эпіграф як сродак стварэння цэласнасці тэксту

. Лексічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

.1 Поўны тоесны паўтор

.2 Частковы лексічны паўтор

.3 Тэматычны паўтор

.4 Сінанімічны паўтор

.5 Антанімічны паўтор

.6 Дэйктычны паўтор

.7 Выражэнне універсальных логіка-сэнсавых адносін як сродак звязнасці тэксту

. Лексіка-семантычныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

.1 Метафара

.2 Эпітэт

.3 Параўнанне

. Марфалагічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

. Сінтаксічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

.1 Фігуры дабаўлення

.2 Фігуры пропуску

.3 Рытарычныя фігуры

Заключэнне

Спіс выкарыстаных крыніц

УВОДЗІНЫ

Паняцце тэксту. Розныя падыходы да тэксту

Калі шматлікія лінгвістычныя дысцыпліны маюць даўнюю гісторыю свайго існавання і развіцця, то лінгвістыка тэксту фарміравалася літаральна ў нас на вачах. Пасля бурных дыскусій аб тым, ці патрэбна наогул гэтая дысцыпліна - навука аб тэкстах - і што менавіта з'яўляецца непасрэднай вобласцю яе аналізу, даследаванне тэкстаў у самых розных адносінах і аспектах заняло прыкметнае месца не толькі ў шэрагу прац па лінгвістыцы, але і ў практыцы выкладання роднай і замежных моў. Тым больш дзіўна, што разглядаемая намі дысцыпліна не мае агульнапрынятага азначэння галоўнага свайго аб'екта - тэксту і амаль кожнае даследаванне ў дадзенай вобласці пачынаецца з разважанняў аб тым, што ж такое тэкст і якія прыкметы або ўласцівасці характарызуюць тое, што пазначаецца дадзеным тэрмінам.

Нельга не пагадзіцца з Л. Г. Бабенка і яе сааўтарамі, якія ў спецыяльнай працы аб лінгвістычным аналізе мастацкага тэксту прызнаюць, што агульнапрызнанага азначэння тэксту дагэтуль не існуе і што, адказваючы на гэтае пытанне, розныя аўтары паказваюць на розныя бакі гэтай з'явы: Д. М. Ліхачоў - на існаванне яго стваральніка, які рэалізуе ў тэксце нейкую задуму; В. Л. Каменская - на грунтоўную ролю тэксту як сродкі вербальнай камунікацыі; А. А. Лявонцьеў - на функцыянальную завершанасць гэтага маўленчага твора. Напрыканцы імі прыводзіцца азначэнне І. Р. Гальперына, паводле якога, "тэкст - гэта твор маўленчатворчага працэсу, які валодае завершанасцю, аб'ектываваны ў выглядзе пісьмовага дакумента; твор, што складаецца з назвы (загалоўка) і шэрагу адмысловых адзінак (звышфразавых адзінстваў), аб'яднаных рознымі тыпамі лексічнай, граматычнай, лагічнай, стылістычнай сувязі, мае вызначаную мэтанакіраванасць і прагматычную ўстаноўку" [3, с. 18]. Але, як сцвярджае Кубракова Е. С., не змяншаючы вартасцей кнігі І. Р. Гальперына аб тэксце як аб'екце лінгвістычнага даследавання, хацелася б разам з тым адзначыць, што ўсе вылучаныя тут крытэрыйныя прыкметы тэксту (акрамя апошніх) могуць быць пастаўлены пад сумненне і аспрэчаны. Пра цэлы шэраг тэкстаў можна сказаць, што яны так і не былі завершаныя аўтарамі і засталіся няскончанымі; нярэдка тэкст асобнага верша завяршаецца шматкроп'ем, якое прадугледжвае, відавочна, што канец верша варта дадумаць. Нароўні з пісьмовымі тэкстамі можна, па ўсёй бачнасці, вылучыць і тэксты вусных выступленняў (пра іх часта кажуць "тэкст дакладу/паведамлення/прамовы і г. д., так і не быў апублікаваны"), а таксама тэксты, запісаныя на гуказапісваючай апаратуры і прызначаныя для праслухоўвання. Далёка не ва ўсіх тэкстах ёсць загалоўкі (асобныя вершы, рэкламныя тэксты, аб'явы, анонсы). Нарэшце, не ўсе тэксты могуць быць прадстаўленыя ў выглядзе паслядоўнасці звышфразавых адзінстваў [4, с. 65].

Між тым тэкст адносіцца да найбольш відавочнай рэальнасці мовы, а спосабы яго інтуітыўнага вылучэння не меней укаранёныя ў свядомасці сучаснага чалавека, чым спосабы размежавання і вылучэння слова, і заснаваныя яны на разумовай здагадцы аб тым, што любое завершанае і запісанае вербальнае паведамленне можна ідэнтыфікавацца як тэкст, калі, вядома, і сама завершанасць тэксту падказаная нам тым або іншым фармальным спосабам. Адначасова не можа не ўразіць тая разнастайнасць і шматстайнасць саміх маўленчых твораў, па стаўленні да якіх мы лёгка выкарыстоўваем азначэнне "тэкст", і невыпадкова лексікографы згаджаюцца з азначэннем, што тэкстам з'яўляецца "усялякая запісаная прамова", і пералічваюць у якасці прыкладаў дакументы, літаратурныя творы і г. д. Цяжкасці азначэння паняцця тэксту, такім чынам, у цэлым зразумелыя: звядзенне ўсяго мноства тэкстаў у адзіную сістэму вельмі складанае.

Тэрмін "тэкст" (ад лац. textus - тканіна, спляценне, злучэнне) шырока выкарыстоўваецца ў лінгвістыцы, літаратуразнаўстве, эстэтыцы, семіётыцы, культуралогіі, а таксама філасофіі. Гэта, як адзначыў Ю.М. Лотман, "бясспрэчна, адзін з самых выкарыстоўваемых тэрмінаў у навуках гуманітарнага цыклу" [5, c. 19]. Развіццё навукі ў розныя моманты выносіць на паверхню такія словы: лавінападобны рост іх частотнасці ў навуковых тэкстах суправаджаецца стратай неабходнага адзінага значэння. Яны не столькі тэрміналагічна сапраўды пазначаюць навуковае паняцце, колькі сігналізуюць аб актуальнасці праблемы, паказваюць на вобласць, у якой нараджаюцца новыя навуковыя ідэі. За словам "тэкст" існуе некалькі розных, хоць і ўзаемазвязаных значэнняў.

Першапачаткова (і найбольш глыбока) гэты тэрмін умацаваўся ў мовазнаўстве. Тэкст для лінгвіста - гэта акт ужывання натуральнай мовы, які валодае вызначаным комплексам уласцівасцей. Яму ўласцівыя звязнасць і завершанасць. Тэкст выразна адмежаваны ад усяго знешняга, ад навакольнай маўленчай і пазамоўнай рэальнасці. Прасцей кажучы, ён мае ясна выяўленыя пачатак і канец, складаючы ланцуг (групу) прапаноў, які з'яўляецца мінімальнай (непадзельнай) камунікатыўнай адзінкай.

Лінгвістычнае разуменне тэксту ў адных выпадках - вузейшае (тэкст як "моўны выраз вызначанага сэнсавага шэрагу"), у іншых - шырэйшае. Так, навуковая дысцыпліна, названая лінгвістыкай тэксту, разглядае тэкст як маўленчае ўтварэнне (твор) з яго моўнай "тканінай"), пабудовай і сэнсам.

Тэрмін "тэкст" шырока выкарыстоўваецца і ў літаратуразнаўстве. Гэта - уласна маўленчая мяжа літаратурнага твора, вылучаемая ў ім нароўні з прадметна-вобразным аспектам (свет твора) і ідэйна-сэнсавай сферай (мастацкае ўспрыманне). Абмяркоўваючы пытанні тэарэтычнай паэтыкі, Ю.М. Лотман у пачатку 1970-х гадоў пісаў: "Варта рашуча адмовіцца ад уяўлення аб тым, што тэкст і мастацкі твор - адно і тое ж. Тэкст - адзін з кампанентаў мастацкага твора. Мастацкі эфект у цэлым узнікае з супастаўлення тэксту са складаным комплексам жыццёвых і ідэйна-эстэтычных уяўленняў" [5, c. 23].

Сучасныя навукоўцы іншы раз уключаюць у "прастору" літаратурна- мастацкага тэксту (акрамя прамовы) намаляваныя пісьменнікам і нават выяўленыя ім ідэі, канцэпцыі, сэнсы, г. зн. мастацкі змест. Словы "тэкст" і "твор" у падобных выпадках зяўляюцца сінонімамі.

Але найбольш прынята ў літаратуразнаўстве ўяўленне аб тэксце як строга арганізаванай паслядоўнасці маўленчых адзінак. У гэтай сувязі, у прыватнасці, адрозніваюцца асноўны тэкст твора і яго пабочны тэкст: загалоўкі і заўвагі, якія сталі прадметам спецыяльнага вывучэння, эпіграфы, прысвячэнні, аўтарскія прадмовы, пазначэнні дат і месцаў напісання, а таксама пералікі дзеючых асоб і рэмаркі драматычных твораў.

Тэрмін "тэкст" з'яўляецца цэнтральным у тэксталогіі. Сфера гэтай філалагічнай дысцыпліны - тэксты ў аспекце гісторыі іх стварэння, іх атрыбуцыя і вырашэнне пытанняў аб датыроўцы, усталяванне прынцыпаў публікацыі твораў, а пры наяўнасці тэкставых варыянтаў - вылучэнне асноўнага (кананічнага) тэксту. Праблемам тэксталогіі прысвечаны шэраг фундаментальных прац тэарэтычнага характару.

На гэтым другім родзе "надсітуацыйных" маўленчых утварэнняў пабудавалі свае тэорыі тэксту буйныя навукоўцы-культуролагі М.М Бахцін і Ю.М. Лотман.

У працы "Праблемы тэксту ў лінгвістыцы, філалогіі і іншых гуманітарных навуках. Вопыт філасофскага аналізу" М. М. Бахцін разгледзеў тэкст як "першасную дадзенасць (рэальнасць) і зыходны пункт любой гуманітарнай дысцыпліны": "Там, дзе чалавек вывучаецца па-за тэкстам і незалежна ад яго, гэта ўжо не гуманітарныя дысцыпліны" [6, с. 131]. Характарызуючы тэкст як выказванне, якое мае "суб'екта, аўтара", навуковец засяродзіў сваю ўвагу на тым, што назваў "сапраўды творчым тэкстам", якія ўяўляюць сабой "вольнае адкрыццё асобы": сэнс тэксту "у тым, што мае стаўленне да ісціны, праўды, дабра, прыгажосці, гісторыі". Бахцін падкрэслівае, што верны сваёй прыродзе тэкст ажыццяўляе "дыялагічныя адносіны": уяўляе сабой водгук на папярэднія выказванні і адрасаванне да духоўна-ініцыятыўнага, творчага водгуку на яго. Суб'екты дыялагічных адносін, па Бахціну, раўнапраўныя. Гэтыя адносіны асобасныя, спалучаныя з унутраным узбагачэннем людзей, з іх далучэннем да нейкага сэнсу, накіраваныя да паразумення і яднання: "Згода - адна з найважнейшых форм дыялагічных адносін" [6, c. 142].

Аб тэксце як з'яве гуманітарна значнай у іншай сэнсавай варыяцыі казаў Ю.М. Лотман. Разглядаючы культуру як "механізм росту інфармацыі", як "сукупнасць тэкстаў або складана пабудаваны тэкст", навуковец сцвярджаў, што тэкст па сваёй прыродзе валодае аўтарытэтнасцю, што ён праўдзівы па сутнасці, што магчымасць быць ілжывым для яго выключаецца: "Лотман падкрэсліваў, што ўдзельнікі зносін на тэкставай глебе рэзка аддзеленыя адзін ад аднаго; тэкст - гэта такая ж супярэчнасць у тэрмінах, як ілжывая клятва, малітва, хлуслівы закон. Гэта не тэкст, а разбурэнне тэксту" [5, c. 34].

Разглядаючы ў якасці тэкстаў прадказанні піфій, пропаведзі святароў, рэкамендацыі лекараў, сацыяльныя інструкцыі, законы, а таксама творы мастацтва, Лотман адзначаў: творцы (стваральнікі) тэкстаў агучваюць нейкія ісціны ў малазразумелай для іншых, зашыфразавай форме ("каб успрымацца як тэкст, паведамленне павінна быць не- або малазразумелым"). А тыя, каму адведзеная роля спажыўцоў тэкстаў, прыслухоўваюцца да іх стваральнікаў з поўным даверам, іншы раз звяртаючыся да тлумачальнікаў: тэксты падлягаюць "наступнаму перакладу (на іншы семіятычны код) або вытлумачэнню". "Каб быць узаемна карыснымі, - сцвярджае навуковец, - удзельнікі зносін павінны "размаўляць на розных мовах". "Тэкст, які апелюе да яго перакладу на іншую мову і творчаму вытлумачэнню, тлумачыцца навукоўцам як змястоўна адкрыты і шматзначны: ён з'яўляецца "не толькі пасіўным утрымальнікам сэнсаў", але і "сэнсавым генератарам" [5, c. 57].

З улікам прыведзеных меркаванняў М.М. Бахціна і Ю.М. Лотмана правамерна сказаць, што тэкст як феномен культуры ў яго найбольш поўнай і яскравай сутнасці - гэта адказнае маўленчае дзеянне, здольнае "працаваць" (функцыянаваць) далёка за межамі часу і месцы яго ўзнікнення, а таму дбайна прадуманае і адшліфаванае яго стваральнікам. Гэта - квінтэсэнцыя мовы ў дзеянні, свайго роду помнік аднойчы адбыўшагася выказвання.

Тэкст, які належыць да гуманітарнай сферы і апеліруе да яго духоўна- ініцыятыўнага ўспрымання самымі рознымі людзьмі, з'яўляецца носьбітам устойлівых і стабільных, пазасітуацыйна значных звестак, ідэй, настрояў думак, сэнсаў - цэнтрам духоўна-практычнага досведу тых або іншых грамадскіх груп і асоб, шчодра адораных, маштабных, сапраўды творчых. Найбольш яркія ўзоры тэкстаў садзейнічаюць вольнаму абяднанню як малых чалавечых супольнасцей, так і цэлых народаў і ўсяго чалавецтва. Менавіта такая іх вялікая місія ў складзе культуры [4, c. 18 - 27].

Тэкст - адзін з самых складаных аб'ектаў лінгвістычнага даследавання, з'ява настолькі складаная і шматаспектная, што ахоп усіх яго бакоў у адным азначэнні не ўяўляецца магчымым. Разам з тым "практычна немагчыма сустрэць такое азначэнне тэксту, якое не магло б выклікаць сур'ёзныя пярэчанні апанентаў" [7, с. 22]. У лінгвістычнай літаратуры можна выдзеліць чатыры канцэпцыі, з пазіцый якіх даследуецца тэкст: вынікова-статычная (тэкст як інфармацыя, адасобленая ад свайго носьбіта ў выглядзе паслядоўнасці выказванняў, аб'яднаных сэнсавай сувяззю); працэсуальная ў адносінах да свайго вытворцы (тэкст як рэалізацыя маўленчай здольнасці індывіда); каўзуальная (тэкст як вынік актыўнай маўленчай дзейнасці чалавека); стратыфікацыйная (тэкст як найвышэйшы ўзровень моўнай сістэмы) [8, c. 6].

У беларускім мовазнаўстве вывучэнне тэксту пачалося прыблізна ў 70-я гг. XX ст. I. Я. Лепешаў адзначае: "Лінгвістычны аналіз мастацкага тэксту - гэта вытлумачэнне разнастайных моўных фактаў, каменціраванне "моўных цяжкасцей", часцей за ўсё абумоўленых спецыфікай мовы мастацкай літаратуры, эстэтычнай функцыяй слова" [9, с. 4].

Тэрмін "тэкст" тлумачыцца неадназначна. На працягу доўгага часу ў методыцы дадзены тэрмін служыў для абазначэння матэрыялу для назіранняў над моўнымі з'явамі, фактамі, адзінкамі. Так, В. У. Протчанка ў сувязі з гэтым заўважае, што "ў практыцы навучання роднай мове тэрмін тэкст успрымаўся пераважна ў шырокім значэнні як дыдактычны матэрыял, прызначаны для асэнсавання моўных адзінак розных узроўняў з боку іх будовы, граматычнага значэння і сінтаксічнай ролі. Пад гэтым паняццем разумеліся не толькі ўласна тэксты як адзінствы, утвораныя ў выніку аб'яднання сказаў на адну тэму, але і спецыяльна падабраныя групы слоў, словазлучэнняў і сказаў, прызначаных для вырашэння дыдактычных задач урока" [10, с. 116].

Нярэдка тэрмін "тэкст" успрымаўся як сінонім да тэрміна "выказванне" ці як сінонім да тэрміна "звязная мова". Пры гэтым адны лічаць, што тэкст - любое па форме выказванне (вуснае і пісьмовае), другія - толькі пісьмовае; што тэкст - гэта розная працягласць выказвання ці розны яго аб'ём. Так, напрыклад, Л. М. Лосева лічыць немэтазгодным ужываць тэрмін "тэкст", калі ім "называюць не толькі пісьмовае маўленне, але і яго частку, і сказ, і нават яго частку", а таму даследчыца вызначае тэкст як "паведамленне ў пісьмовай форме, якое характарызуецца сэнсавай і структурнай завершанасцю і пэўнымі адносінамі аўтара да таго, пра што ён паведамляе" [11, с. 4].

Тэкст - маўленчы твор, у якім рэалізуюцца ўсе моўныя адзінкі (ад фанемы да сказа), гэта складаны моўны знак, г.зн., тэкст як абект філалагічнага аналізу можа і павінен уключаць дадзеныя яго лінгвістычнага аналізу. Раней у лінгвістыцы тэкст быў матэрыялам для аналізу, ён разглядаўся як асяроддзе, у якім функцыянуюць разнастайныя моўныя адзінкі. У сярэдзіне XX стагоддзя тэкст стаў разглядацца як асобая маўленчая адзінка, маўленчы твор, адпаведна гэтаму сфарміравалася навуковая дысцыпліна - лінгвістыка тэксту, у якасці абекта якой, на думку Т.М. Нікалаевай, выступаюць "правілы пабудовы звязнага тэксту і яго сэнсавыя катэгорыі, якія выражаюцца па гэтых правілах".

