быў менш эфектыўны за яго полацкі варыянт. Праз Рыжскую затоку і Дзвіну можна было нашмат хутчэй выйсці ў Дняпро і Чорнае мора. Такім чынам, кіеўска-наўгародская дзяржава сутыкнулася з моцнай канкурэнцыяй Полацка, які імкнуўся пракласці новы шлях з Балтыйскага мора ў Чорнае.
Кіеўскі князь Яраполк і наўгародскі князь Уладзімір адначасова пасваталіся да дачкі Рагвалода Рагнеды. Пасля адказу Рагнеды наўгародскаму князю Уладзіміру ў 980 годзе ён пайшоў вайной на Полацк, забіў Рагвалода з сынамі, а Рагнеду прымусова ўзяў у жонкі. Затым Уладзімір забіў кіеўскі князя Яраполка і зрабіўся кіеўскім князем. Такім чынам, адбылося аб'яднанне ўсіх усходніх славян у межах Кіеўскай дзяржавы.
Пасля няўдалага замаху Рагнеды Уладзімір высылае яе з сынам Ізяславам на Полаччыну. Для іх быў заснаваны горад Заслаўе ля Менску. У 1001 г. Уладзімір накіраваў Ізяслава ў Полацк. З таго часу ў Полацку валадарылі Рагвалодавы нашчадкі. Пасля Ізяслава ў Полацку княжыў яго сын Брачыслаў Ізяслававіч (1003-1044). Брачыслаў праводзіў незалежную палітыку, ён пашырыў тэрыторыю дзяржавы за кошт Віцебска і Усвят.
Росквіт Полацкага княства прыпадае на праўленне князя Усяслава Брачыслававіча (1044-1101), які больш вядомы пад мянушкай Чарадзей. Усяслаў Брачыслававіч паспяхова бараніў суверэнітэт Полацка ў шматлікіх войнах з Кіеўскімі і Наўгародскімі князямі. Апісанне яго жыцця ўтрымлівае рэальныя і фантастычныя рысы. Ён княжыў 57 год з 1044 па 1101. Першыя гады княжання ён займаўся унутраным уладкаваннем княства. Затым павеў заваёўніцкія войны з суседзямі. У 1065 г. Усяслаў аблажыў Пскоў, а ў наступным годзе ўзяў Ноўгарад, забраўшы як вайсковы здабытак царкоўную маёмасць з Сафійскага сабора, у тым ліку і званы для ўласнай полацкай Сафіі. У адказ тры рускіх князя - Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад - аб'ядналіся і выступілі супраць Усяслава. Першым горадам, які апынуўся на іх шляху, быў Менск. Горад быў узяты. Рускія князі павялі свае войскі далей па рацэ Нямізе і тут сустрэліся з войскамі Усяслава 3 сакавіка 1067 г. Аўтар "Слова пра паход Ігаравы" пісаў: "На Немнзе снопы стелют головамі, молотят цепамн булатнымі, на току жнзнь кладут, веют душу от тела. Немні кровавые брегі не жітом былі посеяны, а костьмі сынов русскіх". На месцы рэчкі Нямігі цяпер праходзіць вуліца Няміга ў Мінску.
Летам 1067 г. Яраславічы, якія сталі лагерам пад Оршай, запрасілі да сябе ў шацёр для перагавораў Усяслава з двума сынамі, гарантуючы яму бяспеку, але, парушыўшы абяцанне, паланілі яго, адвезлі ў Кіеў і пасадзілі ў вязніцу. У 1068 г. кіеўляне паўсталі супраць свайго князя Ізяслава, вызвалілі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі.
Пазбаўлены кіеўскага прастола, Ізяслаў звярнуўся за дапамогай да польскага караля Баляслава; апошні з войскамі з'явіўся пад Кіевам. Насустрач яму выступіў Усяслаў з кіеўскім апалчэннем. Сярод кіеўлян была нязгода. Не жадаючы ўблытвацца ў няпэўную справу, Усяслаў кінуў войска і сярод ночы выправіўся ў Полацк. Усяслаў двойчы губляў Полацкі прастол і зноў яго адваёўваў. Пры Усяславе была пабудавана полацкі Сафійскі сабор, Полацкае княства дасягнула найвялікшага росквіту, яго межы дасягнулі берагоў Балтыкі. У Прыбалтыцы былі закладзены дзве полацкія крэпасці - Кукенойс і Герцыке.
Пасля смерці Усяслава Полацкае княства было падзелена на асобныя дробныя княствы паміж яго сынамі. З'явіўся шэраг асобных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Стрэжаўскае, Гарадзецкае. Аднак прастол у Полацку лічыўся галоўным.
Тураўскае княства вядома з 980 года. Першы летапісны князь - Тур. Найбольш вядомы тураўскі валадар - Святаполк Акаянны, які дамагаўся незалежнасці Турава ад Кіева. Для гэтага ён заключыў дамову са сваім цесцем польскім каралём Баляславам Храбрым. Бацька Святаполка кіеўскі князь Уладзімір убачыў у гэтым небяспеку да сябе, і зняволіў Святаполка, яго жонку і польскага епіскапа. Аднак пазней па просьбе кіеўскіх баяр Святаполк быў вызвалены. Пасля смерці Уладзіміра ён заняў у 1015 годзе кіеўскі трон. Адначасова ён заставаўся князем Тураўскім. Святаполк апасаўся сваіх малодшых братоў Барыса і Глеба, таму падаслаў да іх забойцаў. Але сапраўдным сапернікам для яго быў наўгародскі князь Яраслаў (Мудры). Выкарыстаўшы абурэнне забойствам Барыса і Глеба, Яраслаў пачынае вайну са Святаполкам. На баку Святаполка быў польскі кароль Баляслаў Храбры. У 1019 годзе на рацэ Альце Святаполк быў разбіты і з рэшткамі войска ўцёк у Польшчу, дзе хутка памер.
Пры Яраславе Мудрым Тураў падпарадкоўваўся Кіеву. У канцы яго княжання Тураў адасобіўся ад Кіева. Пасля смерці Яраслава у 1054 годзе кіеўскі трон займае тураўскі князь Ізяслаў, захаваўшы за сабою Тураў. У 1078 годзе тураўскім князем становіцца сын Ізяслава Яраполк. Ён вёў барацьбу з Валынскім княствам. Валынскія князі падаслалі да Яраполка забойцаў, у 1087 г. ён быў забіты. У 1088 годзе тураўскі трон займае брат Яраполка Святаполк. У 1093 ён быў запрошаны на Кіеўскі трон.
Паказчыкам эканамічнага развіцця Тураўскага княства з'яўляецца ўзнікненне і рост гарадоў Берасця, Пінску, Слуцку. У Тураве быў вечавы парадак. Гаражане мелі права голасу. Акрамя князя у Тураве быў пасаднік і тысяцкі, які адказваў за гарадскі полк.
У Турава-Пінскім княстве назіралася тэндэнцыя да збліжэння з іншымі беларускімі землямі. І хоць на тэрыторыі Турава-Пінскай зямлі пасля яе выхаду з-пад уплыву Кіева ў 1158 годзе ўзнік шэраг асобных удзелаў, князі іх дзейнічалі згуртавана. У пачатку XIII ст. Турава-Пінская зямля ўсё больш звязвала свой лёс з Новагародскай зямлёй у барацьбе супраць агульнага ворага - галіцка-валынскіх князёў.
Да сярэдзіны XIII ст. Новагародская зямля дасягнула высокага эканамічнага і культурнага развіцця. Гэтаму садзейнічаў шэраг прычын. Тут было добра развіта земляробства, была наладжана вытворчасць разнастайных вырабаў з жалеза, апрацоўваліся каляровыя і каштоўныя металы. Існавалі ганчарнае, кастарэзнае і іншыя рамёствы. Новагародак вёў гандаль з паўднёварускімі гарадамі, Прыбалтыкай, Польшчай, Візантыяй і Блізкім Усходам. На Новагародскай зямлі было шмат гарадоў: Слонім, Ваўкавыск, Гродна, Зэльва, Свіслач.
Пытанне 7
Пасля смерці Усяслава Полацкае княства было падзелена на асобныя дробныя княствы паміж яго сынамі. З'явіўся шэраг асобных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Стрэжаўскае, Гарадзецкае. Аднак прастол у Полацку лічыўся галоўным.