Тэкст ствараецца дзеля таго, каб абектывізаваць думку аўтара, пераўтварыць яго творчую задуму, перадаць веды і ўяўленні аб чалавеку і свеце, вынесці гэтыя ўяўленні за межы аўтарскай свядомасці і зрабіць іх здабыткам іншых людзей. Такім чынам, тэкст не аўтаномны і не самадастатковы - ён асноўны, але не адзінкавы кампанент тэкставай дзейнасці. Важнымі складаючымі яе структуры, акрамя тэксту, зяўляюцца аўтар (адрасант), чытач (адрасат), сама адлюстраваная рэальнасць, веды аб якой перадаюцца ў тэксце, і моўная сістэма, з якой аўтар выбірае моўныя сродкі, дазваляючы яму адэкватна пераўтварыць сваю творчую задуму.

Вылучаюць наступныя асноўныя падыходы да вывучэння тэксту:

1)лігвацэнтрычны (аспект суаднесенасці "мова - тэкст");

2)тэкстацэнтрычны (тэкст як аўтаномнае структурна-сэнсавае цэлае паводле суаднесенасці з удзельнікамі літаратурнай камунікацыі);

)антрапацэнтрычны (аспект суаднесенасці "аўтар - тэкст - чытач");

)кагнітыўны (аспект суаднесенасці "аўтар - пазатэкставая дзейнасць") [12, c. 12].

Як адзначае Н.С. Валгіна, "у тэксце заключана моўнамысленчая дзейнасць пішучага (гаворачага) субекта, разлічаная на рэакцыю чытача (слухача), на яго ўспрыняцце. Так нараджаецца ўзаемазвязная трыяда: аўтар (стваральнік тэксту) - тэкст (матэрыяльнае ўвасабленне моўнамысленчай дзейнасці) - чытач (інтэрпрэтатар). Такім чынам, тэкст аказваецца і вынікам дзейнасці (аўтара), і матэрыялам для дзейнасці (чытача-інтэрпрэтатара).

Само слова "тэкст" (лат.textus) абазначае тканіну, спляценне, злучэнне. Таму важна ўстанавіць і тое, што злучаецца, і тое, як і навошта злучаецца. У любым выпадку тэкст уяўляе сабой абяднаную па сэнсе паслядоўнасць знакавых адзінак, асноўнымі ўласцівасцямі якой зяўляецца звязнасць і цэласнасць.

Тэкст можа быць пісьмовым і вусным па форме свайго ўзнаўлення.

Тэкст, па азначэнні М.М. Бахціна, - гэта "першасная дадзенасць" усіх гуманітарных дысцыплін і "ўвогуле ўсяго гуманітарна-філалагічнага мыслення… Тэкст зяўляецца той непасрэднай рэальнасцю, рэальнасцю думкі і перажывання, з якой толькі і могуць зыходзіць гэтыя дысцыпліны і гэта мысленне. Дзе няма тэксту, там няма і абекта для даследавання і мыслення [13, c. 306.].

Тэкст - гэта твор маўленчага працэсу, які валодае завершанасцю, абектывізуецца ў выглядзе пісьмовага дакумента, літаратурна апрацаваны ў адпаведнасці з тыпам гэтага дакумента, твор, які складзены з назвы і рада асаблівых адзінак, абяднаных рознымі тыпамі лексічнай, граматычнай, лагічнай, стылістычнай сувязі, які мае мэтанакіраванасць і граматычную ўстаноўку.

Тэкст - не спантанная мова; ён не толькі імпліцытна разлічаны на слыхавое ўспрыняцце; ён не толькі лінейны, ён не толькі рух, працэс - ён таксама стабільны.

Паняцце цэласнасці і звязнасці тэксту

У коле пытанняў, звязаных з характарыстыкай тэксту, пытанне аб цэласнасці і звязнасці можна лічыць адным з асноўных. Гэта тлумачыцца тым, што тэкст як абект лінгвістычнага даследавання ўяўляецца перш за ўсё як інфармацыйнае і структурнае адзінства, як функцыянальна завершанае моўнае цэлае.

Цэласнасць і звязнасць - гэтыя, па сутнасці, асноўныя канструктыўныя прыкметы тэксту - адлюстроўваюць змястоўную структурную сутнасць тэксту. Адрозніваюць лакальную звязнасць і глабальную. Лакальная звязнасць - гэта звязнасць лінейных паслядоўнасцей (выказванняў, міжфразавых адзінстваў). Глабальная звязнасць - гэта тое, што забяспечвае адзінства тэксту як сэнсавага цэлага, яго ўнутраную цэласнасць.

Лакальная звязнасць вызначаецца міжфразавымі сінтаксічнымі сувязямі (уводна-мадальнымі і займеннікавымі, віда-часавымі формамі дзеясловаў, лексічнымі паўторамі, парадкам слоў, злучнікамі і г.д.).

Глабальная звязнасць (яна прыводзіць да змястоўнай цэласнасці тэксту) выяўляецца праз ключавыя словы, якія тэматычна і канцэптуальна абядноўваюць тэкст у цэлым ці яго фрагменты.

Звязнасць тэксту праяўляецца праз знешнія структурныя паказчыкі, праз фармальную залежнасць кампанентаў тэксту.

Цэласнасць тэксту прасочваецца ў сувязі тэматычнай, канцэптуальнай, мадальнай.

Гэта азначае, што паняцце цэласнасці тэксту вядзе да яго змястоўнай і камунікатыўнай арганізацыі, паняцце звязнасці - да формы, структурнай арганізацыі.

Звязнасць. Структурная сувязь можа быць экспліцытнай і імпліцытнай.

Сэнсавая цэласнасць заключаецца ў адзінстве тэмы - мікратэмы, макратэмы, тэмы ўсяго маўленчага тэксту. Ключавыя словы ствараюць семантычныя тэкставыя палі. Гэта сэнсавы лейтматыў. Як правіла, ключавыя словы звязаны з тэмай тэксту, фрагмента тэксту, асобнага міжфразавага адзінства. Праз ключавыя словы не толькі выражаецца асноўная ідэя твора, але і аўтарская стылістыка.

Звязуючым элементам тэксту на ўзроўні зместу зяўляецца і аўтарская ацэнка і асэнсаванне адлюстраваных прадметаў, сувязь аўтарскай задумы і кампазіцыі, аўтарская пазіцыя. Усё гэта звязана з мэтавай устаноўкай тэксту і яе рэалізацыяй у стылі, у формах прадэманстраванасці ў тэксце аўтарства. Аўтарская мадальнасць абядноўвае ўсе элементы зместу тэксту.

Такім чынам, тэкст ствараецца, калі ён валодае дзвюма прыкметамі - структурнай звязнасцю і змястоўнай цэласнасцю. Прычым, абедзве прыкметы непарыўныя і накладаюцца адна на адну. Прысутнасць толькі адной з прыкмет яшчэ не сведчыць аб мэтазгодна пабудаваным тэксце [14, c. 43 - 48].

Мэты, задачы, крыніцы работы

Тэкст - адзін з самых складаных аб'ектаў лінгвістычнага даследавання, з'ява настолькі складаная і шматаспектная, што ахоп усіх яго бакоў у адным азначэнні не ўяўляецца магчымым. Разам з тым "практычна немагчыма сустрэць такое азначэнне тэксту, якое не магло б не выклікаць сур'ёзныя пярэчанні апанентаў". Тэрмін "тэкст" тлумачыцца неадназначна.Тым больш дзіўна, што разглядаемая намі дысцыпліна не мае агульнапрынятага азначэння галоўнага свайго аб'екта - тэксту і амаль кожнае даследаванне ў дадзенай галіне пачынаецца з разважанняў аб тым, што ж такое тэкст і якія прыкметы або ўласцівасці характарызуюць тое, што пазначаецца дадзеным тэрмінам.

Пагэтаму пытанне аб тэксце і моўных сродках стварэння цэласнасці і звязнасці яго патрабуюць спецыяльнага агляду, тым больш, што ў навуковым падыходзе да гэтага феномена ў айчыннай літаратуры назіраюцца значныя разыходжанні. Дадзеныя палажэнні вылучаюць актуальнасць нашай дыпломнай работы.

Мэта дыпломнай работы: апісанне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту Я. Купалы і М. Багдановіча.

Абектам дыпломнага даследавання зяўляецца паэтычная творчасць Янкі Купалы і Максіма багдановіча.

Прадмет дыпломнага даследавання - выяўленне і размежаванне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту.

У адпаведнасці з мэтай нашага даследавання былі пастаўлены і вырашаны наступныя задачы:

·знаёмства з тэарэтычнай літаратурай па тэме даследавання;

·аналіз лексічных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

·аналіз моўных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

·апісанне лексіка-семантычных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

·выяўленне марфалагічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

·вызначэнне сінтаксічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту.

1. Моўныя сродкі стварэння цэласнасці патычнага тэксту

Тэкст як абект лінгвістычнага даследавання ўяўляецца перш за ўсё як інфармацыйнае і структурнае адзінства, функцыянальна завершанае маўленчае цэлае. Менавіта гэта якасць тэксту на сённяшні час дае магчымасць выявіць найбольш істотныя заканамернасці тэкстаўтварэння.

Цэласнасць тэксту праяўляецца ў тэматычным, канцэптуальным і мадальным аспектах, звязнасць у структурным плане.

У сувязі з гэтым паняцце цэласнасці тэксту вядзе да яго змястоўнай і камунікатыўнай арганізацыі, а паняцце звязнасці - да формы, структурнай арганізацыі.

Цэласнасць тэксту - гэта перш за ўсё адзінства тэматычнае, канцэптуальнае, мадальнае.

Сэнсавая цэласнасць заключаецца ў адзінстве тэмы - мікратэмы, макратэмы, тэмы ўсяго моўнага твора.

1.1 Ключавыя словы

Дробязная прыватная тэма - тэма, заключаная ў міжфразавым адзінстве (яна звычайна падаецца ў зачыне). Міжфразавае адзінства монатэматычнае. Пераход ад адной тэмы да другой ёсць сігнал мяжы міжфразавых адзінстваў. Адзінства тэмы праяўляецца ў рэгулярнай паўтаральнасці ключавых слоў праз сінанімію ключавых слоў, праз паўторную намінацыю. Адзінства тэмы забяспечваецца тоеснасцю рэферэнцыі, г.зн. суаднесенасцю слоў (імёнаў і іх дэнататаў) з адным і тым жа прадметам выяўлення. З адзінствам тэмы звязана зява імплікацыі, заснаваная на сітуацыйных сувязях. Наяўнасць адных адлюстроўваемых прадметаў прадугледжвае наяўнасць і іншых, сітуацыйна звязаных з імі.

Вось прыклад таго, якая роля ключавых слоў у стварэнні сэнсавай цэласнасці тэкста, у здзяйсненні актыўнай сувязі іх з іншымі словамі, якія дапамагаюць усебакова раскрыць абазначаную тэму:

Асвяціла свечка з воску хлопца твар васковы.

Тае воск, і ўніз ціхутка капелькі сцякаюць,

А ў вачах збалелых Яна слёзы праступаюць.

Свечка свеціць, свечка ззяе, свечка дагарае,

І ў панурай, цеснай хаце хлопец памірае…[1, с. 83]

Матыў жыцця і смерці даволі часта сустракаецца ў вершах М. Багдановіча і ключавым паняццем-словам для пісьменніка можна лічыць вобраз смерці.

Не кувай ты, шэрая зязюля,

Сумным гукам у бары;

Мо і скажаш, што я жыці буду,

Але лепш не гавары.

Бо не тое сведчыць маё сэрца,

Грудзі хворыя мае;

Боль у іх мне душу агартае,

Думцы голас падае.

Кажа, што нядоўга пажыву я,

Што загіну без пары…[1, с. 82].

"Дзве смерці", менавіта так называецца верш М. Багдановіча. У сваіх творах ён часта звяртаецца менавіта да гэтага матыву, матыву смерці, лексема смерць зяўляецца ключавой у многіх яго вершах:

Калі патрыцый смерць з прыветам спаткаў,

Прабіўшы жылы на руках,

Дрыжэлі спевы флейт, дзень ясны дагараў,

А праз вакно струёю вецер павяваў

І… мігдаловы горкі пах…[1, с. 103].

Ключавыя словы, становячыся дамінантнымі абазначэннямі, ствараюць вакол сябе адзіны сэнсавы кантэкст, уключаючы ў яго іншыя словы, сітуацыйна звязаныя з словам-паняццем, выбраным у якасці ключавога.

Аб дамінуючай ролі ключавых слоў, прымяняльна да паэтычнага твора, добра сказаў ў сваіх занатоўках А.А. Блок: "Всякое стихотворение - покрывало, растянутое на остриях нескольких слов. Эти слова светятся как звёзды. Из-за них существует стихотворение" [14, c. 47].

Ключавыя словы ствараюць семантычна тэкставыя палі [15, c. 31].

Гэта сэнсавы лейтматыў. Як правіла, ключавыя словы звязаны з тэмай тэксту або фрагмента тэксту.

Калі гэта звышфразавае адзінства, то ключавое слова абавязкова прысутнічае ў яго зачыне ў якасці сэнсавага цэнтра. І менавіта гэта слова семантычна прыцягвае да сябе іншыя словы, размешчаныя ў паясняльнай частцы складанага цэлага, якая раскрывае дадзеную мікратэму.

Ключавыя словы як семантычна важны элемент тэксту могуць аказацца цэнтральнымі ў сістэме вобразаў таго ці іншага мастака слова. Праз іх не толькі выражаецца асноўная ідэя твора, але і аўтарская стылістыка. Л.К. Чукоўская ў "Записках об А. Ахматовой" пісала: "Чтоб добраться до сути, надо изучать гнёзда постоянно повторяющихся образов в стихах поэта - в них таится личность автора и дух его поэзии" [12, c. 47].

У вершы Янкі Купалы "За сваю свабоду" ключавым зяўляецца слова, якое падаецца ўжо ў самой назве твора - "свабода". Ключавое слова "свабода" садзейнічае сэнсавай цэласнасці верша:

За свабоду сваю

Ўсё душой пастаю;

У агонь, у ваду

Я за ёю пайду… [2, с. 106].

Ключавым слова свабода зяўляецца і ў вершы пісьменніка "Мы людзі свабодныя":

Мы людзі свабодныя,

Вольныя птахі, -

Магутныя, грозныя

Крылляў размахі…[2, с. 245].

Катаванне - вось яшчэ адно з ключавых слоў у творчасці Я. Купалы. Аўтар вельмі заклапочаны прыгнётам сялян, у яго вершах гэта выразна адчуваецца:

Як роўны жыхар ідзі між роўных жыхароў,

Аддай на суд свае ўсе крыўды, слёзы, кроў.

Аб вечным катаванні, здзеку далажы

І пакажы на курганы і на крыжы…[2, с. 164].

Сувязь назвы паэтычнага тэксту з тэмай, ідэяй, зместам твора ў паэзіі М. Багдановіча можна разгледзець у наступных вершах: "Возера",

Стаяў калісь тут бор стары,

І жыў лясун у тым бары.

Зрубілі бор - лясун загінуў,

Во след яго ад той пары:

Сваё люстэрка ён пакінуў.

Як у нязнаны свет акно,

Ляжыць, халоднае, яно,

Жыццё сабою адбівае

І ўсё, што згінула даўно,

У цёмнай глыбіні хавае. [1, с. 53].

На пачатку верша аўтар расказвае нам гісторыю паходжання возера, гэты верш можна назваць нават своеасаблівай легендай пра стварэнне возера. Тэма верша заключаецца ўжо ў самой назве твора. І ўжо па ходу разгортвання дзеяння, праз змест, раскрываецца тэма твора.

Панурая, вялізная жывёла

Па шыры неба ў даль марудна праплывае.

Ўсё сціхла. Але вось паветра рассякае

Аагністы меч і зіхаціць вясёла.

Ударыў ён - і грукат пракаціўся;

Мігае грозны меч, удары не сціхаюць,

І ўніз халодныя бічы крыві сцякаюць,

А людзі кажуць: гэта дождж праліўся [1, с. 57].

У вершы аўтар вельмі трапна выкарыстоўвае параўнанні, увасабленне, наданне нежывому прадмету ўласцівасцей жывёлы. Аўтар выкарыстоўвае ў сваім творы таксама і эпітэты - ўсе гэтыя вобразна-выяўленчыя сродкі ўдала ўжыты аўтарам і дапамагаюць поўна і выразна намаляваць карціну буры ў такім невялікім па абёме вершы. Назва верша вельмі выразна раскрываецца ў змесце, раскрываецца ў ідэі твора. Хоць назва верша не ўзгадваецца на працягу ўсяго твора, але мы выразна ўяўляем сабе, што размова ідзе пра зяву прыроды, мы добра ўяўляем сабе праз створаны аўтарам вобраз, што размова ідзе менавіта пра буру.

1.2 Эпіграф як сродак стварэння цэласнасці тэксту

У пачатку верша "Прывет табе, жыццё на волі!.." змешчаны эпіграф А. Фета: "Оглянись и мир вседневный Многоцветен и чудесен."

Прывет табе, жыццё на волі!

Над галавой - дубоў павець,

Віднеюць неба, горы, поле

Праз лісцяў сець!

Лахмоцці ценяў на палянах,

Схаваўшы золата ляжаць; Яго слаі з-пад дзір парваных

Аж зіхацяць.

А к ночы свой чырвоны веер

У небе сонца развярне,

І разварушаны ім вецер

У даль памкне.

Калі жа пабляднее золак

І цёмнай зробіцца вада,

Заззяе серабром іголак

Зор грамада.

І роўна мілымі зрабіцца

Здалеюць яркі блеск і цень,

Той дзень, што мае нарадзіцца,

І знікшы дзень [1, с. 60].

Падабраны эпіграф як бы прыцягвае нашу ўвагу задумацца над тым, што кожны дзень нашага жыцця не падобны на другі, што нам патрэбна звяртаць сваю ўвагу на прыгажосць прыроды, якая акаляе нас, што тыя звы, якія мы прывыклі бачыць кожны дзень, - гэта сапраўдны цуд прыроды. М. Багдановіч цудоўна раскрыў змест эпіграфа ў сваім вершы. Аўтар праз вобразна-выяўленчыя сродкі перадае нам пейзаж, малюнак прыроды, адчуваецца захапленне паэта прыгажосцю, якую аўтар бачыць навокал. Аўтар адзначае розныя дробязі, з якімі мы сустракаемся амаль што кожны дзень, але не звяртаем на іх увагі: "Віднеюць неба, горы, поле Праз лісцяў сець!", або "Лахмоцці ценяў на палянах, Схаваўшы золата ляжаць; Яго слаі з-пад дзір парваных Аж зіхацяць". Яшчэ на пачатку верша М. Багдановіч звяртаецца да прыроды : "Прывет табе, жыццё на волі!", адразу ўзнікае адчуванне прастору, лёгкага паветра, раздолля.