У XII ст. вялікае значэнне набывае Менскае княства. Першы менскі князь Глеб Усяславіч у 1116 гадах захапіў частку тэрыторыі дрыгавічоў. Уладзімір Манамах разам з чарнігаўскім, смаленскім, пераяслаўскім князямі пачаў паход на Мінскае і Друцкае княствы. Оршу і Копысь Манамах перадаў Смаленску. У 1119 г. яму ўдалося захапіць Мінск і на некаторы час прылучыць яго да сваіх уладанняў.
Такім чынам, Полацкае княства заклала пачатак беларускай дзяржаўнасці. Полацк - першы, вядомы паводле пісьмовых крыніц, горад на беларускіх землях. Полацкае княства было раннефеадальнай дзяржавай. У Полацкім княстве дзейнічаў вечавы парадак. Веча запрашала князя на княжанне, выдавала законы, выбірала ўраднікаў, ухваляла аб'яўленне вайны. У Полацкім княстве веча праіснавала да канца XV ст. (1488), калі гораду было дадзена магдэбургскае права.
Выканаўчая ўлада ў Полацкім княстве належала князю. Акрамя таго, князь быў заняты адміністрацыйнай справай, вяршыў суд, ахоўваў гандлёвыя шляхі і караваны ў сваім княстве.
У ІХ - ХІІ стагоддзях Полацкае княства займала 1/3 сучаснай тэрыторыі Беларусі. Паводле сучаснага адміністрацыйнага падзелу, у Полацкую зямлю ўваходзілі цалкам Віцебская вобласць, паўночная частка Мінскай і паўночна-заходняя частка Магілёўскай. Полацкае княства было адным з буйнейшых дзяржаўных утварэнняў сярэднявечнай Еўропы. Горад займаў выключна выгоднае становішча на Палаце ля яе ўпадзенні ў Дзвіну. Узвышэнню горада спрыяла праходжанне праз Полацк адгалінавання воднага гандлёвага шляху "з вараг у грэкі" - са Скандынавіі ў Візантыю. Паводле згадак скандынаўскіх саг, ужо ў VI стагоддзі на Полацкай зямлі былі свае князі. Да ІХ стагоддзя Полацк збіраў вакол сябе навакольныя зямлі. Але у ІХ стагоддзі зазнаў агрэсію з боку Кіева і Ноўгарада, у выніку чаго на пэўны час страціў сваю незалежнасць. Полацкія землі ў гэты перыяд плацілі Кіеву даніну, удзельнічалі ў кіеўскіх паходах на Візантыю. З цягам часу Полацкую зямлю напаткаў лес іншых усходнеславянскіх дзяржаў, адбылося драбленне і паслабленне Полацкага княства.
Працягваюцца спрэчкі аб трактоўцы тэрміна "палачане". 1-я лічаць, што палачане - старажытнае ўсходне-славянскае племя, ад якога пайшлі крывічы; 2-я - што гэта самастойнае племя, утворанае ад змешвання дрыгавічоў, крывічаў і балтаў; 3-i - што палачане гэта адгалінаванне крывічаў.
Пытанне 8
Духоўнае і культурнае жыццё нашых продкаў цесна звязана са старадаўнімі вераваннямі і культамі. Язычніцтва (ад царкоўнаславянскага "языцы" - народы, чужаземцы) - прыняты ў гістарычнай літаратуры тэрмін, які абазначае старадаўнія вераванні, што існавалі да пашырэння хрысціянства. Язычніцтва ўключае ў сябе рэлігійныя ўяўленні і ідэалагічныя напластаванні розных гістарычных эпох. "Язычніцкае" для хрысціянства было сінонімам "варварскага".
Хрысціянства на Кіеўскую Русь прыйшло з Візантыі і распаўсюджвалася зверху - ад эліты да народа. Першая царква была пабудавана ў Кіеве, відавочна, яшчэ ў IX стагоддзі. Сучасніца Візантыйскага імператара Канстанціна Барвянароднага - кіеўская княгіня Вольга - прыняла хрысціянства. А яе ўнук Уладзімір Святаславіч у 988 - 989 гадах пачаў хрышчэнне Русі. Следам за Кіевам прымусова падпадала пад абрад хрышчэння насельніцтва Полацк і Ноўгарад. Забаранялася старая і ўводзілася новая абраднасць; месцы паганскіх маленняў разбураліся.
Уладзімір знішчыў свяцілішча язычніцкіх багоў - Дажбога, Стрыбога, Сімаргла, Мокашы, Перуна. Па яго загаду Перуна прывязалі да конскага хваста, пацягнулі да Дняпра, і слугі князя па дарозе білі яго бізунамі. Па загаду князя кіяне прыйшлі раніцай да дняпроўскага берага і па знаку прыбыўшага разам з Уладзімірам мітрапаліта ўвайшлі ў ваду па шыю. Адбыўся абрад хросту.
Пасля знішчэння Перуна ў Кіеве на іншыя ўсходнеславянскія землі адправілася місія грэчаскіх і балгарскіх святароў разам з дзядзькай князя Уладзіміра - Дабрыняй з войскам. Маршрут іх пралягаў праз Полацкае княства да Ноўгарада, і першым на іх шляху быў Тураў, дзе місіянерам аказалі ўпартае супраціўленне. Прыняўшы хрышчэнне, у той жа год Уладзімір прыслаў у Ізяслаў, дзе жыла адна з яго жонак былая полацкая княгіня Рагнеда, сваіх пасланцоў, якія перадалі ёй такія словы князя: "Цяпер, ахрышчаны, я мушу мець адну жонку, якую ўзяў, хрысціянку, а ты выберы сабе мужа з маіх баяр, каго пажадаеш". Рагнеда адказала, што яна хоча быць нявестай Хрыста і прыняць анёльскі вобраз пад імем Анастасіі. Для княгіні быў пабудаваны манастыр, у якім яна пражыла да сваёй смерці ў 1000 годзе.
Лічыцца, што першая ў Беларусі епархія была ўтворана ў Полацку каля 992 году пры князі Ізяславе, сыне Рагнеды. Першым вядомым з летапісаў полацкім уладыкам быў епіскап Міна, прызначаны на кафедру ў 1105 годзе. Другой на тэрыторыі Беларусі была Тураўская епархія, заснаваная ў 1005 годзе. Яе першым уладыкам быў епіскап Фама.
Хрысціянізацыя першапачаткова ахапіла вышэйшыя слаі гарадскога насельніцтва, тады як вясковае насельніцтва заставалася язычніцкім. Але ўжо ў першыя дзесяцігоддзі пасля афіцыйнай хрысціянізацыі новая вера дасягнула значных поспехаў. Даўжэй за іншыя вобласці цягнулася хрысціянізацыя беларускага Панямоння. Толькі ў ХІІ стагоддзі хрысціянізацыя гэтага рэгіёну паскорылася. Такім чынам, працэс тэрытарыяльнага ахопу беларускіх зямель хрысціянствам працягваўся да канца ХІІ стагоддзя. Землі сучаснай Беларусі ўрэшце былі падзелены паміж трыма епархіямі - Полацкай, Тураўскай і Смаленскай.
Да канца Х стагоддзя на ўсходнеславянскіх землях не было каменна-цаглянага будаўніцтва. З прыняццем хрысціянства бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудоў. У Х - ХПІ стагоддзях у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, манументальнасцю і крапаснымі рысамі. У муроўцы ўжываўся прыродны камень, часам разам з цэглай. Рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства. На пачатковым этапе беларускія дойліды пераймалі і візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі. Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры з'яўляецца манументальная архітэктура.
У сярэдзіне XI стагоддзі ў Полацку, пасля Кіева і Ноўгарада, быў пабудаваны мураваны Сафійскі сабор. Ён меў шмат агульнага з наўгародскай Сафіяй. Будаўнічым матэрыялам былі плітачная цэгла і брукаваны камень. План храма адрозніваецца строгай сіметрыяй. Унутраная прастора падзялялася 16 слупамі на 5 уздоўжных нефаў. Пасярэдзіне будынка змяшчаўся галоўны купал, вакол якога групавалася яшчэ чатыры меншых. Сцены ўнутры сабора былі распісаны фрэскамі і ўпрыгожаны мазаікай.