"Цветы последние милей Роскошных первенцев полей". А. Пушкин.

Так пачынае свой верш "Плакала лета зямлю пакідаючы…" М. Багдановіч эпіграфам з А.С. Пушкіна:

Плакала лета зямлю пакідаючы;

Ціха ліліся слязінкі на поле.

Але прыгожаю восенню яснаю

Там, дзе ўпалі яны, вырасталі

Кветкі асеннія, кветкі, ўспаённыя

Тугаю, горам, слязінкамі лета.

Кветкі асеннія, родныя, бледныя!

Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць.

Можа таму-то душа надарваная

Гэтак любоўна вянок з вас сплятае [1, с. 67].

Значэнне эпіграфа добра раскрываецца ў вершы. Можна сказаць, што эпіграф зяўляецца тэмай верша, і гэта тэма раскрываецца праз змест твора. Зразумела, што аўтар апісвае восеньскую пару, калі зямля развітваецца з летнімі фарбамі, але ім на змену прыходзяць не менш прыгожыя восеньскія. М. Багдановіч ведае, што ў хуткім часе надыйдзе зіма, і гэтыя каляровыя кветкі ўжо больш не будуць радаваць наша вока: "Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць".

"Калі аднойчы засвеціцца гэтая зорка, Найпрыгажэйшая і найдалейшая Скажыце ёй, што я кахаў яе, О, апошнія з роду людскога. (Сюлі-Прудом). Гэты эпіграф зяўляецца своеасаблівым пачаткам да "Раманса" М. Багдановіча.

Зорка Венера ўзышла над зямлёю,

Светлыя згадкі з сабой прывяла…

Помніш, калі я спаткаўся з табою,

Зорка Венера ўзышла.

З гэтай пары я пачаў углядацца

Ў неба начное і зорку шукаў.

Ціхім каханнем к табе разгарацца

З гэтай пары я пачаў.

Але растацца нам час наступае;

Пэўна ўжо доля такая ў нас.

Моцна кахаў я цябе, дарагая,

Але растацца нам час.

Буду ў далёкім краю я нудзіцца,

Ў сэрцы любоў затаіўшы сваю;

Кожную ночку на зорку дзівіцца

Буду ў далёкім краю.

Глянь іншы раз на яе, - ў растанні

Там з ёй зліём мы пагляды свае…

Каб хоць на міг уваскрэсла каханне,

Глянь іншы раз на яе…[1, с. 77].

Эпіграф да гэтага верша зяўляецца своеасаблівым падагульненнем да ўсяго твора, у гэтым выпадку змест і эпіграф супадаюць па сваёй мэце, ідэі, у іх агульная тэма, тэма кахання да жанчыны.

У вершы Я. Купалы "Мая дзяўчынка" аўтар апісвае нам дзяўчыну, праз гэта апісанне бачна, што паэт захапляецца ёй, Я. Купала выкарыстоўвае трапныя параўнанні, дарэчы, ўвесь верш пабудаваны менавіта на параўнаннях: "Дзве пралескі - яе вочкі" або "Яе губкі - не калінкі, - Проста спелыя малінкі".

У дзяўчынкі, у княгіні,

Што падчас мне вочкам кіне, -

Каласісты вянок жыта -

Коска жычкаю павіта;

Пара пасымкаў мятлічкі -

Броўкі мілыя ў сястрычкі;

Дзве пралескі - яе вочкі

Ці два ў збожжы васілёчкі;

Яе шчочкі -роўны ў сонцы

Цвету - ружы ля аконца;

Яе губкі - не калінкі, -

Проста спелыя малінкі!... Сэрца…

Ўсюды за ім пойдзеш…

Пекла, неба - ўсё там знойдзеш…

У дзяўчынкі, у княгіні,

Што падчас мне вочкам кіне [2, с. 86].

Цэлы верш прысвечаны менавіта адной дзяўчыне, можна сказаць, што назва твора адпавядае яго зместу. Ужо з прапанаванай назвы можна здагадацца, пра каго будзе ісці гаворка, і аўтар пры дапамозе вобразна-выяўленчых срадкаў малюе "сваю дзяўчыну". Тэма кахання прасочваецца ў змесце верша, і сам загаловак верша ўжо сведчыць пра гэта. Ідэя твора - паказаць чытачу незвычайную прыгажосць дзяўчыны і, трэба сказаць, што ў Я. Купалы гэта атрымалася.

Да навагодняй тэматыкі адносіцца верш Я. Купалы "Мароз":

Іду я, сняжысты, усясільны,

Па сцежках-пуцінах пустых,

І ночкай і днём безупынна

Пільную абшараў сваіх.

Бязмежна, ўладарна паную

Пад сховаю пушчавых вех,

Каронаю бор мне зялёны,

А тронам-пасадам бел-снег.

Палац мой - лес буйны, вяцісты -

Ірдзіцца брыльянтамі скрозь,

Мне воўк і мядзведзь ў паслугах,

Мне служаць вавёрка і лось.

Як пухам сняжком пасыпаю

І хвою, і елку, і клён;

Хто ў госці ка мне забярэцца,

Тулю тых, галублю іх сон.

І казкі шапчу ім аб шчасці,

І цемру зганяю з вачэй…

Хадзіце, хадзіце к Марозу!

Хадзіце ў госці хутчэй [2, с, 192]!

Адметна ў гэтым вершы тое, што ён напісаны ад першай асобы: мароз зяўляецца апавядальнікам у гэтым творы. Тэма гэтага верша - зімовае марознае надворе, аўтар намаляваў нам карціну зімовага лесу. Трэба сказаць, што сувязь назвы верша і яго зместу выяўляецца праз ключавое слова "мароз", якое зяўляецца назвай твора.

Такім чынам, завершаны тэкст валодае дзвюма прыкметамі -структурнай звязнасцю і змястоўнай цэласнасцю. Прычым, абедзве прыкметы непарыўныя і накладаюцца адна на адну. Наяўнасць толькі адной з прыкмет яшчэ не сведчыць аб мэтазгодна пабудаваным тэксце.

Не стварае тэксту як маўленчай цэласнай адзінкі і тэматычна падабраны, але граматычна не звязаны рад слоў.

Каб тэкст быў аформлены як асэнсаванае мэтазгоднае структурнае адзінства, неабходны дзве прыкметы - прыкмета звязнасці і прыкмета цэласнасці.

Прыкмета цэласнасці ўключае ў сябе і такую якасць, як камунікатыўная ўстаноўка. Гіперзвязнасць тэксту дасягаецца менавіта яго камунікатыўнай (мэтавай) устаноўкай.

Такім чынам, можна зрабіць вывад, што для стварэння цэласнасці тэксту неабходна не толькі тэматычнае, канцэптуальнае, мадальнае адзінства, а і мікратэма, макратэма, тэма ўсяго моўнага твора. Важную ролю ў стварэнні цэласнасці тэксту адыгрываюць таксама ключавыя словы і эпіграф, якія ў сваю чаргу дапамагаюць стварэнню цэласнасці тэксту.

2. Лексічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

Звязнасць тэксту - гэта важнейшая тэкставая катэгорыя, менавіта яе наяўнасць павышае статус некаторай большасці выказванняў, пераўтвараючы іх у тэкст. Тэкст - вельмі складаны знак, таму ён мае гібкую сістэму ўнутраных сувязей, вядома, што чым ніжэйшы ўзровень моўнай сістэмы, тым больш жорсткія правілы камбінацыі складаючых яго адзінак, і наадварот, чым вышэй узровень моўнай сістэмы, тым больш мяккімі зяўляюцца правілы сувязі яго адзінак.

Дамінанта ўнутрытэкставых сувезей - семантычнае дапасаванне ў шырокім сэнсе. Усе кампаненты тэксту - ад буйных (ССЦ) да дробязных (слова) - павінны быць семантычна звязанымі паміж сабой і суаднесены з глабальным зместам тэксту. Менавіта семантычная сувязь - падмурак тэксту, яна вызначае яго адзінства і цэласнасць. Усе прыватныя лексічныя, фармальна-граматычныя і іншыя праявы звязнасці абумоўленыя агульнай семантычнай ідэяй тэксту. Існуюць самыя разнастайныя тыпалагічныя характарыстыкі ўнутрытэкставых сувязей: экспліцытныя і імпліцытныя (аснова - ступень слоўнай выражанасці ў тэксце); лексічныя і граматычныя (аснова - моўныя спосабы рэпрэзентацыі сувязі); паралельная і паслядоўная сувязь (аснова -характар суаднесенасці фраз у кантэксце) і інш.

Класіфікацыя ўнутрытэкставых сувязей павінна абапірацца на ўзроўневае ўяўленне тэксту, паколькі яны выяўляюцца на ўсіх яго ўзроўнях.

На ўзроўні семантыкі існаванне ўнутрытэкставых сувязей абумоўлена канцэптуальнасцю тэксту і яго суаднесенасцю з пэўным фрагментам рэчаіснасці. На ўзроўні граматыкі тэксту яны абумоўлены заканамернасцямі граматычнага дапасавання і граматычнай залежнасці, якія матываваныя законамі моўнай сінтагматыкі. На прагматычным узроўні гэтыя сувязі абумоўленыя асаблівасцямі індывідуальна-аўтарскага стылю. Узятыя ўсе разам, разнастайныя ўнутрытэкставыя сувязі складаюць сукупнасць спецыялізаваных кампанентаў, якія зяўляюцца сродкамі тэкстаўтварэння. Усе разнавіднасці гэтага роду сувязей пабудаваныя на паўторы інфармацыі, які здзяйсняецца на розных баках тэкставай прасторы, у разнастайным абёме і разнастайнымі лексічнымі сродкамі. У выніку гэтага яны могуць быць кантактнымі і дыстантнымі, поўнымі і частковымі.

2.1 Поўны тоесны паўтор

Найбольш просты і найбольш ранні па часе яго ўзнікнення механізм сувязі, які здзяйсняецца паўторам аднолькавых словаформ, што маюць адзін корань. Так, у вершы М. Багдановіча "Устань, навальніца, мкні нанова…" слова "ўдар" паўтараецца некалькі разоў:

…Удар, цыклон, удар на мора,

Цалуй яго ў глухое дно,

Ўсплясні ваду - і перлаў горы

На бераг выкіне яно [1, с. 114];

або ў вершы "Хоць мы былі адны ў той час…" дзеяслоў "не помню" паўтараецца два разы:

…Не помню, як - я ручку ўзяў,

Не помню, як - пацалаваў,

Ціхутка пальчыкі цалуючы,

Як да дзіцёнка, ў лад казаў…[1, с. 154].

У вершы "Як хораша…" М. Багдановіч выкарыстоўвае дзеяслоў "не руш" тры разы:

Як хораша, калі дзіцё

Пад сэрцам ціха зварухнецца,

І ў раз па целу разліецца

Яшчэ не звычнае чуццё.

Душа - ў салодкім палусне,

І кажуць знакі чалавечка:

"Я - пценчык, ты - маё гняздзечка,

Не руш, не руш, не руш мяне!" [1, с. 159].

У вершы "Белым кветам адзета каліна…" пісьменнік выкарыстоўвае тоесны паўтор: два назоўнікі адзіночнага ліку жаночага роду назоўнага склону - назоўнік "каліна" і ўласны назоўнік "Марына". Назоўнік "каліна" пісьменнік ужывае пяць разоў, а назоўнік "Марына" - чатыры. Пры дапамозе назоўніка "каліна" М. Багдановіч параўноўвае дзяўчыну з прыгожым дрэвам:

Белым кветам адзета каліна

Ды бялей ад каліны Марына.

А чаго ты, як месяц, красна?

Я не ведаю, - кажа яна.

Раз вярнулася позна Марына;

У касе яе кветка каліны.

А чаго ты, як месяц, ясна?

Я не ведаю, - кажа яна.

Ды не век расцвітае каліна,

Не ўплятае ўжо кветак Марына.

А чаго ты, як месяц, сумна?

Я не ведаю, - кажа яна.

А калі абляцела каліна,

Атруцілася зеллем Марына,

І, як месяц далёкі, блядна

Ў дамавіне ляжала яна [1, с. 249].

Янка Купала ў сваім вершы "Перад сёмухай" таксама выкарыстоўвае поўны тоесны паўтор, аўтар ужывае тры разы назоўнік мужчынскага роду клічнага склону адзіночнага ліку "гай":

Гаю, гаю, гаю,

Схаджу да дубровы,

Насяку там маю

Ахапак здаровы…[2, с. 23];

у гэтым жа вершы Я. Купала выкарыстоўвае дзеяслоў будучага часу закончанага трывання І спражэння абвеснага ладу - "будзе":

Будзе тут бярозка,

Будзе тут рабінка,

Будзе клёну горстка,

Будзе і калінка…[2, с. 23].

У гэтым вершы аўтар ужывае таксама і ўказальны займеннік "тут", што указвае на месца дзеяння, якое ўзгадваецца з папярэднягя кантэксту.

У вершы "Вось тут і жыві…" Я. Купала выкарыстоўвае безасабовую часціцу "няма":

Няма хлеба, няма солі, -

Чужому рабі;

Няма шчасця, няма долі, -

Вось тут і жыві…[2, с. 45].

2.2 Частковы лексічны паўтор

Нараду з поўным паўторам у паэтычных тэкстах М. Багдановіча і Я. Купалы ёсць і частковы лексіка-семантычны паўтор. Ён уяўляе сабой паўтор разнастайных словаформ, якія маюць адзін корань.

У вершы "Блішчыць у небе зор пасеў" М. Багдановіча частковы лексічны паўтор праяўляецца ў дзеепрыслоўі "лецячы" і дзеяслове закончанага трывання "ўзляцеў":

Блішчыць у небе зор пасеў;

У полі - рунь і ў небе - рунь.

Да рэчкі лецячы ўзляцеў

Між імі марай белы лунь [1, с. 61].

Корань лец/ляц, дзеепрыслоўе лецячы незакончанага трывання ўтвараецца ад асновы цяперашняга часу дзеяслова ляцець пры дапамозе суфікса -ячы, дзеяслоў узляцеў абазначае завяршэнне дзеяння, мае форму закончанага трывання абвеснага ладу 1 асобы І спражэння мужчынскага роду адзіночнага ліку.

У вершы Я. Купалы "Араты" :

Сошку закладай,

Каня пугай хутка

Гані, паганяй…[2, с. 62].

Дзеясловы гані і паганяй аднакаранёвыя, яны маюць адзін корань ган. Дзеяслоў гані мае форму незакончанага трывання загаднага ладу 1 асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу. Дзеяслоў паганяй, таксама мае форму загаднага ладу цяперашняга часу незакончанага трывання 2 асобы адзіночнага ліку.

У вершы "Вы кажаце…" Я. Купала ўжывае такія аднакаранёвыя словы, як пеў, пець, песня, пяю:

Як пеў я да гэтуль, так пець не сцураюся,

Жальбою маркоцячы песню сваю;

Я ў долю народа свайго узіраюся

І толькі аб гэтым для вас тут пяю…[2, с. 17].

Аўтар выкарыстоўвае такія часціны мовы, як дзеяслоў, назоўнік. Дзеяслоў пеў - абазначае, што дзеянне адбывалася ў прошлым часе, на гэта ўказвае суфікс -ў-, гэта дзеяслоў незакончанага трывання, абвеснага ладу, 2 асобы, азіночнага ліку. Дзеяслоў пець абазначае незакончанае трыванне. Назоўнік песню абазначае прадмет дзеяння, дзеяслоў пяю абазначае працягласць дзеяння. Усе словы маюць агульны корань пе, які выкарыстоўваецца аўтарам у розных вырыянтах яго формы.

Розныя часы дзеяслова выкарыстоўвае ў адным паэтычным радку Я. Купала ў сваім вершы "Родныя песні":

На рукі людскія наложаць аковы.

Край стопчуць, заграбяць чужыя народы, -

У песнях жа родны край, родныя словы

Жылі, жывуць, і жыць будуць заўсёды…[2, с. 13].

Ужыванне дзеясловаў прошлага, цяперашняга і будучага часоў паказвае на тое, што беларуская мова, родны край застануцца назаўсёды ў памяці народа, яго спадчынай. Агульны корань у гэтых дзеясловах - жы, у розных яго варыянтах (жыв/жыц).

2.3 Тэматычны паўтор

Тэматычны паўтор зяўляецца праявай закону тэматычнай сувязі слоў у тэксце, асноўнага закону сінтагматыкі тэксту. Сутнасць яго заключаецца ў тым, што спалучальныя словы павінны адпавядаць адно аднаму, павінны мець агульныя семы. Словы, якія адносяцца да адной тэматычнай групы, збліжаюцца ў тэксце, утвараючы адзіную функцыянальна-тэкставую парадыгму слоў, якія выконваюць агульную тэкставую функцыю. У вершы М. Багдановіча "Зімой" такую канцэптуальна значную групу слоў (што пацвярджаецца назвай верша) складаюць словы, якія ўтрымліваюць семы, што ўказваюць на прымету прадмета, на сам прадмет у адносінах да зімы, зімовага надворя: марозны, скрыпучы снег, мяцель, санкі, снягі.

Здароў, марозны, звонкі вечар!

Здароў, скрыпучы, мяккі снег!

Мяцель не вее, сціхнуў вецер,

І волен лёгкі санак бег…

Вільготны месяц стуль на поле

Празрысты, светлы стоўп спусціў

І рызай срэбнаю раздолле

Снягоў сінеючых пакрыў [1, с. 72].

У вершы "Завіруха" тэматычны паўтор складаюць наступныя семы: вецер, бе, грыміць, звініць, пяе, Падвей, снежнае віно, мяцель, вее, гудзіць. Некаторыя з іх паўтараюцца.

У бубны дахаў вецер бе,

Грыміць па ім, звініць, пяе.

І спеў ліецца ўсё мацней, -

Гулянку справіў пан Падвей.

У бубны дахаў вецер бе,

Грыміць па ім, звініць, пяе.

Ўскіпела снежнае віно,

І белай пенай мкне яно.

У бубны дахаў вецер бе,

Грыміць па ім, звініць, пяе.

Па вулках вее дзікі хмель,

Гудзіць спянелая мяцель.

У бубны дахаў вецер бе,

Грыміць па ім, звініць, пяе [1, с. 100].

Тэматычны паўтор мы можам назіраць, калі чытаем верш М. Багдановіча "Малюнак мора":

Акіян дрыжыць

Пад паглядам сумным

Месяца і ў шумным

Гуле шчэ бурліць

Ў час, калі агнём

Ўраз нябёсы крае

І у цьме зіяе Бліскаўкі ізлом,

І на міг відаць,

Як у бурнай далі

Бюць аб скалы хвалі,

Зіхацяць, грымяць

І да неба мкнуць,

Дзе вятры бушуюць,

Дзе грымоты злуюць,

Грукацяць і бюць [1, с. 180].

Семы, якія ўказваюць на прыметы, дзеянні, якія адносяцца да слова акіян: бурліць, бурная даль, хвалі.

У вершы Я. Купалы "Зіма" тэматычны паўтор складаюць словы: халодная, снег, мяцеліца, мароз, лёд, гэтыя словы характарызуюць зіму і зімовае надворе.

Прыйшла зіма халодная,

Нягодная зіма, -

Цярпі, зямелька родная,

Няма жыцця, няма…

Снег белы мёртва сцелецца

Пасцеляй грабавой,

Сапе, шуміць мяцеліца,

Мяце снег, як мятлой.

Мароз, як кат бязжаласны,

Ў лёд рэчкі акаваў,

Стральбой сваёй бязрадаснай

Па сценах біць пачаў…[2, с. 50].

У вершы "Дарогі" прасочваюцца наступныя тэматычныя паўторы лексем: дарогі, шасейныя, машына, конная фурманка, пешаходы, грузавікі, бяспуцця, калдобіны-катлавіны, шлях - усе гэтыя словы так ці інакш характарызуюць дарогу.

Дарогі вы шасейныя,

Шчаслівыя дарогі,

Істужкамі паслаліся

На нашыя разлогі…

Ніколі вы не дрэмлеце,

Ад ранка і да ранка

Па вас машына коціцца

І конная фурманка.

І пешаходам весела -

Малодшы ён ці старшы;

Байцы Чырвонай Арміі

Ідуць паходным маршам.

Грузавікі з таварамі

Бягуць ва ўсе староны,

З лістамі віншавальнымі

Шнуруюць паштальёны…

З бяспуцця непраходнага,

З калдобін-катлавінаў

Ты выйшла, ардэнаносная,

На роўны шлях, краіна [2, с. 235].

2.4 Сінанімічны паўтор

Сінанімічны паўтор актыўна выкарыстоўваецца ў тэксце і як сродак міжфразавых сувязей, і як сродак, які садзейнічае разнастайнасці намінацый аднатыпных станаў, зяў, прадметаў, і як сродак стварэння экспрэсіўнасці тэксту.

У вершы М. Багдановіча "Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!.."

Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!

Вір людскі скрозь заліў паясы тратуараў,

Блішчаць вокны, ліхтарні ўгары зіхацяць,

Коні мчацца, трамваі трывожна звіняць…

І гараць аганьком вочы змучаных твараў!..[1, с. 97].

Сінанімічнымі зяўляюцца словы: зіяюць, грымяць, блішчаць, зіхацяць, звіняць, гараць.

У вершы "Ян і маці" М. Багдановіч выкарыстоўвае наступныя сінонімы: стамілася, змарнела; свеціць, зіяе, зіхаціць, гарыць.

Ты стамілася, змарнела, слёз праліла рэчку.

Што ж, пастаў перад абразамі, запаліўшы свеку:

Мо паможа Яну гэты свет і пацер словы…

Тае воск, і ўніз ціхутка капелькі сцякаюць,

А ў вачах збалелых Яна слёзы праступаюць.

Свечка свеціць, свечка ззяе, свечка дагарае,

І ў панурай цеснай хаце хлопец памірае.

Ой, не век жа свечцы тонкай зіхацець, гарэці, -

Дагарыць яна і знікне, які ўсё на свеце…[1, с. 83].

Сінанімічны рад назіраецца і ў вершы "Вераніка":

…Так у гулянках пралятала

Маё дзіцячае жыццё,

А поруч ціхае дзіцё,

Дачка Забелаў, узрастала.

Яе я мала знаў, яна

Ўсягды была сама, адна…[1, с. 148].

Сінонімы сама і адна. Слова сама зяўляецца размоўным.

У вершы "Маёвая песня" кантэкстуальнымі сінонімамі зяўляюцца: не паняць, не разведаць, не спазнаць.

…Не паняць таго ніколі,

Не разведаць, не спазнаць:

Не даюць мне думацць зыкі,

Што ляцяць, дрыжаць, звіняць…[1, с. 76].

У вершы "Вёсцы" сінанімічны рад ствараюць лексемы: руйнавалася, старэла, адмірала, якія ўказваюць на стан вёскі.

…Ўсё руйнавалася, старэла, адмірала,

І мала што вакол хоць трохі аздабляла

Вясковую нуду…[1, с. 145].

Сінонімы зяўляюцца кантэкстуальнымі, яны семантычна збліжаюцца толькі ў кантэксце гэтага верша.

Да кантэкстуальных сінонімаў адносяцца і лексемы: узбіраўся, падымаўся, набліжаўся з верша М. Багдановіча "Мне снілася":

Ўсё вышэй і вышэй я на гору ўзбіраўся,

Падымаўся да сонца, што дае нам цяпло:

Але толькі чым болей да яго набліжаўся,

Тым усё халадней мне й маркотней было…[1, с. 133].

Сінанімічны рад слоў узбіраўся, падымаўся, набліжаўся паказваюць на развіццё дзеяння, якое адбываецца ў вершы.

Я. Купала ў сваіх вершах выкарыстоўвае таксама і ўстарэлую лексіку, што робіць яго вершы яшчэ больш багатымі на лексічныя сродкі:

… Як пайшлі дні маладыя,

Зноў без крыжа ані трошкі:

Дзе ні ступіш, крыжавыя

І гасцінцы і дарожкі…[2, с. 61].

Сінанамічнымі словамі тут зяўляюцца гасцінцы - дарожкі.

У вершы Я. Купалы "Можна…" кантэкстуальнымі сінонімамі зяўляюцца лексемы слабым, нязбройненым.

…Можна свет упрыгожыць у кроў і пажары,

Можа гром загрымець і паслаць перуны,

Могуць гінуць нявінныя ў бітвах ахвяры,

Можна слабым, нязбройным надзець кайданы…[2, с. 41].

У гэтым кантэксце становіцца зразумелай сутнасць гэтых слоў: чалавек безабаронны, знясілены, бездапаможны. У вершы "На купалле" сінанімічны рад утвараюць лексемы: шчасце, доля, згода, багацце.

…Як узыйдуць з зелля кветкі, -

Будуць шчасце меці дзеткі,

Будзеш, маці, меці ў хаце

Долю, згоду і багацце…[2, с. 86].

Гэтыя словы абядноўвае адно паняцце - дабрабыт.

У вершы Я. Купалы "Песняру-беларусу" лексемы зямля і ніва зязляюцца сінанімічным паўторам:

…Шчаслівы ты ці нешчаслівы,

Будзі сыноў сваёй зямлі,

Над беларускай соннай нівай

Нязгаслы светач распалі!...[2, с. 69].

Кантэкстуальнымі сінонімамі зяўляюцца лексемы сцюжы, марозы, мяцеліцы, якія належаць да адной тэматычнай групы, ствараюць вобраз зімы:

Згінулі сцюжы, марозы, мяцеліцы,

Болей не мерзне душа ні адна,

Сонейкам цёпленькім, зеленню вабнаю

Абдаравала зямельку вясна…[2, с. 14].

2.5 Антанімічны паўтор

Гэты від паўтору зяўляецца не толькі адным з сродкаў тэкставай сувязі, але і моцным экспрэсіўным сродкам. Звычайна ён выкарыстоўваецца тады, калі трэба падкрэсліць супярэчнасць, канфлікт унутранага псіхалагічнага стану чалавека аба апісваемых абставін, што адлюстроўваецца іншы раз і ў загалоўках мастацкіх твораў.

Антанімічную пару ствараюць лексемы сонца - месяц у вершы М. Багдановіча "Над возерам":

Сонца ціха скацілася згоркі,

Месяц белы заплаканы свеціць,

Аглядае бахматы зоркі,

Цягне з возера срэбныя сеці…[1, с. 54].

Гэтыя два словы сімвалізуюць розны час сутак: ноч і дзень.

Да гэтай жа тэматычнай групы адносяцца антанімічны рад ночкаю - днём, якія ўваходзяць у верш Я. Купалы "Зіма":

…Ваўкі па сцежках шляюцца

І ночкаю, і днём

І жудка разлягаюцца

Магільніцкім выццём…[2, с. 50].

У вершы М. Багдановіча:

На глухіх вулках - ноч глухая.

Не менш глухі людскі натоўп.

Дык хто ж пачуе, як спявае,

Як стогне тэлеграфны стоўп?.. [1, с. 99].

Антонімамі тут зяўляюцца словы спявае - стогне, якія падкрэсліваюць напружанасць дзеяння, што разгортваецца ў вершы.

Супярэчнасць назіраецца і ў вершы "Устань, навальніца, мкні нанова…", яна праяўляецца ў выкарыстанні М. Багдановічам антонімаў удар - цалуй:

…Удар цыклон, удар на мора,

Цалуй яго ў глухое дно,

Усплясні ваду - і перлаў горы

На бераг выкіне яно…[1, с. 114].

Значна больш антонімаў у сваёй творчасці выкарыстоўвае Янка Купала, напрыклад, у вершы "Так… не…" ён выкарыстоўвае наступныя антанімічныя пары: учора - сягоння, плакаць - смяяцца.

Тка-не, так-не,

Загарак гамоне,

Так-не, так-не,

Учора й сягоння.

Так-не, так-не

Плакаць ці смяяцца…[2, с. 57].

У вершы "Сельскія могілкі" Я. Купала супрацьпастаўляе пагоду з непагодай, зямлю з небам:

…Агул жыцця ўсяго абыймеш,

Друзы пагод і непагод,

Зямлю і неба ў рукі возьмеш, -

І ў гэты край зляціць паглёд…[2, с. 92].

Да адной тэматынай групы адносяцца антонімы спякоты - марозы:

…Паліліся мае слёзы

На спякоты, на марозы,

На глухія непагоды,

Маладыя мае годы…[2, с. 78].

Тут Я. Купала проціпастаўляе дзве зявы прыроды, можна сказаць, дзве пары года: лета і зіму.

Да гэтай жа групы адносіцца антанімічная пара сухота - дажджок:

…Страшыў ніўку грамок,

Сухота і дажджок;

Птушка колас ляцела кляваць;

Шлі заломы, урок, -

Не збаяўся хлябок! -

Памажы, божа, толькі зажаць!..[2, с. 73].

У вершы "З дарогі" Я. Колас выкарыстоўвае антанімічную пару радасць - гора, тым самым ён паказвае на недакладнасць таго дзеяння, што павінна адбыцца:

…Уходзіць у сенцы, аж гнуцца каленцы,

А сэрца трасецца, баліць:

Што будзе тут скора - ці радасць, ці гора?...

Вось дзверы адпёр і глядзіць…[2, с. 56].

У вершы "Паэзія" Я. Купала супрацьпастаўляе праўду з няпраўдай, цноту з гарэзай.

…Праўду з няпраўдай,

Цноту з гарэзай

Вымешай спрытам, -

Будзе паэзія…[2, с. 15].

Абодва аўтары шырока выкарыстоўваюць у сваёй творчасці антонімы, што спрыяе больш поўнаму і больш шырокаму асэнсаванню прачытаных вершаў. Яны ствараюць кантраснасць і каларыт, узмацняюць рытміку вершаў.

2.6 Дэйктычны паўтор

Яго аснова - праформы, г. зн., словы дэйктычныя, бедныя на змест, якія выкарыстоўваюцца для абазначэння ў тэксце паўтаральных сэнсаў. Лексічная колькасць дэйктычных слоў фарміруецца займеннікавымі словамі: займеннікавымі назоўнікамі, прыметнікамі, дзеясловамі, прыслоўямі, лічэбнікамі.

Гэтыя словы маюць тэкставую прыроду, г. зн., яны могуць функцыянаваць толькі ў тэксце, і галоўная іх функцыя - тэкстаўтваральная, замяшчальная. Яна ўяўляе сабой замяшчэнне ў постпазіцыі (катафара) або ў прэпазіцыі (анафара) якога-небудзь канкрэтнага азначэння, сэнсу.

У вершаваным апавяданні М. Багдановіча "Вераніка" сустракаюцца асабовыя займеннікі яе, яна, якія замяшчаюць у двух апошніх радках імя персанажа верша, вядомае нам з папярэдняй страфы:

…Так у гулянках пралятала

Маё дзіцячае жыццё,

А поруч ціхае дзіцё,

Дачка Забелаў, узрастала.

Яе я мала знаў: яна

Ўсягды была сама, адна… [1, с. 148].

Дэйктычнае прыслоўе там, якое замяшчае сэнс папярэдніх фраз ("А вядуць яны ўсе да магілы") і асабовы займеннік яны, які ў папярэдняй стафе азначае абект паведамлення дарогі, мы сустракаем у вершы М. Багдановіча "Шмат у нашым жыцці ёсць дарог…":

Шмат у нашым жыцці ёсць дарог,

А вядуць яны ўсе да магілы.

І без ясных надзей, без трывог,

Загубіўшы апошнія сілы,

Мы сайдзёмся, спаткаемся там…[1, с. 134].

Асабовыя займеннікі ён, ім, якія замяняюць лексему верш, займеннік яно, які замяняе слова віно, мы заўважым, калі прачытам верш "Бледны, хілы, ўсё ж люблю я…" М. Багдановіча:

Бледны, хілы, ўсёж люблю я

Твой і мудры і кіпучы верш, Анакрэон!

Ён у жылах кроў хвалюе,

Ў ім жыццё струёю плешча, вее хмелем ён.

Верш такі - як дар прыроды,

Вінаграднае, густое цёмнае віно:

Дні ідуць, праходзяць годы, -

Але ўсё крапчэй, хмяльнее робіцца яно [1, с. 120].

Звернемся да верша М. Багдановіча "Каганцу":

Змоўк пясняр, затаіў свае песні,

Ён іх болей ужо не пяе.

Але рвуцца яны, і калісь на прадвесні

Лёд халодны ў душы пад напорам іх трэсне,

І струёй лынуць вершы з яе… [1, с. 105].

У гэтым вершы сустракаюцца асабовыя займеннікі, што замяняюць назву асобы, якая знаходзяцца ў першай паэтычнай страфе: пясняр - ён, а таксама абект дзеяння песні - іх, яны,душа - яе.

У вершы Я. Купалы "Як пайду я, пайду…" дэйктычным паўторам зяўляецца асабовы займеннік ім, ён замяшчае назву герояў верша, якія апісваюцца ў другой паэтычнай страфе:

…Пушчы гукну, каб годай, скупою

Не была, дроў давала людзям,

Памагла ваяваць ім з зімою;

Шумаў бору падслухаю сам…[2, с. 34].

эпіграф тэкст паэтычный метафара

Дэйктычны паўтор ёсць і ў вершы "Лапці", лексему лапці Я. Колас замяняе асабовым займеннікам множнага ліку - імі:

…Не праклінайце

Лапцяў ліповых,

Не пагарджайце

Лапцяў лазовых.

З імі шануйце

Цяжкую працу, -

Лапатнік корміць

Пана з палацу…[2, с. 53].

У вершы "З дарогі" паэт таксама выкарыстоўвае асабовы займеннік ён, які замяшчае лексему падарожны:

Дарогай шырокай, з дарогі нялёгкай,

Дый многа без ліку гадзін,

На кій абапёрты, стары і абдзёрты,

Ішоў падарожны адзін.

Ішоў ён да вёскі, што блізка дарож

У полі над лесам была;

Там некалі даўна ён жыў добра, слаўна,

Там моладасць-радасць прайшла…[2, с. 55].

Дэйктычнае прыслоўе там - акалічнасць месца - замяшчае назву вёска.

Любы тэкст насычаны займеннікавымі словамі, хоць і ў рознай ступені, у выніку чаго можна сцвярджаць, што дэйктычны паўтор - універсальны сродак тэкставай сувязі, без якога абыходзіцца рэдкі тэкст. Невыпадкова менавіта займеннікі, нягледзячы на сваю нешматлікасць, па дадзеных частотных слоўнікаў маюць самую высокую частотнасць выкарыстання ў мове.

2.7 Выражэнне універсальных логіка-сэнсавых адносін як сродак звязнасці тэксту

Апісваемыя ў тэксце прадметы, зявы, падзеі, таксама як і ў рэчаіснасці, узаемазвязаны, што адлюстроўваецца не толькі на змястоўным і кампазіцыйным узроўнях, але і на ўзроўні пазатэкставых логіка-сэнсавых сувязей. Асноўны сродак такіх сувязей - злучнікі (злучальныя і падпарадкавальныя), якія выконваюць функцыю суаднесенасці тэкставых фрагментаў і самастойных выказванняў, фраз.

Напрыклад, у вершах М. Багдановіча:

Зірнуў, як між валос, між хмар калматых, цёмных

Чырвоны маладзік

І ўраз згадаў мне рад уздыхаў прыглушоных,

І мук любоўных крык,

І цела гібкага шалёнасць, ізвіванне,

І пяны, душны пах…[1, с. 203];

верш "Рандо":

Узор прыгожы пекных зор

Гарыць у цемні небасхіла;

Вада балот, стаўкоў, азёр

Яго ў глыбі сваёй адбіла.

І гімн спявае жабаў хор

Красе, каторую зявіла

Гразь луж; напоўніць мгла прастор,

І ўстане з іх гарашчы міла

Узор.

І сонца дальш клянуць, што скрыла

Луж зоры днём.

І чуе бор крэхат хілы,

Ды жаб не чуць вышэй ад гор,

Там, дзе чыясь рука зрабіла Узор [1, с. 141].

У гэтых вершах выкарыстанне злучніка і як сродка ўнутрытэкставай сувязі дазваляе не толькі адлюстраваць ланцужок дзеянняў ў іх сумяшчэнні, зліцці, але і перадаць іх у нарастанні, узмацненні, што садзейнічае экспрэсіўнасці усяго верша.

Лірычны верш "Жывеш не вечна, чалавек…" утрымлівае ў сабе адценне пажадання, тут аўтар свае думкі ў адносінах да жыцця чалавека перадае нам праз падпарадкавальны злучнік каб. У дадзеным выпадку гэты злучнік зяўляецца тлумачальным.

Жывеш не вечна, чалавек, -

Перажыві ж у момант век!

Каб хвалявалася жыццё,

Каб больш разгону ў ім было,

Каб цераз край душы чуццё

Не раз, не два пайшло!..[1, с. 121].

Пералічальна-размеркавальны злучнік ці выкарыстоўвае Я. Купала ў вершы "Сяўцу":

Ці, можа, цяпер вот, увосень,

Чарвяк яго працу падточыць,

Ці снег у разводдзе падпарыць,

Ці ўлетку грады падрузгочаць,

Ці знішчыцца ў пуньцы пажарам,

Ці так ад якой-небудзь прыгоды -

Такія, ах! Горкія думкі

Сяўца абсядаюць заўсёды…[2, с. 49].