Хуткі рост гарадоў, рамёстваў і гандлю, распаўсюджанне хрысціянства стварылі ўмовы для далейшага развіцця мураванай архітэктуры. У XII стагоддзі ў Віцебску была пабудавана Благавешчанская царква. Яе характэрныя рысы (незвычайная выцягнутасць плана, 6 калон) нагадваюць заходнееўрапейскія раманскія базілікі. Пазней базілікі былі паўтораны ў пабудовах Полацка, Гродна, Смаленска. У XII - XIII стагоддзях у Полацку з'явіліся некалькі мураваных сабораў. Сярод іх - Спаскі, пабудаваны ў сярэдзіне XII ст. Непадалёк ад Полацка, у Бельчыцах, у XII ст. быў заснаваны яшчэ адзін манастыр. У ім існавала не менш за 4 мураваныя саборы. Адзін з іх меў двухскатны дах, на грэбені якога была выстаўлена драўляная галава, што сведчыць пра выкарыстанне ў мураванай архітэктуры традыцыйнага драўлянага дойлідства.
На беларускіх землях вышэйшага ўзроўню дасягнуў фрэскавы жывапіс, які атрымаў самастойнае развіццё, увабраўшы багатыя народныя традыцыі, лепшыя здабыткі візантыйскіх мастацкіх школ. Ён быў шырока выкарыстаны ў полацкіх Сафійскім і Спасскім саборах, у храмах Бельчыцкага манастыра, віцебскай Благавешчанскай і гродзенскай цэрквах. Яго сюжэты - фігуры святых, ілюстрацыі да евангельскіх і біблейскіх сказанняў.
Культура старажытных беларускіх зямель бярэ свой пачатак ад вуснай народнай творчасці: песень, былін, легенд, прымавак, казак, плачаў-галашэнняў, загадак. Асобнае месца ў вуснай творчасці належыць былінам. Іх гістарычныя сюжэты часта ідуць ад рэальных падзей. Правобразам быліннага героя Вольгі Святаславіча стаў полацкі князь Усяслаў.
У былінах пра Усяслава народ даў тлумачэнне падзеям 1068 г., звязаным з паўстаннем кіеўскіх нізоў, якія вызвалілі з няволі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі. Былінная ацэнка Усяслава перагукаецца з той, якую яму дае аўтар "Слова пра паход Ігаравы". Лёс гордай Рагнеды, дачкі полацкага князя Рагвалода, таксама стаў сюжэтам для шэрага паданняў, былін.
Новым этапам у старажытнарускай культуры стала з'яўленне пісьменства. Кніжная асвета на ўсходнеславянскіх землях мела хрысціянскую накіраванасць. Сталыя зносіны з Візантыяй узбагачалі старажытнабеларускую культуру. Рэлігійнымі і культурна-асветніцкімі цэнтрамі былі манастыры. Пры іх існавалі школы, пісаліся і перакладаліся кнігі. У некаторых гарадах пры саборах існавалі вялікія бібліятэкі. Летапісы паведамляюць аб такой бібліятэцы пры полацкім Сафійскім саборы. Вядома, што ўнучка полацкага князя Усяслава, Ефрасіння, перапісвала кнігі. Узорамі старажытных рукапісных кніг, знойдзеных на тэрыторыі Беларусі, з'яўляюцца: Тураўскае Евангелле (XI ст.); Рэймскае евангелле (XI ст.), названае так па месцы знаходжання ў муніцыпальнай бібліятэцы г. Рэймса ў Германіі; служэбнік Валаама Худынскага (канец XII - пачатак XIII ст.); Аршанскае евангелле (XIII ст.) і некаторыя іншыя.
З прадстаўнікоў кніжнай асветы старажытнага перыяду беларускай гісторыі трэба адзначыць: у Смаленску - Клімента Смаляціча, у Тураве - Кірылу Тураўскага, у Полацку - князёўну Прадславу-Ефрасінню.
Шырокае развіццё на беларускіх землях атрымала прыкладное мастацтва. Нават звычайныя прадметы з дрэва, косці, гліны, металу ўпрыгожваліся разьбой, інкрустацыяй. Прыкладамі тонкай разьбы па каменю і косці з'яўляюцца шахматныя фігуркі, знойдзеныя ў Гродне і Ваўкавыску.
Для стварэння прадметаў хатняга побыту, зброі, прылад працы і ўпрыгажэнняў выкарыстоўваліся розныя металы: жалеза, бронза, медзь, срэбра, золата. Тэхніка іх апрацоўкі ў XI - XIII стст. дасягнула высокага ўзроўню. У беларускіх гарадах былі распаўсюджаны амаль усе вядомыя ў Еўропе тэхнічныя спосабы апрацоўкі металаў: плаўка, ліццё, коўка, залачэнне дроту, гравіраванне, упрыгожванне металічных вырабаў эмаллю, чарненнем.
Пытанне 9
У ІХ - ХІ стагоддзях пад эгідай каталіцкай царквы ў краінах Заходняй Еўропы ўтварыліся шматлікія воінскія арганізацыі, якія афіцыйна мусілі змагацца з мусульманамі за «вызваленне Труны Божай». Але часта яны дзейнічалі паводле ўласных эканамічных інтарэсаў, адбываўся захоп чужых тэрыторый ва Усходняй Еўропе.
У 1201 годзе каталіцкія манахі пабудавалі ў вусці Дзвіны на полацкіх землях і з дазволу полацкага князя хрысціянскую місію і гандлёвую факторыю, якая атрымала назву Рыга. Аднак ужо ў 1202 годзе рыцары ператварылі Рыгу ў вайсковую крэпасць і арганізавалі тут ордэн мечаносцаў.
У 1203 годзе палачане паспрабавалі ліквідаваць іншыя крыжацкія крэпасці у Прыбалтыцы - Ікскюльм і Гольм. Але немцы адкупіліся ад палачан золатам. У 1205-1207 годзе гераічную барацьбу з крыжакамі вёў кукенойскі князь Вячка, васал Полацку. Але ён не атрымаў падтрымкі ад палачан і пацярпеў паражэнне, крыжакі захапілі яго княства.
У 1216 годзе плямёны эстаў прапанавалі палачанам аб'яднацца ў барацьбе супраць крыжакоў. Полацкі князь Уладзімір падрыхтаваў моцнае войска, але перад самым паходам князя напаткала нечаканая смерць. Паход не адбыўся і агрэсія немцаў працягвалася.
У 1240 і 1242 гадах шведы і немцы паспрабавалі захапіць Ноўгарад. Момант быў зручны, таму што ўсходнеславянскія княствы змагаліся з мангола-татарамі і не маглі нічым дапамагчы Ноўгараду. На дапамогу суседзям прыйшлі толькі палачане. Аб'яднаныя сілы Ноўгарада і Полацка разграмілі шведаў у 1240 годзе на рацэ Няве. У 1242 годзе крыжакі былі разгромлены на Чудскім возеры. Такім чынам, барацьба ўсходніх славян супраць крыжацкай агрэсіі ў першай палове XІІІ стагоддзя праходзіла з пераменным поспехам. Аднак Полацк страціў Прыбалтыку і выхад да Балтыйскага мора.
Вялікая пагроза для славян сыходзіла таксама ад мангола-татар. У 1223 годзе перадавыя атрады манголаў напалі на славянскія княствы на Поўдні. У бітве на рацэ Калка аб'яднанае войска ўсходнеславянскіх князёў было знішчана манголамі, а самі князі загінулі. У 1237 годзе стотысячная армія хана Батыя разграміла рускія княствы, якія не здолелі аб'яднацца для сумеснай барацьбы. У 1240 годзе мангола-татары разграмілі Кіеў. З гэтага моманту ўсе землі былой Кіеўскай дзяржавы, акрамя Полацка, трапілі над мангольскае панаванне.
Адзіным фарпостам незалежнасці ўсходніх славян з'яўлялася тэрыторыя Беларусі. Татара-манголы паспрабавалі захапіць і гэтыя землі, спалілі Гомель, Мазыр і Тураў, знішчылі Брэст, але былі разгромлены ў 40-50-х гадах XІІІ стагоддзя.