Мадальны сэнс сумнення, невядомага перадае аўтар праз гэты злучнік. Герой верша не ведае, які яго лёс, ён прыводзіць розныя меркаванні, думкі пра тое, што яго чакае ў далейшым.

Верш "Свайму народу" Я. Купалы змяшчае ідэю пералічэння, сігналам якога зяўляюцца фразы з часціцай як:

...Упаў народ. Змарнеў народ, забыўся,

Як Бацькаўшчыну, як яго завуць;

Як падарожны без пуцця, знябыўся,

Як сірата, якой нідзе заснуць…[2, с. 164].

Прааналізаваўшы вершы абодвух аўтараў, мы можам зрабіць вывад, што яны выкарыстоўвалі шмат лексічных сродкаў для стварэння звязнасці сваіх паэтычных тэкстаў, праз якія і М. Багдановіч, і Я. Купала вельмі выразна, яскрава, натуральна перадалі свае пачуцці, перажыванні, уражанні, думкі. Радзгледжаныя намі віды паўтору паказваюць на разнастайнасць лексічных сродкаў, якія і ствараюць звязнасць паэтычнага тэксту.

3. Лексіка-семантычныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

Лексіка-семантычныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту - гэта пераноснае словаўжыванне. Найбольш паказальнымі выпадкамі зяўляюцца тропы, гэта словы або выразы, ужытыя ў пераносным сэнсе з мэтай дасягнуць большай выяўленчай выразнасці маўлення. Тропы выконваюць функцыю мастацкай канкрэтызацыі маўленчай індывідуалізацыі абекта, яго вобразнай характарыстыкі.

.1 Метафара

Метафара адносіцца да адной з такіх відаў троп, яна насычае паэтычную мову М. Багдановіча і Я. Купалы, робіць іх мову больш выразнай і прыгожай. Метафара аперыруе значэннямі слоў у парадыгме, звязвае з іерархічнымі адносінамі, яна займае вертыкальны рад, адкуль выбіраюцца значэнні слоў. Метафара ўказвае на ўнутранае падабенства, адлюстроўвае пэўныя якасці і характарыстыкі прадметаў, а таксама іх функцыю. Метафара - гэта перанос назвы на аснове падабенства або аналогіі называемых прадметаў. Метафары ўзнікаюць у выніку незвычайных для асноўнай семантыкі слова лексічных сувязей, у залежнасці ад характару супастаўлення прадметаў, суадносных у выніку метафарызацыі. Метафара сінтэзуе канцэпты тоеснасці і падабенства, яна выконвае функцыі як намінацыі, так і характарыстыкі. У сувязі з гэтым метафарызуюцца найчасцей словы з канкрэтным значэннем. У складзе назоўніка гэта канкрэтныя назоўнікі, назвы рэалій і іх частак. Сярод прыметнікаў - назвы фізічных якасцей, у складзе дзеясловаў - назвы фізічных дзеянняў.

У вершы М. Багдановіча "Над возерам" мы можам назіраць складаную метафару, ядром якой зяўляецца дзеяслоў:

Сонца ціха скацілася з горкі;

Месяц белы заплаканы свеціць,

Аглядае бахматыя зоркі,

Цягне з возера срэбныя сеці…[1,с. 54].

"Сэрца білася рыбкай у сеці тады" - метафара, у склад якой уваходзіць дзеяслоў, якая паказвае на хуткасць дзеяння, на эмацыянальны ўсплеск, на стан героя, прасочваецца ў вершы М. Багдановіча "Самнамбул":

Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй,

І павёў яго ў цёмную даль за сабой,

І прывабіў да мглістай халоднай вады, -

Сэрца білася рыбкай у сеці тады…[1, с. 66].

Метафара змрочная, заснуўшая зямля зяўляецца простай, прыметнік змрочная і дзеепрыметнік заснуўшая паказваюць на фізічныя якасці, гэта адухаўленне - наданне неадушаўлёнаму прадмету рыс і ўласцівасцей адушаўлёнага.

Яшчэ адной разнавіднасцю метафары зяўляецца персаніфікацыя - гэта наданне неадушаўлёным прадметам і зявам дзеянняў і ўласцівасцей чалавека. Персаніфікацыя заснавана на метафарычным тыпе пераносу нежывому - жывое, калі зявам прыроды, прадметам прыпісваюцца фізічнае дзеянне чалавека, яго фізіялагічны стан, псіхічная, разумовая, маўленчая дзейнасць. Напрыклад, такую метафару мы заўважаем у вершы М. Багдановіча:

Плакала лета зямлю пакідаючы;

Ціха ліліся слязінкі на поле.

Але прыгожаю восенню яснаю

Там, дзе ўпалі яны, вырасталі

Тугаю, горам, слязінкамі лета…[1, с. 67];

Ноч. Газніца гарыць, чырванее,

За сцяной запявае завея,

Сумна бомамі ў полі звініць…[1, с. 70].

Персаніфікаваная метафара запявае завея зяўляецца простай.

Хутка ўжо зоркі зірнуць сіняватыя,

Месяц пакрые палі палатном…

Досі ўжо! З вамі вярнуся дахаты я

І пазабудуся сном [1, с. 79].

Месяц пакрые палі палатном - гэта складаная метафара, бо М. Багдановіч ужывае не словазлучэнне, як у папярэдняй страфе, а цэлы сказ. Ядром такой складанай метафары зяўляецца дзеяслоў, які паказвае на дзеянне, што павінна адбыцца ў будучым.

У вершах Я. Купалы мы можам таксама назіраць персаніфікацыю:

Ну, годзе ўжо спаці! Глянь: светла ўжо ў хаце,

Вясна заглядае ў акно;

Ўжо птушка свяргоча, ўжо лісцік шапоча,

Цябе шнур чакае даўно…[2, с. 58].

Фізічнае дзеянне чалавека пераносіцца і на наступны неадушаўлёны прадмет, абстрактнаму назоўніку смерць надаецца фізічнае дзеянне чалавека:

Не пужайся, што вольныя сілы

Ў путах дрэмлюць з канца да канца,

Што насільства ўсю праўду здушыла,

Што смерць густа капае магілы:

Яшчэ прыйдзе вясна!

Яшчэ прыйдзе!..[ 2, с. 60].

Дарэчы, гэты вершаваны слупок насычаны метафарамі: вольныя сілы ў путах дрэмлюць з канца да канца - гэта адухаўленне, абстрактнаму назоўніку сілы надаюцца ўласцівасці жывой істоты. Насільства ўсю праўду здушыла - гэты троп зяўляецца таксама адухаўленнем, як і ў першым выпадку. Звыклай зяўляецца метафара прыйдзе вясна (катахрэза), яна агульнаўжывальная.

Да звыклых можна яшчэ аднесці такія метафары ў М. Багдановіча:

сонца зайшло, застыгла ў жылах кроў, дні ідуць, праходзяць годы.

Гэй, варушыцеся, коні панурыя,

Досі ўжо працы, бо сонца зайшло![1, с. 79];

Не мгліцца люстра гладзь; застыгла ў жылах кроў…[1, с. 103];

Верш такі - як дар прыроды,

Вінаграднае, густое, цёмнае віно:

Дні ідуць, праходзяць годы, -

Але ўсё крапчэй, хмяльнее робіцца яно [1, с. 120] .

У Я. Купалы мы сустракаем такія звыклыя метафары: зубы скаліць,прайшло лета, прыйшла восень, бяжыць час, прыйшла зіма,час праходзе.

Адзін чорт весел, зубы скаліць,

Загаціў пекла да варотаў…[2, с. 27];

Прайшло лета, прыйшла восень, -

Падаткі нясі…[2, с. 45];

Бяжыць час дзень за днём, - скуль вазміся Пятрок

Наляцеў і пагнаў к касьбе жыва людзей…[2, с. 48];

Прыйшла зіма халодная,

Нягодная зіма, -

Цярпі, зямелька родная,

Няма жыцця, няма…[2, с. 50].

У вершы Я. Купалы "Залатая кветка" метафара глядзяць зорніцы-сведкі зяўляецца ўвасабленнем:

Тыц - стой!.. Глядзяць зорніцы-сведкі,

Пявун адгукнуўся ў сяле -

Ні ночкі купальскай, ні кветкі!

Усё затаілася ў мгле…[2, с. 71].

3.2 Эпітэт

Эпітэт - вобразнае (найбольш метафарычнае) азначэнне, якое вылучае характэрную рысу ці прымету якога-небудзь прадмета, зявы, ацэньвае іх, выклікае пэўныя эмацыянальныя адносіны да іх, дапамагае ўбачыць аўтарскае разуменне рэчаіснасці, самога чалавека.

Эпітэт - гэта актыўны моўны сродак мастацкай выразнасці.

Эпітэт - адзін з актыўных стылістычных сродкаў у паэзіі М. Багдановіча і Я. Купалы. Амаль што ў кожным з іх вершаў мы знойдзем вельмі трапнае, прыгожае і мудрае слова. Паэты ужываюцць эпітэты, калі таго патрабуе змест выказвання, каб паўней ахарактарызаваць прадмет, зяву, выказаць свае адносіны да іх. У ролі вобразных азначэнняў - эпітэтаў М. Багдановіч ужывае прыметнікі, дзеепрыметнікі, дзеепрыслоўі.

Сонца ціха скацілася з горкі;

Месяц белы заплаканы свеціць,

Аглядае бахматыя зоркі,

Цягне з возера срэбныя сеці [1, с. 54];

Панурая, вялізная жывёла

Па шыры неба ў даль марудна праплывае.

Ўсё сціхла. Але вось паветра рассякае

Агністы меч і зіхаціць вясёла [1, с. 57];

...Жыццё чуваць з усіх старон,

Жыццём напоўнены ўвесь мрок.

Ці ж загубіў плывучы сон

З чырвоных макаў свой вянок [1, с. 61];

Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй,

І павёў яго ў цёмную даль за сабой,

І прывабіў да мглістай халоднай вады, -

Сэрца білася рыбкай у сеці тады [1, с. 66].

Я. Купала ўжывае ў сваіх вершах агульнамоўныя эпітэты, выражаныя прыметнікам:

Я буду маліцца і сэрцам, і думамі,

Распетаю буду маліцца душой,

Каб чорныя долі з мяцеліцаў шумамі

Не вылі над роднай зямлёй, нада мной [2, с. 7];

А цяпер, а цяпер

Не відаць ясных зор,

Хоць сабе сам не вер, -

Знікла ўсё, як віхор![2, с. 9].

Адектываваны дзеепрыметнік шумячы Я. Купала выкарыстоўвае ў складзе агульнаўжывальнага эпітэта:

Эй, пайду я ў бор шумячы,

Песню запяю,

Перад лесам выллю скаргу

Горкую сваю [2, с. 35].

Я. Купала выкарыстоўвае розныя праметнікі з назоўнікам бор: зялёны, цёмны.

Як пайду я, пайду па загонах,

Па мазольным аратых сляду,

Па лугах і па борах зялёных,

І па сёлах убогіх пайду [2, с. 34];

Затрымаю ваду,

Цёмны бор павалю,

А як з сошкай пайду, -

Увесь свет накармлю [2, с. 43].

Не кожнае азначэнне - эпітэт. Не зяўляюцца эпітэтам лагічныя азначэнні, яны не маюць вобразнасці. Лагічнае азначэнне называе такую прымету прадмета, якая адрознівае яго ад іншых, такіх самых прадметаў, эпітэт жа - ацэньвае, характарызуе прадмет, выражае адносіны аўтара да яго.

Напрыклад, можна параўнаць: густая, вялікая, цёмная, грымотная хмара і празрыстая, лёгкая, магутная, бяздольная хмара.

У небе - ля хмары грымотнай - празрыстая, лёгкая хмара

Шпарка плыла, і абедзве чагось чырванелі ад жару.

Зліцца жадалі яны, зрабіліся б хмарай магутнай,

Але далёка іх вецер разнёс, наляцеўшы нячутна.

Дробным дажджом над зямлёй, як слязамі, адна пралілася;

Гулкім раскатам грымотаў другая ў адказ азвалася.

І па асобку загінулі хмары бяздольныя тыя,

Чуючы ў небе, як вецер над смерцю іх радасна вые [1, с. 58].

Эпітэт адрозніваецца ад звычайнага, лагічнага азначэння сваім пераносна-вобразным ужываннем.

3.3 Параўнанне

Параўнанне зяўляецца яшчэ адным тропам, заснаваным на падабенстве прадметаў. У сваім вершы М. Багдановіч выкарыстоўвае індывідуальна-аўтарскае параўнанне, якое адлюстроўвае тактыльную асацыяцыяцыю:

Дзесь у хмарах жывуць павукі,

Што снуюць павучыну дажджа.

Кожны тлусты і мяккі такі,

Скура слізкая, як у вужа…[1, с. 68];

Поле нікне у срэбным тумане,

Снег блішчыць, як халодная сталь,

І лятуць мае лёгкія сані,

Унашуся я ў сінюю даль [1, с. 71].

Ідывідуальна-аўтарскае параўнанне, якое адлюстроўвае зрокавую асацыяцыю, М. Багдановіч выкарыстаў у вершы "У Вільні":

Ліхтарняў свет у сіняй вышыне…

Вітрынамі зіяючыя крамы,

Кавярні, мора вывесак, як плямы,

Анонсы і плакаты на сцяне…[1, с. 97 ];

…Гора ўсюды пануе.

Хваляй шырокай разлілась, як мора,

Родны наш край затапіла…

Брацця! Ці зможам грамадскае гора?!

Брацця! Ці хваце нам сілы?![1, с. 108];

Гэта параўнанне зўляецца індывідуальна-аўтарскім, яно выражае прасторавыя асацыяцыі.

Зрокавую асацыяцыю у нас выклікае параўнанне, якое выкарыстоўвае М. Багдановіч у вершы "Актава":

Як моцны рэактыў, каторы выклікае

Між строк ліста, маўляў нябожчыкаў з магіл,

Рад раньш нявідных слоў, - так цемень залівае

Зялёны, быццам лёд, халодны небасхіл…[1, с. 142 ].

Я. Купала выкарыстоўвае таксама шмат параўнанняў, у яго вершах, як і ў М. Багдановіча, пераважаюць індывідуальна-аўтарскія параўнанні. Параўнанне, якое адлюстроўвае псіхалагічную асацыяцыю, назіраецца ў вершы "Мужык":

Заліты потам горкім вочы;

Ці я малы, ці я старык, -

Працую, як той вол рабочы, -

Бо я мужык, дурны мужык…[2, с. 3].

З гукавой асацыяцыяй звязана параўнанне, якое Я. Купала ўжыў у вершы"З маіх песень":

І тых будзіць, хто спіць,

Хто цярпіць без віны;

Няхай гулка грыміць,

Як званы, перуны! [2, с. 29];

або Я. Купала выкарыстоўвае, таксама цікавае гукавое параўнанне ў вершы "Курганы":

Хто зачэпіцца іх межаў,

Хто чапне іх сны,

Як званы на цёмнай вежы,

Стогнуць курганы [2, с. 75].

Пры апісанні прыгажосці дзяўчыны Я. Купала выкарыстоўвае параўнанне, якое выклікае ў нас зрокавыя асацыяцыі:

Яе шчочкі - роўны ў сонцы

Цвету ружы ля аконца;

Яе губкі - не калінкі, -

Проста спелыя малінкі! [2, с. 85];

цэлы слупок - гэта адно параўнанне прыгажосці дзяўчыны з прыгажосцю прыроды.

Акрамя таго, у паэзіі М. Багдановіча сустракаецца такі троп метафарычнага тыпу, як гіпербала. Гіпербала - гэта наўмыснае перабольшванне пэўных уласцівасцей чалавека або прадмета з мэтай узмацнення выразнасці выказвання. Гіпербалізаваную метафару мы сустракаем у наступных вершах:

Змоўк пясняр, затаіў свае песні,

Ён іх болей ужо не пяе.

Але рвуцца яны, і калісь на прадвесні

Лёд халодны ў душы пад напорам іх трэсне,

І струёй лынуць вершы з яе [1, с. 105].

Вобразнасць пэтычнай мовы залежыць, найперш, ад выкарыстання выяўленчых сродкаў, сярод якіх важную ролю адыгрываюць эпітэты, метафары, параўнанні. Менавіта яны дапамагаюць ахарактарызаваць прадметы, жыццёвыя зявы дакладна і ўсебакова, падаюць вобраз яркім і запамінальным, а мову больш выразнай. Багатая на такія сродкі мова гучыць вельмі прыгожа і эмацыянальна. Менавіта вобразна-выяўленчыя сродкі ў многім вызначаюць індывідуальны стыль пісьменнікаў, бо кожны з іх валодае сваімі арыгінальнымі і непаўторнымі эпітэтамі, метафарамі, параўнаннем.

4. Марфалагічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

Асноўнымі паняццямі, якімі карыстаецца марфалогія, зяўляюцца граматычнае значэнне, граматычная форма і граматычная катэгорыя.

Як граматычная адзінка слова мае сістэму граматычных значэнняў:

) агульныя граматычныя значэнні ўсіх слоў, якія адносяцца да адной часціны мовы; 2) значэнні, уласцівыя частцы слоў ва ўсіх іх формах; 3) значэнні, уласцівыя не ўсім формам слоў пэўнай часціны мовы. Сродкамі выражэння граматычных значэнняў зяўляюцца афіксы, змена асновы слова, службовыя словы. Такім чынам, граматычнае значэнне - гэта абагульненае рэгулярна выражанае значэнне, уласцівае раду слоў.

Граматычныя значэнні ўвасабляюцца ў граматычных формах. Нязменныя словы маюць адну форму, а зменныя словы існуюць у мове як сістэма форм. Кожная форма слова можа выражаць некалькі граматычных значэнняў. Граматычныя або марфалагічныя формы - гэта відазмяненні слова, якія маюць аднолькавае лексічнае значэнне і адрозніваюцца граматычнымі значэннямі. Граматычныя формы бываюць простыя, калі граматычны сродак для іх выражэння зяўляецца часткай формы слова, і складаныя, калі граматычным сродкам для іх выражэння зяўляецца службовае слова.

Граматычныя формы слоў адной часціны мовы ўтвараюць граматычную катэгорыю. Граматычная катэгорыя - гэта сістэма супрацьпастаўленых адзін аднаму радоў граматычных форм з аднароднымі значэннямі. Так, формы цяперашняга, прошлага і будучага часу ўтвараюць катэгорыю часу на аснове таго, што ўсе яны суадносяць дзеянне з момантам гутаркі. Граматычныя катэгорыі бываюць словазмяняльныя, калі прадстаўлены рознымі формамі аднаго і таго ж слова і нясловазмяняльныя, калі не могуць быць прадстаўлены рознымі формамі аднаго і таго ж слова [16, c. 202].