Пытанне 10
У першай палове XIII ст. ствараецца цэнтралізаваная раннефеадальная Літоўская дзяржава з моцнай велікакняжацкай уладай. Яе ўзнікненне звязана з імем вядомага князя Міндоўга. Шляхам крывавай барацьбы яму ўдалося аб'яднаць большасць літоўскіх княстваў.
Адносіны заходнерускіх княстваў са сваімі літоўскімі суседзямі былі складанымі. У XII - XIII стст. землі літоўскіх плямён былі аб'ектам заваявання славянскіх князёў. У сваю чаргу літоўцы і самі хадзілі на землі ўсходніх славян. Гэта было адной з крыніц накаплення багаццяў новага класа літоўскіх феадалаў. Літоўцы за перыяд з 1200 па 1268 г. нападалі на Русь 35 разоў.
З'яўленне ў Прыбалтыцы крыжакоў падштурхнула літоўцаў і старажытнабеларускія княствы да аб'яднання. Крыніцы сведчаць аб многіх іх сумесных паходах супраць нямецкіх ордэнаў, што ўмацавала сувязі двух народаў.
Працэс фарміравання ВКЛ працягваўся больш за стагоддзе - з другой чвэрці XIII па трэцюю чвэрць XIV ст. Аб'яднанне праходзіла рознымі шляхамі. У адных выпадках тэрыторыі далучаліся пры дапамозе ваеннай сілы, у другіх - шляхам дынастычных шлюбаў, у трэціх - на аснове пагадненняў паміж літоўскімі і ўсходнеславянскімі князямі. У аб'яднанні літоўскага і старажытнабеларускага народаў у адзіную дзяржаву адыграў ролю ўзаемны палітычны інтарэс. Поспеху спрыяла і тое, што літоўскія князі давалі абяцанне "не рухаць старыны" і не "ўводзіць навіны" на ўсходнеславянскіх землях. Больш таго, яны актыўна запазычвалі эканамічныя, палітычныя, прававыя, рэлігійныя традыцыі славянскага насельніцтва.
Першымі ў Вялікае княства Літоўскае трапляюць землі Верхняга Панямоння, Чорная Русь, ці Наваградчына, што ўваходзіла ў склад Галіцка-Валынскага княства. Міндоўг даволі лёгка пранік на тэрыторыю Панямоння і далей на поўдзень да самага Кіева. У 1219 г. быў заключэны ваенны саюз Літвы і Наваградчыны, які быў абумоўлены пагрозай з боку крыжакоў. У 1237 г. літоўскія войскі таксама выступілі разам з дружынамі Чорнай Русі супраць крыжакоў. У 1245 г. Літва Міндоўга дапамагае валынскім князям па іх просьбе ў час бітвы пад Яраславам.
У хуткім часе Міндоўг пачаў наступленне на правы і ўласнасць буйных літоўскіх феадалаў. Гэта абвастрыла палітычную барацьбу на літоўскіх землях. Пасля захопу маёмасці і зямель сваіх пляменнікаў Таўцівіла, Едзівіла і іх дзядзькі князя Вікінта Міндоўг зрабіўся поўным гаспадаром у Літве.
Галіцка-валынскія князі, баючыся ўзмацнення Міндоўга, уступаюць у кааліцыю з Таўцівілам, Едзівілам і Вікінтам. Акрамя іх у кааліцыю ўваходзяць Яцвягі, частка Жэмайціі, а таксама Рыга. У 1249 г. пачалася феадальная вайна, у час якой землі Чорнай Русі сталі арэнай баявых дзеянняў. У выніку працяглай вайны Міндоўг умацаваўся на Навагрудчыне. Наваградак стаў сталіцай яго дзяржавы.
Згодна з паведамленнем Густынскага летапісу, у 1246 г. Міндоўг прыняў праваслаўную веру. Але неўзабаве ён завязаў кантакты з Рымам у надзеі спыніць ціск крыжакоў і прыняў каталіцтва. Папы рымскі дараваў яму за гэта каралеўскую карону. Каранацыя Міндоўга адбылася ў Навагрудку каля 1252 ці 1253 г. Аднак, калі саюз з Рымам не апраўдаў разліку літоўскага караля, ён у 1261 г. адмовіўся ад хрысціянства, пасля чаго яго ўладу прызнала язычніцкая Жмуддзь.
Пасля смерці Міндоўга ў 1263 г. у час паходу на Бранск у княстве пачалася дынастычная смута. Аднак сын Міндоўга Войшалк з падтрымкай новагародцаў і пінянаў стабілізаваў сітуацыю ў краіне. У 1267 г. Войшалк быў забіты.
На пачатку 50-х гадоў XIII стагоддзя ў гарадах Полацкай зямлі княжылі родныя Міндоўга: у Полацку - Таўцівіл, у Друцку - Едзівіл, у Віцебску -Вікінт. Пасля смерці Таўцівіла ў Полацку апынуліся таксама стаўленікі літоўскіх князёў: спачатку князь Канстанцін, пасаджаны сапернікам Таўцівіла Транятам, потым Ізяслаў. У канцы 1263 г. у Полацку з'яўляецца літоўскі князь Гердэнь. Гердэнь трымаўся ў Полацку да 1267 г. Потым пэўны час на полацкім і віцебскім прастолах сядзелі славянскія князі. Аднак у канцы XIII ст. у Полацку зноў з'явіўся літоўскі князь, імя якога невядома. Ён прыняў каталіцтва і, не маючы нашчадкаў, завяшчаў княства Рыжскаму архіепіскапу.
Палачане звярнуліся ў Літву за дапамогай. Вялікі князь літоўскі Віцень у 1307 годзе заняў горад. Паміж 1307 і 1309 гадамі ён, каб легалізаваць свае правы на Полацкае княства, выкупіў яго землі ў ордэна, аб чым сведчыць дакумент, падпісаны 19 чэрвеня 1310 г. у Авіньёне. Полацкая зямля канчаткова апынулася ў складзе ВКЛ.
Мінскае княства было часткай Полацкай зямлі. Абставіны і дакладны час яго падпарадкавання літоўскім князям невядомы. Гэта адбылося паміж другой паловай XIII ст. і першай чвэрцю XIV ст.
Гісторыя Віцебскай зямлі цесна звязана з Полацкім княствам. У 50-х гадах XIII ст. на віцебскім прастоле сядзеў князь Ізяслаў, які залежаў ад Войшалка. З 1263 г. Віцебск, як і Полацк, быў падпарадкаваны літоўскаму князю Гердэню. Пасля забойства Гердэня ў 80-х гадах ХШ ст. Віцебск залежаў ад Смаленска. На пачатку XIV ст. у Віцебску княжыў Яраслаў Васільевіч з роду смаленскіх князёў. У 1318 г. ён выдаў сваю дачку Марыю за літоўскага князя Альгерда Гедымінавіча, які праз два гады пасля смерці Яраслава стаў віцебскім князем. 3 гэтага часу Віцебскае княства засталося ў складзе ВКЛ.
На Смаленскай зямлі літоўцы эпізадычна з'яўляліся крыху раней, чым у Полацкай і Віцебскай землях. У Смаленску, паводле звестак Васкрасенскага летапісу, ужо ў 1239 г. на прастоле сядзеў літоўскі князь. Аднак у хуткім часе ён быў выгнаны ўладзіміра-суздальскім князем Яраславам Усеваладавічам. Канчаткова Смаленская зямля была далучана да Вялікага княства ўжо пры Вітаўце.
У пачатку XIV ст. да Вялікага княства Літоўскага было далучана і Турава-Пінскае Палессе. Паводле летапісных звестак, Гедымін (час княжання 1316 - 1341) пасадзіў у Пінску, сталіцы Турава-Пінскай зямлі, свайго сына Нарымунта-Глеба. У іншых гарадах яшчэ нейкі час сустракаліся славянскія князі, але вядома, што яны ўжо знаходзіліся пад вярхоўнай уладай вялікага князя літоўскага. З умацаваннем у Пінску Нарымунта паступова амаль усё Палессе перайшло пад уладу Літвы.