Да ліку ўдзельнікаў камунікатыўнага акту адносяць субекты тэксту. Іх адрознівае форма 1-й асобы, г.зн. займеннікі я, мы , мой, наш. Як адзначае Папіна А. А., акадэмік А. А. Патабня вызначыў тэрмін "субект": "Субъектом называем вещь как познающую и действующую, т.е. прежде всего себя, наше я, потом всякую вещь, уподобляемую в этом отношении нашему я" [17, с. 93].

Субектам тэксту зяўляецца гаворачы, які выступае ў некалькіх асобах: вобраз аўтара, самога пісьменніка, лірычнага героя, апавядальніка, персанажаў. Усе яны апавядаюць ад імя 1-й асобы.

Я сяджу без агню. Я стаміўся, прамок.

Над зямлёю - імгла, у душы маёй змрок.

О, як пуста ў ёй! О, як холадна жыць! [1, с. 214];

Сівавусы, згорблены, я залёг між цінай

І гадамі грэюся - сплю на дне ракі.

Твар травой аблутана, быццам павуцінай,

Засыпаюць грудзі мне жоўтыя пяскі [1, с. 55];

Што я мужык, усе тут знаюць,

І, як ёсць гэты свет вялік,

З мяне смяюцца, пагарджаюць, -

Бо я мужык, дурны мужык [2, с. 3].

Да ўдзельнікаў камунікатыўнага акту адносяць таксама абект тэксту, які выражаны формай 2-й асобы (ты, вы, твой, ваш). Функцыяй дадзенага абекта тэксту зяўляецца абазначэнне адрасата, чытача, слухача. Асабовыя і прыналежныя займеннікі ўдзельнікаў камунікатыўнага акту могуць выкарыстоўвацца ў тэксце ў прамым ці ўскосным склоне, могуць адсутнічаць, але падразумявацца і быць абумоўленымі прэдыкатамі і кантэкстам усяго складанага цэлага.

У склад удзельнікаў падзей, працэсаў, сітуацый, але не ўдзельнікаў камунікатыўнага акта ўваходзяць абекты сітуацыі. Яны ўяўляюць сабой адушаўлёныя і неадушаўлёныя прадметы, асобы, рэаліі, зявы, неабходныя для напаўнення мастацкай прасторы [17, с. 93].

Вы, панове, пазіраеце далёка

Ў блеску сонца з велізарных плеч народных,

Але святло крые шмат чаго ад вока -

Днём не бачыце Вы зорак пуцяводных…[1, с. 130];

Хоць ты, сэрца, лопні, трэсні,

Хоть ты выгані, пан, з хаты, -

Буду пець я свае песні

Ці то ў будні, ці то ў святы!..[2, с. 31].

Абекты сітуацый, якія запаўняюць знешні і ўнутраны свет гаворачага, выражаюцца канкрэтнымі і абстрактнымі назоўнікамі, займеннікамі, субстантываванымі формамі прыметнікаў і дзеепрыметнікаў. Фармальнай прыкметай такога абекта тэксту зяўляецца форма 3 асобы асабова-ўказальных і прыналежных займеннкаў.

Плача сонца маладое

Над планетай над старою,

Іскры сыплюцца цурком,

Што не тымі пуцінамі

Ходзяць леты за лятамі

Ў вечным зладзе з куганом…[2, с. 98];

Пад лютняў звон прыгожы масак рой

Танцуем там, адзеўшыся нязвычна,

Ў надзеі скрыць праз гэта смутак свой.

На ціхі лад усе яны спяваюць

Пра мір жыцця і светлую любоў,

Ды веры ў шчасце спевы іх не маюць,

І з ясным светлам зліты зыкі слоў…[1, с. 183].

Адной з галоўных глабальных катэгорый тэксту, якія арганізуюць структуру і сэнсавы змест , зяўляецца катэгорыя падзеі, якая апісвае рознага роду дзеянні субекта і абекта, якія працякаюць у прасторы і часе.

Спосабам афармлення катэгорый падзей зяўляецца прэдыкат, які выражаны асабовым і безасабовым дзеясловам, простым, іменным ці дзеяслоўным састаўным выказнікам, акрамя таго - прыметнікам і дзеепрыметнікам, якія ў складзе зваротка таксама ўводзяць прэдыкатыўнасць, не робячыся выказнікам. У тэксце, у ССЦ прэдыкаты складаюць ланцужок паслядоўных ці адначасовых падзей, якія здзяйсняюцца, уяўляюць сабой граматычны ці змястоўны канэктарны рад. Прэдыкаты ў такім радзе могуць суправаджацца інтэнсіфікатарамі-прыслоўямі, якія ацэньваюць, вымяраюць, размяркоўваюць дзеянні на шкале часу.

А к ночы свой чырвоны веер

У небе сонца развярне,

І разварушаны ім вецер

У даль памкне…[1, с. 60].

Аўтар мае на ўвазе начны час сутак, што мае адносіны да часавага вымярэння.

Вечар на захадзе ў попеле тушыць

Кучу чырвоных кавалкаў вугля…[1, с. 65].

У дадзеным урыўку верша таксама падразумяваецца позні час сутак, менавіта, гэта позні вечар.

Была калісь пара: гучэла завіруха

І замяла маёй міншўшчыны сляды…[1, с. 132].

Дзеяслоў была калісь паказвае нам на час, які адбыўся ўжо ў нейкі неакрэслены адрэзак часу. Катэгорыя падзеі азначае нешта, што ўжо здарылася з кімсьці, называе дзеянне, якое адбылося ў мінулым.

А цяпер, а цяпер

Не відаць ясных зор,

Хоць сабе сам не вер, -

Знікла ўсё, як віхор!..[2, с. 9];

акалічнаснае прыслоўе часу цяпер паказвае на тое, што дзеянне адбываецца ў гэты момант, у момант гутаркі аўтара.

Ноч за ночкай ідзе, сцішна, тайна брыдзе,

Рассявае трывогу-знямогу…[2, с. 77].

Спалучэнне назоўніка ноч, які ўказвае на час, з дзеясловам цяперашняга часу незакончанага трывання ўказвае на тое, што дзеянне адбываецца ў цяперашнім часе, на працягласць гэтага дзеянне паказвае спалучэнне Ноч за ночкай.

Скора мы, жнейкі, шнурок свой сажнём

Панскі палетак тады жаць пайдзём…[2, с. 81].

Акалічнаснае прыслоўе часу скора ўказвае на тое, што дзеянне павінна хутка адбыцца, але канкрэтны час невядомы.

Прэдыкаты, якія абазначаюць падзею, складаюцца з некалькіх семантычных тыпаў:

·інхаатыўныя дзеясловы, якія адзначаюць пачатак дзеяння, магчыма, з дапасаванай наступнай фразай або ўсяго дзеяння [17, c. 137].

Рушымся, браця, хутчэй

Ў бой з жыццём, пакідаючы жах,

Крыкі пужлівых людзей

Не стрымаюць хай бітвы размах…[1, с. 112];

Ўблізі матыль дрыжыць ад болю,

Прываблены з імглы агнём.

Ён рынуўся туды без волі

І смерць сваю спаткаў у ім…[1, с. 125].

Пры дапамозе прыстаўкі за-, якая паказвае на пачатак дзеяння, утвараюцца наступныя формы дзеясловаў:

Ці завылі ваўкі, ці заенчыў віхор,

Ці запеў салавей, ці загагала гусь, -

Я тут бачу свой край, поле, рэчку і бор,

Сваю матку-зямлю - Беларусь [2, с. 39];

Адно, часам птах заблуканы

Залыпае крыллем на ўмор,

Ды выгнаны звер на паляны

Выццём закалыша прастор [2, с. 64];

Загрымелі ў хмарах гулка прывітанні,

І далёка буйны вецер іх разнёс…[1, с. 116].

Прыстаўка за- у дзеясловах абазначае пачатак дзеяння.

·фінітыўныя прэдыкаты. Яны вылучаюць канец усяго дзеяння або апошняй яго фразы [17, c. 137].

Змоўк пясняр, затаіў свае песні,

Ён іх болей ужо не пяе…[1, с. 105].

Дзеясловы закончанага трывання змоўк, затаіў указваюць на закончанасць дзеяння, на гэта ўказваюць і прыстаўкі з-, за-, а таксама суфікс -ў-.

Хваляй шырокай разлілась, як мора,

Родны наш край затапіла…

Брацця! Ці зможам грамадскае гора?!

Брацця! Ці хваце нам сілы?![1, с. 108].

Прыстаўкі раз-, за- і суфікс -л- у дзеясловах закончанага трывання ўдакладняюць лексічнае значэнне закончанасці дзеяння дзеяслова.

Спавіты няпамяці мглою

Руіны замчышча ляжаць;

Муры зарасліся лазою,

Навокал балотная гаць…[2, с. 64].

На закончанасць дзеяння ўказвае прыстаўка за- .

·прэдыкаты са значэннем ахопу ўсёй працягласці дзеяння. У дадзеных урыўках вершаў выкарыстоўваюцца прыстаўкі: з-, вы-, па-, пры-, якія пашыраюць лексічнае значэнне дзеясловаў [17, c. 137].

Зразаюць галіны таполі адну за адной…

Без скаргі яны на зямлю чарадою лажацца,

Бо смерць іх патрэбна, каб дзерава новай вясной

Магло бы хутчэй развівацца…[1, с. 111];

Даўно ўжо целам я хварэю,

І хвор душой, -

Толькі на цябе надзея,

Край родны мой![1, с. 118];

Я думы, путамі не скутыя,

Тут перад вамі вываджу,

А проці ганення кажу:

Хваробы лечаць і атрутамі [1, с. 127];

Вы, панове, пазіраеце далёка

Ў блеску сонца з велізарных плеч народных…[1, с. 130];

Вы, паны, мяне з песняй к сабе прызываеце, -

Майго люду апець справядлівую справу…[2, с. 32];

Па жыццёвай па цярністай

Пуцявіне йду,

А за мной мая нядоля

Гоне ўслед бяду…[2, с. 35].

·прэдыкаты дасягнення, якія фіксуюць поўнае спыненне дзеяння працэсу, немагчымасць яго далейшага здзяйснення. Выкарыстоўваюцца наступныя прыстаўкі: аба-, па-, з-, а таксама суфікс -ў-, якія ўдакладняюць лексічнае значэнне дзеясловаў [17, c. 137].

Вы кажаце мне, што душа ў паэта,

Калі спараджае ён дзіўныя вершы,

Нябесным агнём абагрэта…[1, с. 129];

Шумныя бярозы

Пабяліў мароз…[2, с. 36];

На страсе, як на балоце,

Зрос зялёны мох…[2, с. 51].

·падзейныя прэдыкаты, якія ўказваюць на закончанасць дзеяння і адначасова на яго непаўнату. У дадзеным вершы такі прэдыкат-дзеяслоў мае прыстаўку пра- [17, c. 137].

Люба выйсці, прайсці па лагу, па гумне:

Гоман нейкі стаіць, сенам пахне укруг…[2, с. 48].

·перфектыўныя прэдыкаты абазначаюць вынік дзеяння прошлага, якое прысутнічае ў рэчаіснасці. Перфектыўныя формы дзеяслова не валодаюць працягласцю дзеяння, зяўляюцца формамі прошлага часу, яны набліжаныя да кропкі адліку ў рэчаіснасці або супадаюць з ёй [17, c. 137].

Нашых дзедаў душылі абшары лясоў,

Не давалі ім жыці праўдзівым жыццём,

І яны тыя пушчы звадзілі агнём,

Іх кругом падпаліўшы з далёкіх канцоў…[1, с. 113].

Працягласць дзеясловам-выказнікам надаюць наступныя афіксы: прыстаўка з- і суфікс -л-:

Змагаліся з няпраўдаю,

Змагаліся з кайданамі,

З кайданамі пякельнымі,

З людскіх касцей каванымі…[2, с. 42].

Разглядаючы спосабы афармлення падзейнасці, мы засяроджвалі ўвагу на тым, як прыстаўкі і суфіксы ўдакладняюць, абмяжоўваюць ці пашыраюць лексічнае значэнне дзеяслова.

Злучнік - службовая часціна мовы, якая ўжываецца для сувязі членаў сказа, частак складанага саказа, а таксама самастойных сказаў у тэксце і выражае сэнсава-граматычныя адносіны паміж гэтымі сінтаксічнымі адзінкамі. Як службовая часціна мовы злучнік не мае лексічнага значэння, не скланяецца, не спрагаецца, не можа выступаць у ролі членаў сказа. Асобна, без самастойных слоў, ён не выкарыстоўваецца, а ўжываецца толькі ў кантэксце, дзе і выяўляецца яго значэнне, г. зн. выражэнне сэнсава-граматычных адносін паміж сінтаксічнымі адзінкамі.

У паэтычных тэкстах М. Багдановіча і Я. Купалы сустракаюцца злучнікі розных разрадаў паводле сінтаксічнай функцыі:

тлумачальныя злучнікі, якія выкрыстоўваюць паэты: калі, каб, што, як. Гэтыя злучнікі звязваюць з галоўнай такія даданыя часткі, якія дапаўняюць, тлумачаць або раскрываюць змест аднаго з членаў галоўнай часткі:

Час, калі трэба журыцца

Душою на свежых магілах

Пуста прнёсшыхся днёў [1, с. 64];

Кветкі асеннія, родныя, бледныя!

Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць…[1, с. 67];

Дзесь у хмарах жывуць павукі,

Што снуюць павучыну дажджа [1, с. 68];

Эх, трэба ўчыць яшчэ вас многа,

Як свайго брата шанаваць!..[2, с. 21];

Прагледзе й скажа: "Матарялу,

Каб прасачыці быт людзей

На Беларусі, тут нямала…[2, с. 28];

Ты прышла ка мне тады,

Як звінелі халады,

Як стагнаў яловы плот,

Хохлік бегаў ля варот…[2, с. 74];

- параўнальныя злучнікі: як, быццам звязваюць з галоўнай часткай даданыя, якія шляхам параўнання раскрываюць змест галоўнай часткі:

Сумна плыве маладзік бледна-сіні

Ў небе вячэрнім, зялёным, як лёд…[1, с. 65];

Па-над белым пухам вішняў,

Быццам сіні аганёк,

Бецца, ўецца шпаркі, лёгкі

Сінякрылы матылёк…[1, с. 75];

Месяц круглы ўстаў на небе,

Блішчыць невысока,

Ўвесь чырвона-жоўты, быццам

Пугачова вока…[1, с. 85];

Дзесь у хмарах жывуць павукі,

Што снуюць павучыну дажджа.

Кожны тлусты і мяккі такі,

Скура слізкая, як у вужа…[1, с. 68];

Поле нікне у срэбным тумане,

Снег блішчыць, як халодная сталь…[1, с. 71];

Цяпер і вы загаварылі,

З апекай вышлі, як з зямлі…[2, с. 21];

Як званы на цёмнай вежы,

Стогнуць курганы…[2, с. 75];

- спалучальны злучнік і выражае адносіны адначасовасці, указвае на аднароднасць сінтаксічных кампанентаў, якія злучае:

Вецер злосна ў хату рвецца,

Ў полі стогнам аддаецца,

Стукне ў дзверы і акно -

Сэрца беднае забецца,

І адразу ў ім прачнецца,

І адразу скалыхнецца

Ўсё, што згінула даўно…[1, с. 69];

Зазвіняць жалобна крыгі,

І бурлівая вада…[1, с. 73];

І расу страхае…[1, с. 80];

- адносіны паслядоўнасці выражае спалучальны злучнік і, які выкарыстоўвае М. Багдановіч у наступных сваіх вершах:

Псалтыр, пакрытую няжорсткай бурай кожай,

Я ўзяў і срэбныя засцёжкі адамкнуў…[1, с. 89];

Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй,

І павёў яго ў цёмную даль за сабой,

І прывабіў да мглістай халоднай вады…[1, с. 66];

На небе ж збіраюцца хмура за хмурай,

І гром заграхоча, і дрогне свет цэлы! [2, с. 24];

- адносіны пералічэння выражае злучнік і ў вершах Я. Купалы:

Шапкі будзе знімаць прад табою народ,

А я буду цярпеці і свой дзень праклінаць,

Праклінаць і цябе, і твой гэты паглёд…[2, с. 15];

Мы і з сошкай ішлі, і з баронкай ішлі

Заслужыцца на ласку ў цябе…[2, с. 17];

Тут усякая рэч як гавора з табой:

І крывая бярозка, і столетні дуб,

Снег халоднай зімой, траўка летняй парой,

І асвер, і абцінены зруб…[2, с. 39];

- пералічальна-размеркавальныя злучнікі: ні…ні, то…то, ці…ці паказваюць, што пэўныя прадметы, зявы ці паняцці існуюць папераменна або ўзаемавыключаюцца, аднолькава магчымыя або немагчымыя:

Там не трэба ні шчасця, ні ласкі,

Там няма ні нуды, ні клапот…[1, с. 74];

Погляд вочай тваіх душу змучыў маю, -

Праз яго я сябе не змагу аніяк:

То я рвуся к табе, то як слуп той, стаю,

То жалею цябе, то кляну горка так…[2, с. 14];

Ці ж мала няшчасцяў, ці ж мала слёз мора?

Ці ж мала кайданаў, мучэнняў не ў меру?..[2, с. 24];

Каб на полі ці на лузе,

Ці працуючы ля дому,

Ці ў лесе, ці пры лузе

Пеў ён песні па-сваёму!..[2, с. 32];

- супастаўляльны злучнік а выражае адносіны супастаўляльнасці дзеяння:

Сумна мне, а ў сэрцы смутак ціха запявае…[1, с. 81];

Шапкі будзе знімаць прад табою народ,

А я буду цярпеці і свой дзень праклінаць…[2, с. 15].

Такім чынам, пры дапамозе марфалагічных сродкаў: асабовых, указальных, прыналежных займеннікаў, канкрэтных і абстрактных назоўнікаў, дзеясловаў, розных прыставак і суфіксаў, а таксама злучнікаў, ствараецца звязнасць паэтычнага тэксту.

5. Сінтаксічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

Сінтаксічныя сродкі стварэння звязнасці даволі разнастайныя. Да іх у асноўным адносяцца фігуры маўлення. Фігуры маўлення былі выдзелены ў антычным мовазнаўстве і разглядаліся як формы выражэння думкі, якія парушаюць агульнапрынятыя правілы пабудовы выказвання. У далейшым фігуры маўлення разглядаліся з розных бакоў. Былі выпрацаваныя розныя класіфікацыі, кожныя з якіх закранала найбольш істотныя прыкметы. Паняцце фігуры прадугледжвае перш за ўсё пэўную трансфармацыю, перабудову, якая адбываецца ў межах словазлучэння або сказа, з мэтай дасягнення незвычайнага спалучэння моўных адзінак і ўзмацнення выяўленчай выразнасці. Паводле спосабу трансфармацыі сінтаксічнай структуры, фігуры падзяляюцца на дзве групы: канструктыўныя і дэструктыўныя. Канструктыўныя фігуры робяць сінтаксічную канструкцыю больш збалансаванай. Дэструктыўныя - парушаюць сінтаксічную структуру моўнай адзінкі. Да канструктыўных фігур адносяцца фігуры паўтору (дабаўлення), у аснове якіх паўтаральнасць моўных адзінак.

Да дэструктыўных - фігуры пропуску (убаўлення), у аснове якіх, пропуск асобных моўных адзінак, і фігуры перастаноўкі (размяшчэння), звязаныя з парушэннем сруктуры сінтаксічнай канструкцыі, якія адлюстроўваюць непаўтаральнасць моўных адзінак [18, с. 238.].

5.1 Фігуры дабаўлення

Выкарыстанне фігур паўтору дапамагае лагічна выдзеліць субект або абект пэўнага дзеяння, дазваляе паказаць устойлівасць пэўных якасцей: нарастанне, паслядоўнасць, мэтанакіраванасць дзеяння, працяглыя аднатыпныя адрэзкі часу, дае магчымасць паказаць узмацненне эмацыянальнага і псіхічнага стану. Фігуры, заснаваныя на паўторы, якія аблягчаюць слуханне, разуменне і запамінанне маўлення, зяўляюцца важнымі сродкамі інтэнсіфікацыі маўлення, павышаюць ступень экспрэсіўнасці моўных адзінак.

Анафара - паўтор слова ці групы слоў у пачатку некалькіх сумежных сказаў, што садзейнічае лагічнаму выдзяленню, падкрэсліванню сэнсу паўторанага слова і стварае пэўны паралелізм сказаў.

Ёсць розныя віды анафары:

·гукавая;

Гукавая анафара - паўтарэнне пачатковых гукаў.

Звярнуў калісь Пегас не вулкі

З прывольных палявых дарог, -

І пакаціўся топат гулкі,

І іскры сыпнулі з-пад ног [1, с. 95].

У гэтым слупку паўтараюцца два гукі: зук з і гук і.

Мудрай прамовы

Мёд залацісты,

Поўныя соты

Мне да спадобы…[1, с. 122].

У дадзеным паэтычным радку мы назіраем паўтор гука м.

Зірнуў, як між валос, між хмар калматых, цёмных

Чырвоны маладзік

І ўраз згадаў мне рад уздыхаў прыглушоных,

І мук любоўных крык,

І цела гібкага шалёнасць, ізвіванне,

І пяны, душны пах…[1, с. 203];

І вырвуць вочы ясныя,

І выхлебаюць кроў,

І пойдуць далей, страшныя,

Шукаць ахвяр ізноў…[2, с. 51].

Паўтор гука і надае паэтычным радкам мяккасць, звязнасць, напеўнасць.

Сваё дзе радаўніца свята

Спяшыць у год абходзіць раз, -

Сялян склікаючы сямейку,

Спраўляе з светам тым папас…[2, с. 92].

Свісцячы гук с стварае вясёлы настрой, сваю нейкую спецыфічную рытміку, дынамічнасць.

Дайце разгону, прастору

Дрэмлючым песням і сілам, -

Дрогне запор наймацнейшы,

Мы ўскалыхнём і магілай [2, с. 97].

Цвёрды гук д надае вершу рашучы настрой, дынамізм, узмоцненасць дзеяння.

·лексічная;

Лексічны паўтор - гэта паўтор асобнай лексемы ў пачатку сказа.

Як вецер, і я б так ляцеў,

Як вецер, аб тым самым пеў,

Як вецер, свабодны мой дух,

Хоць гора цягаю ланцуг…[2, с. 96].

Дзеяслоўная анафара.

Ўспомніць сэрца, што любіла,

Ўспомніць моладасць і сілу… [1, с. 69].

Займеннікавая анафара ўказвае на абагулены субект дзеяння або на аўтара выказвання.

Ўсё, што знікла і уплыла,

Ўсё успомніць, як у сне [1, с. 69];

Адно ёсць - вершыкі, што ўжо ў агні гараць,

Адно ёсць - пяны раб, што вас не паважае,

Адно ёсць - пусткі сум, што сэрца уражае [1, с. 189].

Паўтор назоўніка і часціцы ёсць. Дзеяслоўная анафара паказвае высокую ступень значнасці дзеяння або працэсу, перадае інтэнсіўнасць яго праяўлення.

Будзе тут бярозка,

Будзе тут рабінка,

Будзе клёну горстка,

Будзе і калінка…[2, с. 23];

Куды ні глянеш - людзі, людзі,

Куды ні глянеш - шэльмы, шэльмы,

Куды ні глянеш -бюцца ў грудзі,

Што значыць: правільныя вельмі…[2, с. 26];

Буду пець не за славу, праз вас абяцанаю;

Буду пець, бо люблю свайго краю паляны.

Буду пець, бо люблю сваю песню загнаную;

Буду пець, бо мне дар гэты доляй пасланы [2, с. 33].

·строфная.

Строфная або сінтаксічная анафара - паўтор у пачатку радкоў аднолькавых ці раўназначных сінтаксічных канструкцый. Гэта прыводзіць да поўнага структурнага паралелізму, які праяўляецца ў аднолькавай пабудове суседніх сказаў.

Сінтаксічная анафара мае абмежаваны характар, яна выконвае ролю своеасаблівай інкрустацыі, выдзяляючы, падкрэсліваючы пэўны фрагмент тэксту.

У Максіма на кашулі вышыты галубкі;

Я за тое вышывала, што цалуе губкі.

У Максіма на кашулі вышыты лісточкі;

Я за тое вышывала, што цалуе вочкі.

У Максіма на кашулі вышыты падкоўкі;

Я за тое вышывала, што цалуе броўкі [1, с. 292].

Кальцо - фігура маўлення, якая ствараецца паўторам, на пачатку і ў канцы асобных строф ці ўсяго твора, аднолькавых моўных адзінак.

Такі від фігуры мы назіраем у вершах М. Багдановіча:

Як птушка ў гібкіх трасніках,

Стралою думка мільганула

І ўраз жа знікла, патанула,

Як птушка ў гібкіх трасніках.

Ды ўсё ж душа яе пачула

І ўжо пяе ў такіх славах:

"Як птушка ў гібкіх трасніках,

Стралою думка мільганула" [1, с. 139];

Калісь глядзеў на сонца я,

Мне сонца асляпіла вочы.

Ды што мне цемень вечнай ночы,

Калісь глядзеў на сонца я.

Няхай усе з мяне рагочуць,

Адповедзь вось для іх мая:

Калісь глядзеў на сонца я,

Мне сонца асляпіла вочы [1, с. 140].

Паўтор на пачатку і ў канцы ўсяго твора аднаго і таго ж паэтычнага слупка:

У полі мрок,

Нуда без краю;

Снег чуць блішчае,

Як той пясок.

Без прамянёў

Нябёсы з медзі,

Ах, каб угледзеў я месяц зноў…

Гурткі худых

Ваўкоў з круамі!

Што будзе з вамі

Ад віхраў злых?

У полі мрок,

Нуда без краю;

Снег чуць блішчае,

Як той пясок [1, с. 179];

Мая душа, як ястраб дзікі,

Што рвецца ў неба на прастор,

Вартуе вольных птушак крыкі, -

Мая душа, як ястраб дзікі.

Учуўшы іх, страхне вялікі

Свій сон, шыбне ды вышай гор, -

Мая душа, як ястраб дзікі,

Што рвецца ў неба на прастор [1, с. 223].

Кальцо сустракаецца, і даволі часта, і ў вершах Я. Купалы:

Я не для вас, паны, о не,

Ў час вольны песенькі складаю, -

Што спала ў сэрцы там на дне -

Буджу і ў свет на суд пускаю.

Я не для вас, паны, о не!..[2, с. 22];

Не шукай ты шчасця, долі

На чужым, далёкім полі,

Гэт, за шумным лесам-борам,

За шырокім сінім морам

Не шукай ты шчасця, долі!..[2, с. 145].

Яшчэ адной фігурай дабаўлення зяўляецца анадыплозіс - калі канец аднаго сказа або радка паўтараецца ў пачатку другога, суседняга.

І места,дзе няма прастора

Дзеля прыроды буйных сіл,

Прабіла сцежку мору гора

Палёў, лясоў, капцоў, магіл.

Палёў, дзе круціць завіруха,

Ўзрываючы халодны снег,

Палёў, дзе ўсё бушуе глуха,

Дзе чутны разам стогн і смех!..[1, с. 99].

У складзе анадыплозіса ў дадзеным урыўку верша М. Багдановіча выкарыстаны назоўнік поле, які фіксуе ўвагу на абекце дзеяння.

Дайце галінку, дайце павесіцца

Гэтай русалцы, гэтай дзяўчыне!

Вы яе гналі, вы яе мучылі,

Дайце ж хоць сцежку беднай к галіне

Дайце, як следна, з паветрам нацешыцца

Вольна, прывольна ў тайнай мясціне…[2, с. 125].

Дзеяслоў загаднага ладу дайце ў вершы Я. Купалы, у анадыплозісе падкрэслівае інтэнсіўнасць дзеяння.

Ампліфікацыя - гэта сінтаксічны сродак мастацкай выразнасці, пры якім выкарыстоўваюцца блізказначныя або аднатыпныя па будове моўныя адзінкі з мэтай узмацнення экспрэсіўнасці. Ампліфікацыя садзейнічае стварэнню напружанасці выкладу, хуткасці, імклівасці выражэння думкі, паглыбленню зместу, павелічэнню эмацыянальнай афарбоўкі і ўзмацненню выразнасці выказвання.

Ціхі і сіні блішча над хатай

Неба прастор.

Ціха гайдае ліпа над хатай

Лісцяў узор…[1, с. 170].

Лексемы ціхі, ціха пры іх паўторы павялічваюць эмацыянальную афарбоўку верша, пры іх выкарыстанні выразна ўяўляецца карціна, якую імкнецца перадаць нам аўтар.

Смутак свой разлівае

Спеў ласкавы аб долі,

Душу цеша, сцішае

Захад сонца ў полі…[1, с. 175].

Падбор аўтарам двух аднародных дзеясловаў цеша, сцішае садзейнічае ў дадзенай паэтычнай страфе паглыбленню зместу верша і павелічэнню эмацыянальнай афарбоўкі.

Згіне змяя за змяёю,

Знікне з нябёс маладзік.

Доўга па іх пад вадою

Будзе ўздыхаць маладзік [1, с. 239].

Форма слова змяя змяняецца пры дапамозе канчатка творнага склону -ёю, выкарыстанне гэтых двух назоўнікаў садзейнічае напружанню дзеяння ў дадзеным урыўку верша.

Разгарайся хутчэй, мой агонь, між імглы, -

Хай цябе шум вятроў не пужае;

Пагашаюць яны аганёчак малы,

А вялікі - крапчэй раздуваюць.

Разгарайся хутчэй, зіхаці аганёк, -

Каб, калі і замёр ты без долі,

Ўсіх спужаў бы страшны абступіўшы іх мрок,

Хай агнёў не гасілі б ніколі [1, с. 240].

Лексема агонь, якая выкарыстоўваецца ў розных формах пры дапамозе розных суфіксаў -ёч-, -ак-, -ёк-, садзейнічае паглыбленню зместу і паказвае на адносіны аўтара да прадмета дзеяння.

Бор наш высокі над усе бары,

Двор наш багаты над усе двары,

Шнур наш вузенькі над усе шнуры, -

Гэй, гэй, жнейкі, не драмаць!..[2, с. 80].

Аднародныя члены сказа бор, двор, шнур садзейнічаюць павелічэнню эмацыянальнай афарбоўкі.

Шматзлучнікавасць - ужыванне аднаго і таго ж злучніка перад кожным аднародным членам сказа. Функцыянальная роля полісіндэтона залежыць ад граматычнага значэння злучаемых членаў сказа.

У поўначы астры ў саду расцвілі,

Убраліся ў росы, вянкі заплялі

І сталі ружовага ранку чакаць,

Ў вясёлку калёраў жыццё убіраць.

І марылі астры ў цудоўнаму сне

Аб зёлках шаўковых, аб сонечным дне.

І казачны край падымаўся з іх сна,

Дзе кветы не вянуць, дзе вечна вясна…

Так марылі ў шэрую восені яны,

Так марылі астры і ждалі вясны.

А ранк спаткаў іх халодным дажджом,

І вецер стагнаў у саду за кустом.

І ўбачылі астры, што ўкруг іх - турма,

Убачылі астры, што жыць ім - дарма,

І ўмерлі яны. Але тут як на смех,

Паднялася сонца цалуючы ўсіх [1, с. 194].

У вершы М. Багдановіча злучнік і звязвае аднародныя выказнікі сталі чакаць, марылі, ждалі, убачылі, умерлі. Падкрэслівае замаруджванне дзеяння, а таксама перадае разнастайнасць дзеянняў, што адбываюцца ў межах верша. Полісіндэтон у дадзеным выпадку зяўляецца поўным, бо паўтараецца перад кожным аднародным выказнікам.

Зірнуў, як між валос, між хмар калматых, цёмных

Чырвоны маладзік

І ўраз згадаў мне рад уздыхаў прыглушоных,

І мук любоўных крык,

І цела гібкага шаленасць, ізвіванне,

І пяны, душны пах…[1, с. 203].

Злучнік і абядноўвае аднародныя дзейнікі рад уздыхаў, мук, цела, пах, гэта дазваляе перадаць разнастайнасць зяў рэчаіснасці, пры дапамозе паўтору гэтага злучніка ствараецца адзінства пералічэння аднародных назоўнікаў, што садзейнічае структурнай цэласнасці выказвання. У гэтым вершы полісіндэтон зяўляецца поўным, бо злучнік паўтараецца перад кожным аднародным членам сказа.

Злучнік такога ж тыпу мы можам назіраць і ў вершы Я. Купалы:

І вецер, і сокал, і я -

Сыны адной долі-жыцця,

Наводзім маркотныя мы

І думы, і песні адны…[2, с. 96].

У першым выпадку злучнік і абядноўвае аднародныя дзейнікі вецер, сокал, я і стварае адзінства іх пералічэння. У другім выпадку - гэты ж злучнік абядноўвае аднародныя дапаўненні думы, песні.

Ідзе-брыдзе за следам след,

І ноч, і дзень, і цьма, і свет,

І песні кліч, і смерці цвет,

Ідзе-брыдзе за следам след [2, с. 99].

Злучнік і выдзяляе аднародныя дапаўненні ноч, дзень, цьма, свет, кліч, цвет, падкрэсліваючы іх ролю, стварае адзінства пералічэння, тым самым узмацняе выразнасць выказвання. Гэта поўны полісіндэтон - злучнік і стаіць перад кожным аднародным членам.

Як Людкі не бачу, -

Не міла мне жыць:

І сохну, і плачу,

І сон не бяжыць![2, с. 140].

Пералічальны злучнік і выдзяляе аднародныя выказнікі сохну, плачу, што паказвае на працягласць дзеяння, а таксама перадае разнастайнасць дзеянняў, што адбываюцца ў вершы.

І хатка - не міла,

Ўрагамі - дружкі,

І свет - як магіла,

І ночкай - дзянькі![2, с. 140].

Злучнік і вылучае аднародныя дзейнікі хатка, свет, стварае адзінства іх пералічэння.

Шматпрыназоўнікавасць - гэта фігура, якая заснавана на паўторы аднолькавых прыназоўнікаў, яна надае кантэксту ўзмоцненную эмацыянальнасць і садзейнічае экспрэсівізацыі маўлення.

…Калі я цябе выліваю

Ў слова халоднае, ў песню сваю,

Гэткае ж пекла ў душы сваёй маю.

Паліць яна мне душу ўсю маю.

Што ж, асцюжоная словам людскім,

Ты нарабіла ў краю дарагім?

Можа, разбіла маркотную ліпу,

Смерці прасіўшую ў нуднаму рыпу [1, с. 193].

Невытворны прыназоўнік у адносіцца да аднароднага дапаўнення, якое выражана двума назоўнікамі слова, песня, а таксама да назоўнікаў край, які выконвае ролю акалічнасці месца і назоўніка рып, які зяўляецца дапаўненнем. У вершах Я. Купалы мы часцей можам сустрэць шматпрыназоўнікавасць, чым у вершах М. Багдановіча:

…За змарлыя, за жывыя

Душкі, за жыццё,

За скацінку, за збажынку

І за ўсё, за ўсё…[2, с. 54].

Невытворны прыназоўнік за надае гэтаму чатырохрадкоўю ўзмоцненую эмацыянальнасць, экспрэсію, рытмічнасць.

Аб спакойнай вёсцы,

Аб кутку сваім,

Аб вясне, аб сонцы,

Аб жыцці другім…[2, с. 66].

Невытворны прыназоўнік аб спалучаецца з назоўнікамі вёска, куток, вясна, жыццё, якія ўжыты ў творным склоне, што характэрна для гэтага прыназоўніка.

Паліліся мае слёзы

На заломы, на дзярмёзы,

На надломленыя грудзі,

На ўсё, што было, ёсць, будзе…[2, с. 78].

Прыназоўнік на таксама невытворны, ён спалучаецца з назоўнікамі ў вінавальным склоне, а таксама з азначальным займеннікам усё. Пры дапамозе гэтага прыназоўніка верш набывае дынамічнасць, узмацняецца эмацыянальнасцю.

5.2 Фігуры пропуску

Гэтыя фігуры заснаваныя на непаўтаральнасці моўных адзінак, яны выкарыстоўваюцца з мэтай адлюстравання хуткасці гуку, расчлянёнасці мноства на асобныя часткі, паказу разнастайнасці акаляючай рэчаіснасці.

Апасіяпеза - наўмысны, выкліканы, найчасцей этычнымі прычынамі, перапынак у маўленні, які разлічаны на здагадку чытача або слухача. Апасіяпеза ў вусным маўленні перадаецца пры дапамозе інтанацыйнай паўзы, у пісьмовай мове яна абазначаецца графічна шматкропем.