Асаблівых поспехаў аб'яднальны працэс дасягнуў пры вялікім князі Гедыміне, які, як сцвярджаюць крыніцы, здолеў заваяваць давер далучаных зямель "разумным кіраваннем". Ён абяцаў "не рухаць старыны" і не "ўводзіць навіны" на славянскіх землях. Шмат хто з літоўскіх князёў прыняў праваслаўе. Гедымін, хоць сам і заставаўся язычнікам, меў праваслаўных жонак Вольгу і Еву, а таксама не пярэчыў прымаць хрышчэнне сваім дзецям. Аднаго з сыноў, Альгерда, Гедымін ажаніў на Марыі Яраслаўне, дачцэ віцебскага князя, у якога не было нашчадкаў. Пасля яго смерці, у 1320 г., Альгерд атрымаў у спадчыну Віцебскі надзел. Другога сына, Любарта, ён ажаніў на дачцэ апошняга валынскага князя Льва Юр'евіча, пасля смерці якога Валынь дасталася Любарту (1325). Дачку Аўгусту ён выдаў за сына маскоўскага князя Івана Каліты; Марыю - за яго саперніка, цвярскога князя Дзмітрыя Міхайлавіча; Альдону - за Казіміра, сына польскага караля Уладзіслава Лакеткі; чацвёртую дачку - за мазавецкага князя Баляслава Трайдэнавіча. Пры Гедыміне сталіца ВКЛ была перанесена з Навагрудка ў Вільню.
Поспеху аб'яднання спрыяла і тое, што ў першыя часы розныя пласты насельніцтва далучаных зямель практычна не прыніжаліся ў правах. 3 імі заключаліся дагаворы, ахоўваліся іх правы і прывілеі. Напачатку літоўскія князі не праводзілі ломкі форм уласнасці, не рабілі значнага пераразмеркавання маёмасці на карысць літоўскіх князёў, не змянялі спосабаў прыгнёту сялян.
Гедымінам была запазычана ўсходнеславянская мадэль дзяржаўнага кіравання. У літоўскіх Віленскім і Трокскім княствах з'явіліся гараднічыя, цівуны, ключнікі, баяры, смерды, як на славянскіх землях. Славянскі ўплыў адлюстраваўся і на характары вайсковай справы. Неўпарадкаваныя літоўскія апалчэнні змяняліся палкамі (шыхтамі), якія маглі пераносіць працяглыя паходы і былі добра ўзброены, у тым ліку і сценабітнымі машынамі. Старабеларуская мова стала мовай дзяржаўнай. Літоўцы не мелі сваёй уласнай пісьменнасці. Некаторыя літоўскія князі размаўлялі толькі на старабеларускай мове.
Распаўсюджанне ўлады літоўскіх князёў на землі Заходняй Русі не знаходзіла энергічнага адпору і не ўспрымалася як агрэсія. Імкненне літоўскіх князёў пашыраць свае ўладанні адпавядала неабходнасці цэнтралізацыі ўсходнеславянскіх зямель. Вялікае княства Літоўскае было поліэтнічнай дзяржавай. Паводле дадзеных Г. Лаўмянскага, у 1528 г. колькасць насельніцтва Літвы і Беларусі складала больш за 2 млн. чалавек, насельніцтва ўсяго ВКЛ - болып за 2,5 млн, у 1569 г. - адпаведна 2,5 і 3,5 млн чалавек. Літоўскае насельніцтва складала толькі каля 20%, славянскае - амаль 80% усяго насельніцтва Вялікага княства Літоўскага. Можна зрабіць вывад аб тым, што ВКЛ з'яўлялася літоўска-беларускай дзяржавай.
Гедымін завяшчаў велікакняжацкую ўладу сярэдняму сыну Еўнуту. Але браты адмовіліся падпарадкавацца яго ўладзе, што адразу скарысталі суседзі: польскі кароль заявіў прэтэнзіі на Валынь, а на паўночным захадзе два нямецкія ордэны рыхтаваліся да паходу на Літву. Еўнут быў звергнуты Альгердам і Кейстутам. На велікакняжацкі прастол быў узведзены Альгерд, які паабяцаў дзяліць з Кейстутам пароўну ўладу. Тэрыторыя дзяржавы была падзелена на дзве вялікія часткі: уся ўсходняя была пад уладай Альгерда, заходняя належала Кейстуту.
Саюз двух князёў аказаўся моцным дзякуючы іх асабістым якасцям і сяброўству. Альгерд (1345-1377) і Кейстут (?-1382) добра дапаўнялі адзін аднаго. Альгерд вызначаўся палітычнай прадбачлівасцю і дзейсным характарам. Ён быў жанаты на славянскай князёўне, засвоіў старабеларускую мову і спавядаў праваслаўе. Праваслаўе прынялі і многія літоўскія баяры.
Кейстут заставаўся язычнікам і быў вельмі папулярны сярод літоўцаў. Ён вылучаўся добразычлівым характарам і вялікай адвагай. Браты шмат зрабілі для ўмацавання дзяржавы. Яны атрымалі дзве перамогі над Тэўтонскім ордэнам у 1348 і 1370 гадах. У 1363 годзе ля Сініх Вод былі разбіты татары.
З другой паловы XIV ст. узрастае роля буйных зямельных уласнікаў літоўскага паходжання ў палітычным жыцці дзяржавы. Гэта супярэчыла інтарэсам і імкненням беларускіх, украінскіх і рускіх феадалаў і закладвала асновы новага палітычнага канфлікту. Пачалася барацьба за эканамічныя прывілеі і палітычныя правы, а галоўнае - барацьба супраць палітычнай цэнтралізацыі ВКЛ.
Пытанне 11
Палітычны крызіс узнік у 1377 г. пасля смерці Альгерда. У 1377 г. Ягайла спрабуе пазбавіць Андрэя Полацкага ўдзелу. Андрэй уцякае ў Пскоў, дзе яго абіраюць князем. Андрэй Полацкі ўступае ў саюз з вялікім князем маскоўскім Дзмітрыем Данскім. Яго саюзнікамі сталі таксама смаленскі князь, Вялікі Ноўгарад і Лівонскі ордэн. Андрэй Альгердавіч пагражаў Літве вайной. Да таго ж у Ягайлы сапсаваліся адносіны з дзядзькам Кейстутам. У 1381 г., выкарыстаўшы барацьбу Ягайлы за Полацк, Кейстут захапіў вярхоўную ўладу ў дзяржаве.
Праз год узяты ў палон Ягайлам у Крэўскім замку Кейстут быў задушаны. Ягайла, каб утрымацца на велікакняжацкім прастоле, паспрабаваў абаперціся на свайго брата - Скіргайлу. Апошняму былі падараваны Полацкая і Трокская землі. Але палачане не пагадзіліся з такім рашэннем. У 1381 г. яны паднялі паўстанне, якое доўжылася некалькі месяцаў. Як сведчаць крыніцы, жыхары Полацкай зямлі выганяюць Скіргайлу, заяўляючы, што не хочуць мець сваім князем язычніка.
У 1381 г. у Полацк вярнуўся князь Андрэй Альгердавіч. Пасля разгрому Дзмітрыем Данскім татар у 1380 г. на Куліковым полі, у якім браў удзел Андрэй Альгердавіч Полацкі, узрастае уплыў Масквы. Пачаліся перамовы аб шлюбе Ягайлы з дачкой Дзмітрыя Данскога. Праект пагаднення прадугледжваў прыняцце Літвой праваслаўнай веры. Але Ягайлу прапаноўвалі правы васала Дзмітрыя. Літоўскія князі і баяры палічылі такі саюз небяспечным для сябе і адхілілі яго.
Ягайла не змог адолець палітычны крызіс сваімі сіламі. Саюз з Масквой не адбыўся. Тады ён робіць стаўку на Польшчу. Літоўска-польскаму збліжэнню спрыяла агульная знешняя небяспека - агрэсія Тэўтонскага ордэна. Польскія феадалы пры дапамозе саюзу з ВКЛ хацелі атрымаць Валынь, Падолію і Галіцкую Русь.
У 1382 г. польскі кароль, які не меў нашчадка, памёр. Пасля двухгадовых спрэчак польскія феадалы абвясцілі каралевай яго малодшую дачку Ядвігу. Яны спадзяваліся, што яе мужам будзе вялікі князь літоўскі Ягайла, які пасля шлюбу стане і каралём польскім. У 1385 г. у Крэве былі выпрацаваны ўмовы дзяржаўна-прававога аб'яднання Літвы і Польшчы. На іх падставе 14 жніўня 1385 г. было падпісана пагадненне з Полыпчай, вядомае пад назвай Крэўскай уніі. 3 боку Літвы унію падпісалі Ягайла і яго браты Скіргайла, Карыбут, Лінгвен, Вітаўт. Яны паабяцалі назаўсёды далучыць свае землі, літоўскія і славянскія, да Кароны Польскай. Ягайла абавязаўся прыняць каталіцтва разам з братамі і ўсімі сваімі падданымі.
У 1386 г. на Люблінскім сейме Ягайла быў абраны польскім каралём. У тым жа годзе ў Кракаве ён прыняў каталіцтва і атрымаў імя Уладзіслаў, быў павенчаны з польскай каралевай Ядвігай, затым каранаваны.
Умовы уніі 1385 г. не задавальнялі ні літоўскіх, ні беларускіх феадалаў. Самастойнае існаванне княства перапынялася, яно злівалася з Польшчай у адзіны палітычны арганізм.
лютага 1387 г. Ягайла выдаў грамату, у адпаведнасці з якой літоўскім феадалам дараваліся вялікія маёмасныя прывілеі і асабістыя правы пры ўмове прыняцця каталіцтва. На праваслаўных гэтыя прывілеі не распаўсюджваліся. Другой граматай ад 22 лютага 1387 г. была абумоўлена магчымасць заключэння шлюбаў паміж католікамі і праваслаўнымі толькі ў выпадку пераходу апошніх у каталіцтва. Уладанні каталіцкай царквы вызваляліся гэтай граматай ад усіх падаткаў і павіннасцей. Гэта спрыяла ўмацаванню становішча літоўскіх феадалаў-католікаў у палітычным жыцці дзяржавы.
Супраць каталіцкай экспансіі і польска-літоўскай уніі ўзнік палітычны рух. Яго цэнтрам стаў Полацк. Полацкі князь Андрэй Альгердавіч адмовіўся ад прынясення прысягі на вернасць каралю Ягайлу разам са смаленскім князем Святаславам Іванавічам. У лютым 1386 г. Андрэй заключыў саюз з лівонскімі рыцарамі і пачаў ваенныя дзеянні. Ім былі заняты гарады і замкі Дрыса, Друя, Лукомль. Святаслаў Смаленскі аблажыў Мсціслаў, Віцебск і Оршу. У той жа час у межы ВКЛ уварваліся лівонскія крыжакі і дайшлі да Вільні і Ашмян. Каралеўскае войска на чале з князем Скіргайлам рушыла пад Мсціслаў, дзе 29 красавіка 1386 г. адбылася бітва з войскам Святаслава Іванавіча, у якой пацярпелі паражэнне смаляне. Князь Святаслаў і яго брат Іван загінулі. У Смаленску быў пасаджаны князем сын Святаслава Юрый, якога прымусілі прынесці прысягу на вернасць каралю Ягайлу і яго брату Скіргайлу.
У сакавіку 1387 г. пачаўся вялікі паход Скіргайлы на Полацк. Горад быў узяты. Полацкі князь Андрэй Альгердавіч трапіў у палон. Граматай ад 28 красавіка 1387 г. Ягайла перадаў Полацкую і іншыя беларускія зямлі Скіргайлу. Так скончыўся першы этап супраціўлення беларускіх феадалаў уніі з Польшчай.
На другім этапе рух узначаліў князь Вітаўт, сын Кейстута Гедымінавіча. Барацьба Вітаўта з Ягайлам працягвалася з 1389 па 1392 г. і была накіравана на адстойванне дзяржаўнага суверэнітэту ВКЛ.
Вітаўт абапіраўся на літоўска-беларускае баярства. Галоўнай сілай Ягайлы было польскае войска. Барацьба вялася з пераменным поспехам і скончылася заключэннем пагаднення 5 жніўня 1392 г. у маёнтку Вострава каля г. Ліды. Востраўскае пагадненне аб падзеле ўлады паміж Ягайлам і Вітаўтам карэкціравала Крэўскую унію. ВКЛ было гарантавана суверэнітэт, але ў саюзе з Польшчай і пад верхаўладзем польскага караля. Вітаўт быў прызнаны вялікім князем літоўскім.
Каб умацаваць ВКЛ, Вітаўт вырашыў сілай зброі ліквідаваць сістэму спадчыннага надзельнага княжання. Інстытут княжання быў заменены інстытутам намесніцтва. Намеснікамі ў беларускія княствы прызначаліся прадстаўнікі цэнтральнай улады, пераважна літоўскага паходжання. Але ж поўнай цэнтралізацыі Вітаўту дасягнуць не ўдалося. Некаторыя надзельныя княствы атрымалі абласныя прывілеі.
Перамога ў Грунвальдскай бітве 1410 г., дзе войскі ВКЛ адыгралі вызначальную ролю, узняла палітычны прэстыж дзяржавы. Выкарыстоўваючы гэтыя поспехі, Вітаўт робіць спробы перапыніць васальныя адносіны з Каронай Польскай.
Паміж Ягайлам і Вітаўтам пачаліся новыя перамовы, якія скончыліся падпісаннем у 1413 г. Гарадзельскай уніі. Гарадзельская унія ў адрозненне ад Востраўскага пагаднення юрыдычна аформіла палітычную самастойнасць ВКЛ, але ўсё роўна пад уладай польскага караля. Гарадзельскай граматай, выдадзенай Ягайлам і Вітаўтам, былі дараваны правы той частцы феадалаў, што прыняла каталіцтва і польскія гербы. У выніку польскія гербы прынялі 47 родаў літоўскага баярства. Так утварылася ядро шляхецкага саслоўя, на якое Вітаў збіраўся абапірацца для скасавання сістэмы спадчыннага надзельнага княжання. Было дэкларавана выключнае права літоўскіх феадалаў-католікаў займаць вышэйшыя пасады.
Імкненне літоўскіх феадалаў да далейшага ўзмацнення сваіх пазіцый вылілася ў ідэю стварэння літоўскага каралеўства. Але яна не здзейснілася: гэтаму перашкодзіла супрацьдзеянне кіруючых колаў Польшчы і смерць Вітаўта.
Пасля смерці Вітаўта ў 1430 годзе вялікім князем літоўскім стаў малодшы брат Ягайлы - северскі князь Свідрыгайла Альгердавіч. Яго палітыка была скіравана на замацаванне лініі на дзяржаўную самастойнасць ВКЛ. Свідрыгайла спрабаваў схіліць на свой бок праваслаўных феадалаў. Застаючыся католікам, ён пачаў дапускаць да дзяржаўнага кіравання буйных праваслаўных землеўладальнікаў.
Узрастанне пры Свідрыгайле палітычнай ролі беларускіх феадалаў выклікала незадаволенасць літоўскай арыстакратыі. Пры дапамозе Польшчы была арганізавана змова супраць вялікага князя. Свідрыгайлу ўдалося збегчы ў Полацк, дзе ён знайшоў падтрымку з боку мясцовых князёў і баяр. А вялікім князем літоўскім быў абвешчаны брат Вітаўта - Жыгімонт Кейстутавіч (1432).
Жыгімонт граматай ад 15 кастрычніка 1432 г. ухваліў унію з Польшчай, раней скасаваную Свідрыгайлам. У ВКЛ склалася сітуацыя, калі дзяржава аказалася падзеленай на дзве часткі, кожная з якіх мела свайго вялікага князя. На баку Жыгімонта былі ўсе літоўскія землі (Вільня, Коўна, Трокі, Жэмайція, а таксама Гародня). На баку Свідрыгайлы - Полацкая, Віцебская, Смаленская, Северская, Кіеўская зямлі, частка Валыні і Усходняй Падоліі.