Апасіяпеза выкарыстоўваеца ў тых выпадках, калі інфармацыя не патрабуе разгорнутага выкладу, добра зразумелая чытачу. Прычына ўмаўчання можа быць і этычнай, калі аўтар не хоча выказваць сваю думку адносна пэўнай падзеі або асобы, і чытач павінен сфарміраваць сваё уяўленне аб гэтым. Умаўчанне павялічвае выразнасць выказвання, паколькі дае чытачу магчымасць самому ўявіць тыя карціны, асобныя штрыхі, якіх апушчаны аўтарам, і такім чынам садзейнічае экспрэсівізацыі маўлення.

…А дальш - за радам кас, ламбардаў, банкаў -

Агні вакзала… павадка фурманкаў…

Віры людзей…сіпяшчы паравоз…

Зялёны семафор… пакгауз… склады…

Заводаў коміны пад цьмой нябёс…

О, горада чароўныя прынады! [1, с. 97].

Верш насычаны апасіяпезай, Максім Багдановіч наўмысна пакідае нам месца для фантазіі, ён спецыяльна робіць паўзы пасля словазлучэнняў, каб мы маглі ўявіць атмасферу гэтага верша, прайсціся разам з аўтарам па вулках Вільні і ўявілі сабе тое, пра што аўтар гаворыць нам ў вершы.

Сэрца… Ўсюды за ім пойдзеш…

Пекла, неба - ўсё там знойдзеш…

У дзяўчынкі, у княгіні,

Што падчас мне вочкам кіне [2, с. 86].

Я. Купала атрымлівае сапраўдную асалоду, калі малюе вобраз дзяўчыны. Пры дапамозе апасіяпезы павялічваецца выразнасць верша, бо аўтар дае нам магчымасць самім сфарміраваць уяўленне аб дзяўчыне, тым больш, што ў папярэдніх слупках аўтар дае нам дастаткова звестак пра гераіню, і нам даволі лёгка ўявіць прапушчаныя словы.

Эліпсіс - пропуск асобных фрагментаў выказвання, лёгка ўзнаўляльны па сэнсе з кантэксту. Эліпсіс надае выказванню экспрэсію, дынамізм і напружанасць. Эліпсіс можа ўваходзіць у склад як простага, так і складанага сказа. Пропуск асобных лексем, сэнс якіх лёгка ўзнаўляльны з кантэксту, актывізуе думку чытача, прыцягвае яго ўвагу, прымушае дэшыфраваць выказванне, паразважаць над выказаным зместам.

Свяча бліскучая зіяе, Каб расступілася імгла;

Ў яе агні - краса жывая,

Яна прыгожа і святла…[1, с. 125].

У эліптычным сказе "Ў яе агні - краса жывая" апушчаны выказнік, які не ўзнаўляецца з кантэксту верша, бо дзеянне абазначана адсутным выказнікам зразумелым са структуры саміх сінтаксічных адзінак.

Мы доўга плылі ў бурным моры,

І ўраз - жаданая зямля!..[1, с.131].

Сказ "І ўраз - жаданая зямля!" зяўляецца эліптычным, паколькі ў ім прапушчаны выказнік; можна меркаваць, што гэтым выказнікам зяўляецца зваротны дзеяслоў зявілася. Выказнік не ўзнаўляецца з кантэксту. Прапушчаны член сказа надае вершу дынамічнасць, нечаканасць дзеяння, напружанасць.

І сагрэла ты мяне

Ў палуцьме, у палусне;

Паня ты была, я - пан…

После зноў зацвіў курган…[2, с. 74].

У вершы Я. Купалы эліптычны сказ - "Паня ты была, я - пан…". Тут прапушчаны дзеяслоў быць, які лёгка ўзнаўляецца з кантэксту.

Мы радзілісь на свет - Я і воля мая;

Шчыра нас прыняла

Ўся людская сямя…[2, с. 81].

У сказе "Мы радзілісь на свет - я і воля мая."прапушчаны выказнік радзілісь, які лёгка ўзнаўляецца па сэнсе з кантэксту. Гэты сказ складаны, эліпсіс знаходзіцца ў заключнай прэдыкатыўнай частцы, гэтага патрабуе наяўнасць прапушчанага фрагмента выказвання ў папярэдняй частцы.

5.3 Рытарычныя фігуры

У адрозненне ад іншых фігур, рытарычныя фігуры не парушаюць агульнапрынятых правіл пабудовы выказвання, яны маюць звычайную структуру, якая адпавядае сінтаксічным нормам літаратурнай мовы. Іх адметнасць у асаблівай інтанацыйнай аформленасці, якая на пісьме перадаецца пытальнымі і клічнымі знакамі.

Рытарычнае пытанне - гэта пытальны сказ са сцвярджальным зместам, які не патрабуе адказу. Рытарычнае пытанне зяўляецца актыўным сродкам стварэння экспрэсіўна-эмацыянальна афарбаванага дыскурсу.

Што гэта? Слёзы? Што жа зрабіў ты,

Бледны ад іх, -

Горка паведай, што жа зрабіў ты

З дзён маладых?[1, с. 170].

Максім Багдановіч на першае пытанне дае адказ таксама ў форме пытання. Паэт задае пытанні, але не чакае на іх адказаў, з кантэксту зразумела, што аўтар ўжо ведае на іх адказ, пры дапамозе рытарычнага пытання ён ўзмацняе выразнасць верша, надае яму эмацыянальнасць, выразна адчуваецца хваляванне паэта.

Ўсё жыццё цяпер, як лёгкая завея.

Кнігу разгарнуў - а не магу чытаць.

Як зрабілася, што пакахаў цябе я, -

Хіба знаю я? Ды і нашто мне знаць? [1, с. 235].

На сваё пытанне аўтар сам дае адказ пытаннем:"Як зрабілася, што пакахаў цябе я, - Хіба знаю я?".

Што бачу? - ўсё сціхла, ўсё спіць пад няславай…

Ці ж праўда? - няўжо гэта вораг асіліў?

Няўжо ўсе байцы за народную справу

Тыранамі зможаны, леглі ў магілы? [2, с. 24].

У наступных радках Я. Купала заклапочаны смерцю байцоў, ён сам сабе задае пытанні, якія не патрабуюць адказу:

Уходзіць у сенцы, аж гнуцца каленцы, А сэрца трасецца, баліць:

Што будзе тут скора - ці радасць, ці гора?..

Вось дзверы адпёр і глядзіць…[2, с. 56].

Пры дапамозе рытарычнага пытання Я. Купала выражае сваё меркаванне наконт таго, "Што будзе тут скора - ці радасць, ці гора?.."

Рытарычны зварот - заклік, словы з якімі гаворачы звяртаецца да асобы ці прадметаў як прысутных, так і адсутных, і якія не патрабуюць непасрэднага водгуку. Рытарычны зварот найчасцей адрасуецца адцягненым зявам ці абстрактным паняццям. Такі зварот у асобных выпадках накіраваны на асобу або іх сукупнасць. Рытарычны зварот узмацняе эмацыянальнасць выказвання.

Хваляй шырокай разлілась, як мора,

Родны наш край затапіла…

Брацця! Ці зможам грамадскае гора?!

Брацця! Ці хваце нам сілы?! [1, с. 108].

З дапамогай рытарычнага звароту Максім Багдановіч як бы робіць заклік, звяртаючыся да людзей і адначасова ў іх жа пытаецца: ці змогуць яны гэта зрабіць.

Ў даль яны памкнулі, і лятуць пад імі

Нівы ды балоты, поле, бор, лука.

Але што там блішча? Ці не ты, сястрыца,

Ці не ты ліешся, срэбная рака? [1, с. 116].

Чаго вам хочацца, панове?

Які вас выклікаў прымус

Забіць трывогу аб тэй мове,

Якой азваўся беларус?[2, с. 20];

Што ты маеш з маёй звадкі,

З дзікай ненавісці?

Людзі толькі насмяюцца,

І ўсёй той карысці…[2, с. 47].

Рытарычны вокліч - сцвярджэнне пэўнага паняцця ў эмацыянальнай форме. Рытарычны вокліч звычайна выражае аўтарскае здзіўленне, абурэнне, захапленне і іншыя пачуцці і графічна афармляецца клічнікам.

У цемні к нам плывуць рубіны папяросаў,

Ліхтарні блеск адкрыў на ліпе россып росаў…

Ах, колькі ёсць красы цудоўнай поруч з намі,

Калі глядзець вакол дзіцячымі вачамі! [1, с. 244].

Пры дапамозе рытарычнага вокліча аўтар перадае нам сваё захапленне, яго прываблівае незвычайнае ў звычайным:

Каб залячыць у сэрцы раны,

Забыць пра долі цяжкі глум,

Прыйдзіце да касцёла Анны,

Там знікнуць сцені цяжкіх дум.

Як лёгка да гары, як красна

Узносіць вежы ён свае![1, с. 247].

М. Багдановіч захапляецца касцёлам, яго вежамі. Сваё захапленне ён выражае праз рытарычны вокліч.

Эй, дуж я да ўсяго -

На раллі, на лугу!

Толькі гора свайго

Я змагчы не магу!..[2, с. 43].

Пры дапамозе рытарычнага вокліча Я. Купала падкрэслівае, што селянін дужы, працалюбівы, што зямля яму прыбаўляе сілы, але ён заклапочаны тым, што ў яго няма сіл, каб справіцца са сваім горам.

Загнанае слова ты, роднае слова!

Грымні ж над радзімай зямлёй:

Што родная мова, хоць бедная мова,

Мілей найбагатшай чужой! [2, с. 64].

Я. Купала падкрэслівае, што родная мова "Мілей найбагатшай чужой".

Разгледжаныя намі сінтаксічныя сродкі паэтычных тэкстаў і Я. Купалы, і М. Багдановіча падцвердзілі яшчэ раз тое, што абодвы гэтыя аўтары зяўляюцца сапраўднымі мастакамі слова. Сінтаксічныя сродкі, якія прысутнічаюць ў вершах, робяць паэтычную мову багатай, непаўторнай, прыгожай.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Тэкст ствараецца дзеля таго, каб абектывізаваць думку аўтара, ператварыць яе ў творчую задуму, перадаць веды і ўяўленні аб чалавеку і свеце, вынесці гэтыя ўяўленні за межы аўтарскай свядомасці і зрабіць іх набыткам іншых людзей. Такім чынам, тэкст не аўтаномны і не самадастатковы - ён асноўны, але не адзіны кампанент тэкставай дзейнасці.

Аснову універсальных катэгорый тэксту складаюць цэласнасць і звязнасць, якія ўступаюць адна з адной у адносіны дадатковасці.

Цэласнасць тэксту арыентавана на план зместу, на сэнс, яна ў большай ступені псіхалінгвістычная і абумоўлена законамі ўспрыняцця тэксту, імкненнем чытача, які дэкадзіруе тэкст, абяднаць усе кампаненты тэксту ў адзінае цэлае.

Цэласнасць тэксту забяспечваецца яго дэнататыўнай прасторай і канкрэтным становішчам яго ўспрыняцця: хто ўспрымае тэкст? дзе? калі? навошта? Гэта дазваляе гаварыць пра сітуацыйнасць цэласнасці тэксту. Цэласнасць тэксту абумоўлена канцэптуальнасцю тэкставага сэнсу, у сувязі з чым яна ў большай ступені парадыгматычная.

Звязнасць, у адрозненне ад цэласнасці, у большай ступені лінгвістычная, яна абумоўлена лінейнасцю кампанентаў тэксту, г. зн. сінтагматычная. Гэта катэгорыя знешне выражаецца ў тэксце на ўзроўні сінтагматыкі слоў, сказаў, тэкставых фрагментаў. Аўтар тэксту ў працэсе яго спараджэння імкнецца расчляніць кантынуальны сэнс на кампаненты, у сувязі з чым можна гаварыць і пра інтэнцыянальнасць звязнасці: яна абумоўлена задумай аўтара.

Улічваючы гэтыя якасці, якія абумоўліваюць прыроду звязнасці, можна гаварыць аб яе двунакіраванасці: інтэнцыянальнасць - аснова інтразвязнасці, г. зн., яе ўнутранай сэнсавай сувязі; сінтагматычнасць - прычына экстра-звязнасці, якая праяўляецца ў знешневыражаным спалучэнні літар, гукаў, слоў, сказаў. Гэтыя дзве праявы звязнасці ўзаемаабумоўленыя, але не жорстка: можна гаварыць аб іх адноснай незалежнасці.

У нашай дыпломнай рабоце мы азнаёміліся з тэарэтычнай літаратурай, разгледзелі розныя пункты поглядаў на азначэнне "тэкст" і даведаліся, што азначэнне гэтага паняцця неадназначна і не вызначана агульнага азначэння.

Правялі лексічны аналіз сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту, выявілі, што ў паэтычных тэкстах М. Багдановіча і Я. Купалы ўжыты розныя лексічныя сродкі, якія надаюць цэласнасць і звязнасць паэтычнаму тэксту.

Разгледзелі лексічныя і лексіка-семантычныя сродкі, зрабілі вывад, што гэтыя сродкі вельмі часта выкарыстоўваюцца пісьменнікамі, што надае іх вершам выразнасць і непаўторнасць.

Вызначылі марфалагічныя і сінтаксічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту.

Асноўнай задачай, якая стаяла перад намі, было апісанне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту Я. Купалы і М. Багдановіча. Намі былі разгледжаны розныя моўныя сродкі ў паэтычных тэкстах гэтых аўтараў для вырашэння гэтай задачы.

Структура дыпломнай работы вызначаецца яе мэтамі і задачамі.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1 Багдановіч, М. Поўны збор твораў. У 3 т. Т. 1. Вершы, паэмы, пераклады, наследаванні, чарнавыя накіды / М. Багдановіч. - Мн.: Навука і тэхніка, 1992. - 752 с.

2 Купала, Я. Вершы: / Уклад. А. А. Сляпцова / Я. Купала. - Мн.: Маст. літ., 1988. - 270 с.

3 Гальперин, И. Р. Текст как объект лингвистического исследования / И. Р. Гальперин. - М., 1981.

4 Кубрякова, Е. С. Текст и его понимание / Е. С. Кубрякова // Русский текст. - 1994. - № 2.

5 Лотман, Ю. М. Анализ художественного текста // Ю. М. Лотман. - Л., 1972.

Бахтин, М. М. Проблема речевых жанров. Эстетика словесного творчества // М. М. Бахтин. - М., 1979.

Откупщикова, М. И. Синтаксис связного текста / М. И. Откупщикова. - Л.: ЛГУ., 1982. - 103 с.

8 Ляшчынская, В. А. Методыка выкладання беларускай мовы. Маўленне: вучэб. дапам. / В. А. Ляшчынская. - Мінск : РІВШ, 2009. - 168 с.

Лепешаў, І. Я. Лігвістычны аналіз літаратурнага твора: у 2 ч. / І. Я. Лепешаў. - Гродна: ГрДУ, 2000. - Ч. 2. -122 с.

10 Протчанка, В. У. Актуальныя праблемы тэорыі і практыкі навучання беларускай мове / В. У. Протчанка. - Мінск: НІА, 2001. - 212 с.

11 Лосева, Л. М. Как строится текст / под ред. Г. Я. Солганика. Л. М. лосева. - М.: Просвещение, 1980. - 94 с.

Бабенко, Л. Г. Филологический анализ текста. Основы теории, принципы и аспекты анализа: Учебник для ВУЗов / Л. Г. Бабенко. - М.: Академический Проект; Екатеринбург: Деловая книга, 2004. - 464 с.

Бахтин, М. М. Язык в художественной литературе / М. М. Бахтин // Собр. соч.: В 7 т., Т. 5. - М., 1997. - 306 с.

14 Валгина, Н. С. Теория текста: Учебное пособие / Н. С. Валгина. - М.: Логос, 2004. - 280 с.

15 Новиков, Л. А. Художественный текст и его анализ / Л. А. Новиков. - М., 1988.

Грыгорева, Л. М. Сучасная беларуская мова: вучэб. дапам. /Л. М. Грыгорева [і інш.]; пад агул. рэд. Л. М. Грыгоревай. - Мінск: Вышэйшая школа, 2006. - 559 с.

17 Папина, А. З. Текст: его единицы и глобальные категории: Учебник для студентов-журналистов и филологов / А. З. Папина. - Москва : УРСС, 2002. - 368 с.

18 Клюев, Е. В. Риторика (Инвенция. Диспозиция. Элокуция): Учебное пособие для вузов / Е. В. Клюев. - М.: Издат. ПРИОР, 1999. - 272 с.

Станкевіч, А. А. Рыторыка ў тэрмінах, паняццях і парадах: Дапаможнік для філалагічных спецыяльнасцей вышэйшых навучальных устаноў / А. А. Станкевіч. - Гомель : УА "ГГУ імя Ф. Скарыны", 2003. - 150 с.

20 Станкевіч, А. А. Сістэмна-структурная арганізацыя мастацкага тэксту: віды кагезіі ў паэтычных творах / А. А. Станкевіч // Текст. Язык. Человек. Сборник научных трудов. В 2 ч. Ч. 1. - Мозырь, 2007. - 191 - 192 с.

Станкевіч, А. А. Моўныя спосабы стварэння цэласнасці і звязнасці як важнейшых тэкстаўтваральных катэгорый у паэтычных творах / А. А. Станкевіч // Текст. Язык. Человек. Сборник научных трудов. В 2 ч. Ч. 1. - Мозырь: УО МГПУ им. И. П. Шамякина, 2009. - 145 - 147 с.

Станкевіч, А. А. Тэкстаўзроўневы аналіз паэтычных твораў: лексічная парадыгматыка ў вершах Я. Купалы / А. А. Станкевіч // Рэспубліканскія Купалаўскія чытанні: зб. навуковых артыкулаў / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: У. І. Каяла (адк. рэд.) [і інш.] - Гродна: ГрДУ, 2009. - 387 с.

23 Акиншина, А. А. Структура целого текста / Вып. 2., А. А. Акиншина. - М.: Университет дружбы народов, 1979. - 80 с.

24 Вербицкая, О. М. Текстообразующий потенциал когезии в структурно-смысловой организации текста (на материале текстов произведений англоязычных авторов): автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. фил. наук: 10. 02. 04 / О. М. Вербицкая; Иркут. гос. лингв. ун-т. - Иркутск, 2001. - 16 с.

25 Гайламазова, Е. С. Союзные конкретизаторы и их текстообразующая функция (на материале русского и английского языка): автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. фил. наук: 10. 02. 19 / Е. С. Гайламазова; Южн. федер. ун-т. - Ростов - на - Дону, 2007. - 17 с.

26 Болотнова, Н. С. Художественный текст в коммуникативном аспекте и комплексный анализ единиц лексического уровня / Н. С. Болотнова. -Томск: Издат. Том. унив-та, 1992. - 312 с.