Супрацьстаянне бакоў прывяло да грамадзянскай вайны (1432 - 1436). Вялася яна з пераменным поспехам. У 1432 г., каб аслабіць рух на чале са Свідрыгайлам, ад імя Ягайлы быў выдадзены прывілей, што пацвярджаў папярэднія і дараваў новыя правы феадалам-католікам. Але разам з тым ён пашыраў на рускіх князёў і шляхту рускую ўсе "наданні, свабоды, прывілеі і выгады". 6 мая 1434 г. аналагічны прывілей быў падараваны і Жыгімонтам Кейстутавічам. Разам з маёмаснымі правамі праваслаўныя князі і баяры атрымалі правы карыстання гербамі і знакамі шляхецтва. У 1447 г. былі практычна ўраўнаваны іх эканамічныя і асабістыя правы з феадаламі-католікамі, хаця дыскрымінацыя пры назначэнні на дзяржаўныя пасады і палітычная няроўнасць працягвала існаваць.
Значная частка праваслаўных феадалаў усё адышла ад Свідрыгайлы. Аднак феадальная вайна не вырашыла, а толькі часткова аслабіла існаваўшыя ў ВКЛ палітычныя супярэчнасці. Свідрыгайла ў выніку гэтай барацьбы пацярпеў паражэнне. Жыгімонт, каб умацаваць свае пазіцыі, меў намер увесці каталіцтва ва ўсёй дзяржаве. 3 гэтым былі не згодны патрыёты ВКЛ. Яны падрыхтавалі тайную змову, галоўнымі дзеючымі асобамі ў якой былі князі Іван і Аляксандр Чартарыйскія, віленскі ваявода Доўгірд і трокскі ваявода Лялуша. Жыгімонт быў забіты ў 1440 г. у яго замку ў Вільні.
Пасля смерці Жыгімонта палякі імкнуліся мацней падпарадкаваць ВКЛ. Замест пасады вялікага князя літоўскага яны хацелі ўвесці каралеўскае намесніцтва на чале з 13-гадйвым Казімірам Ягайлавічам, малодшым братам польскага караля Уладзіслава IV. Але калі Казімір прыехаў у Вільню ў суправаджэнні вялікай світы палякаў, літоўскія патрыёты напаілі і ноччу ў кафедральным саборы ўсклалі на каралевіча Казіміра шапку Гедыміна і абвясцілі яго вялікім князем літоўскім. Палякі былі пастаўлены перад учыненым фактам.
Пытанне 12
Вялікае княства Літоўскае ў XIV ст. уяўляла сабой кангламерат паасобных уладанняў. Нашчадкі ўсходнеславянскіх князёў дынастыі Рурыкавічаў прадаўжалі кіраваць Лукомскім, Друцкім, Вяземскім, Адаеўскім, Варатынскім княствамі. Аднак паступова усходнеславянская знаць губляла ўладу. Гэта было выклікана шэрагам прычын: палітычнай барацьбой у ВКЛ пасля смерці Гедыміна, тэндэнцыямі цэнтралізацыі дзяржавы, спробамі ўмацаваць пануючае становішча літоўскіх феадалаў. Гедымін раздаваў сынам далучаныя землі на правах удзельнага княжання. Пасля яго смерці ВКЛ было падзелена на 8 удзелаў. Сем з іх кіравалі сыны Гедыміна: Манівід, Нарымунт, Карыят, Альгерд, Кейстут, Любарт і Еўнут. Восьмы, полацкі надзел, быў аддадзены пляменніку Гедыміна - Любку.
Унукі і праўнукі Гедыміна таксама працягвалі валадарыць на ўсходнеславянскіх землях. Сыны Альгерда атрымалі: Андрэй - Полацкае княства, Дзмітрый - Бранскае, Канстанцін - Чарнігаўскае, Уладзімір - Кіеўскае. На Валыні працягваў правіць брат Кейстута Любарт-Дзмітрый Гедымінавіч. У княствах Пінскім і Свіслацкім правілі Нарымунтавічы, а ў Заслаўі - сыны і ўнукі Еўнута. Свідрыгайла, сын Альгерда, атрымаў дараванай граматай 1387 г. ад свайго брата Ягайлы: Менск, Полацк з усімі валасцямі, воласці Свіслач, Бабруйск, Рэчыцу, Прапойск, Любашаны, Ігумен, Лагойск. Вялікія ўладанні атрымаў у 1384 г. у Гародненскай і Берасцейскай землях сын Кейстута Гедымінавіча Вітаўт яшчэ да таго, як стаў вялікім князем.
Некаторыя літоўскія князі і баяры зрабіліся з цягам часу буйнымі беларускімі землеўладальнікамі (напрыклад, Радзівілы, Кежгайлы, Гаштольды, Насуты, Сангушкі). Значныя ўладанні ў канцы XIV - XV стст. атрымала каталіцкая царква. Пашыраліся і ўладанні усходнеславянскіх феадалаў, якія праявілі вернасць уладарнай літоўскай дынастыі (Сапегі, Ільінічы, Валовічы, Тышкевічы, Астрожскія, Хадкевічы.
Насаджэнне літоўскага землеўладання мела на мэце пашырыць сацыяльную базу велікакняжацкай улады. Але павелічэнне прыватных уладанняў мела для цэнтральнай улады і пабочныя вынікі. Узвышэнне эканамічнай ролі буйнога літоўскага баярства вяло да росту яго палітычнай ролі, што, у сваю чаргу, замацоўвала федэратыўныя тэндэнцыі ў структуры дзяржавы.
Барацьба цэнтралісцкіх і федэратыўных пачаткаў праходзіла праз усё ўнутрыпалітычнае жыццё ВКЛ у XIV - XVI стст. Вынікам гэтай барацьбы былі палітычныя крызісы, што пагражалі распадам ВКЛ.
Пытанне 13
У феадальную эпоху галоўным сродкам вытворчасці і галоўным багаццем краіны была зямля. Манапольнае права ўласнасці на зямлю належала класу феадалаў. Асноўным прадукцыйным класам, які працаваў на зямлі і выдаваў прадукцыю, было сялянства. Першапачаткова вялікі князь літоўскі лічыўся вярхоўным уласнікам усёй зямлі. З канца XIV ст. побач з велікакняжацкай стала прызнавацца і прыватная ўласнасць на зямлю: княжацкая, баярская, царкоўная. Прыватныя ўладанні раслі на вольных землях, а таксама за кошт княжацкага дамена, які адпаведна скарачаўся. Паколькі вялікі князь літоўскі не зрабіўся спадчынным манархам, таму і гаспадарскія маёнткі набылі характар дзяржаўных, яны абслугоўвалі патрэбы не толькі велікакняжацкага двара, але і ўсёй дзяржавы. Паступова ўся зямля ў ВКЛ падзялілася на катэгорыі ў залежнасці ад таго ці іншага ўладальніка: дзяржаўную (гаспадарскую), прыватнаўласніцкую і царкоўную. Сяляне, якія жылі на гэтых землях, адпаведна называліся дзяржаўнымі, прыватнымі, царкоўнымі. Разам з тым сяляне падзяляліся на катэгорыі ў адпаведнасці са сваім маёмасным і падатным становішчам, а таксама ў залежнасці ад той ступені асабістай свабоды, якой яны карысталіся. На ўсіх прыватнаўласніцкіх землях катэгорыі сялянскага насельніцтва былі прыблізна аднолькавыя.
Поўнай уласнасцю феадалаў была чэлядзь нявольная. Асноўную частку сялянскага насельніцтва складалі цяглыя сяляне ўсіх найменняў.
У сувязі з ростам гарадоў у канцы XV - першай палове XVI ст. значна вырас попыт на збожжа і іншыя сельскагаспадарчыя прадукты як у самой краіне, так і ў Заходняй Еўропе, дзе ў той час пачаў развівацца капіталізм. Феадалы імкнуліся атрымаць прыбыткі і таму пашыралі пашні, павялічвалі пасевы ў фальварках (гаспадарскіх запашках) з мэтай паставак сельскагаспадарчай прадукцыі на ўнут-раны і знешні рынак.
Велікакняжацкі двор таксама стаяў перад праблемай павелічэння прыбытковасці. Частыя войны паставілі вялікага князя літоўскага ў залежнасць ад феадалаў, якім ён вымушаны быў раздаваць землі, каб захаваць у іх асобе сацыяльную апору. Гэта прывяло да моцнага скарачэння велікакняжацкага дамена. Таму, каб павысіць прыбытковасць маёнткаў, Жыгімонт II Аўгуст у 1557 г. абвясціў аб правядзенні ў дзяржаўных землях рэформы, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай "валочная памера". Уся зямля падзялялася на роўныя надзелы, валокі, памерам 21,3 га кожны. Лепшыя ўрадлівыя землі забіраліся пад княжацкія фальваркі, у якіх сяляне адбывалі паншчыну. Кожная сялянская гаспадарка замацоўвалася за часткай валокі. Селянін губляў права пераходу да іншага гаспадара і станавіўся прыгонным. 3 валокі вызначалася і кола розных павіннасцей. Яны былі розныя для цяглых і асадных сялян. Так, цяглыя сяляне павінны былі за кожную валоку працаваць па два дні на тыдзень у фальварку, а таксама плаціць натуральны аброк аўсом, сенам, свойскай птушкай, уносіць невялікі грашовы чынш і выконваць працоўную павіннасць у княжацкіх замках. Асадныя (чыншавыя) сяляне павінны былі плаціць чынш ад 66 да 106 грошаў у год. Пасля дзяржаўных маёнткаў валочная памера была праведзена і ў маёнтках феадалаў. К канцу XVI ст. яна ўжо скончылася ў заходніх і цэнтральных абласцях Беларусі, некалькі пазней - ва ўсходніх і паўднёвых.
Рэформа была першым буйным умяшаннем дзяржаўнай улады ў працэс землеўладкавання ў Вялікім княстве Літоўскім. Яна азначала новую ступень у развіцці феадальных адносін, паколькі спрыяла ма-аваму запрыгоньванню сялян. Валочная памера уніфікавала павіннасны прыгнёт. Цяпер па ўсёй краіне, ва ўсіх відах маёнткаў у сялян адной катэгорыі павіннасці былі аднолькавыя і вызначаліся колькасцю валок, якія знаходзіліся ў іх карыстанні. Уніфікацыя павіннаснага прыгнёту падарвала эканамічную аснову ўцёкаў сялян ад сваіх гаспадароў у пошуках лепшага жыцця. Цяпер уся зямля, маёмасць сялян і самі сяляне сталі ўласнасцю феадала ці дзяржавы ў залежнасці ад таго, на чыёй зямлі яны сядзелі. Прынятыя ў хуткім часе статуты 1566 і 1588 гг. устанавілі спачатку 10-, а потым 20-гадовы тэрмін вышуку беглых сялян і вяртання іх гаспадарам. Гэта азначала канчатковае юрыдычнае афармленне прыгоннага права на Беларусі і ва ўсім Вялікім княстве Літоўскім. Сялян стала можна прадаваць, мяняць, аддаваць у якасці закладу як усю сям'ю, так і асобных яе членаў. Гэта была найболып жорсткая форма прыгоннага права, якая праіснавала амаль трыста гадоў.
У выніку валочнай памеры прыбыткі феадалаў ад маёнткаў значна выраслі. Шчодрыя княжацкія дараванні; а таксама захоп феадаламі часткі сялянскай зямлі паскорылі яе канцэнтрацыю ў адных руках, прывялі да стварэння буйнейшых магнацкіх уладанняў - латыфун-дый, што мелі па тысячы і больш сялянскіх двароў. Звыш 40 % усяго зямельнага фонду аказалася ў выніку рэформы ў руках феада-лаў. Сярод іх болыпасць склалі католікі літоўскага паходжання.
У заходняй і цэнтральнай Беларусі ажыццяўленне рэформы прывяло да замены абшчыннага землекарыстання падворным.
У XIV - XVI стст. адбываецца значны рост гарадоў і гарадскога насельніцтва. Гарады былі цэнтрамі рамяства і гандлю. Найбольш буйнымі гарадамі на тэрыторыі Беларусі ў гэты час з'яўляліся Полацк, Магілёў, Віцебск, Мінск, Брэст, Гародня, Слуцк, Новагародак. Раслі і паселішчы гарадскога тыпу - мястэчкі. Гарады і мястэчкі ўзнікалі як на дзяржаўных, так і на прыватнаўласніцкіх землях. Мястэчкі ў асноўным належалі феадалам. Каля 40 % усіх гарадоў таксама былі прыватнаўласнымі. Гарады, што належалі феадалам, былі адміністрацыйнымі, гаспадарчымі і культурнымі цэнтрамі іх зямель. Жыхары гэтых гарадоў неслі феадальныя павіннасці на карысць свайго гаспадара.
З ростам гарадоў гараджане імкнуліся пазбавіцца ад феадальнай залежнасці і атрымаць свабоду, а таксама права на самакіраванне. Феадальная залежнасць перашкаджала развіваць гарадскія промыслы і гандаль. Таму з канца XIV ст. літоўскія князі сталі дараваць гарадам права на самакіраванне, названае магдэбургскім на прыкладзе таго права, якім валодаў г. Магдэбург. Паводле магдэбургскага права, насельніцтва вызвалялася ад выканання адработачных (паншчынных) павіннасцей на карысць феадала. Яны замяняліся адзіным грашовым падаткам. Да другой паловы XVI ст. магдэбургскае права атрымалі амаль усе буйнейшыя гарады Беларусі. Мінску яно было даравана ў 1499 г. . Што ж сабой уяўляла гарадское самакіраванне? Галоўным органам адміністрацыйнага кіравання горада быў магістрат. Ён складаўся з рады (выбарнага органа кіравання) і лавы (суда). На чале рады стаяў войт, як правіла прызначаны літоўскімі князямі . Сябры рады (райцы) выбіраліся з гарадскіх багацеяў. Радзе належалі функцыі кіравання не толькі жыццём горада, але і суда. Аднак судовыя функцыі яна выконвала толькі па маёмасных і грамадзянскіх справах. Крымінальныя справы разбіраліся лавай. Лаўнікі (сябры лавы) выбіраліся гараджанамі. Месцам знаходжання рады ў гарадах былі спецыяльна пабудаваныя для гэтай мэты будынкі-ратушы.
Пытанне 14
У 1409 г. пачалася "вялікая вайна" паміж Польшчай і ВКЛ, з аднаго боку, і Тэўтонскім ордэнам - з другога. Вырашальны ўдар быў нанесены Тэўтонскаму ордэну ў бітве пад Грунвальдам (Польшча) 15 ліпеня 1410 г. Крыжакі былі разбіты, пасля чаго ўжо не змаглі аднавіць сваю магутнасць. У гэтым баі быў забіты і вялікі магістр ордэна Ульрых фон Юнгінген. Пасля паражэння пад Грунвальдам нямецкая агрэсія была спынена. У складзе войска вялікага князя літоўскага на чале з Вітаўтам былі полацкая, віцебская, мсціслаўская, гарадзенская, берасцейская, пінская і іншыя беларускія харугвы.
Казімір, пераемнік Жыгімонта, давёў да канца справу Ягайлы і Вітаўта. Таруньскі мір 1466 г., які абумовіў далучэнне вусця Віслы да Польшчы і васальнае падпарадкаванне ёй Прывіслення.
У сярэдзіне XV ст. працягваліся набегі татар на тэрыторыю ВКЛ. Да гэтага часу Залатая Арда ўжо канчаткова распалася. У нізоўях Волгі ў другой чвэрці XV ст. сфарміравалася новая дзяржава - Вялікая Арда, якая працягнулася ад Волгі да Дняпра. У 1455 г. у час аднаго з паходаў хана Арды Саід-Ахмеда на ўкраінскія землі ВКЛ яго атрады былі разбіты войскамі кіеўскага князя Сямёна Алелькавіча. Набегі Вялікай Арды на тэрыторыю ВКЛ на гэтым практычна спыніліся.
З другой паловы XV ст. у знешняй палітыцы ВКЛ паўстае пытанне ўзаемаадносін з Крымскім ханствам. Родапачынальнік дынастыі крымскіх ханаў Хаджы-Гірэй знаходзіўся першапачаткова ў сяброўскіх адносінах з Літоўскай дзяржавай. Пасля яго смерці ў Крыме пачалася дынастычная смута. У 1468 г. на ханскі прастол узышоў Менглі-Гірэй, які паступова скіраваў сваю палітыку да Рускай дзяржавы. У 1480 г. у выніку перамоў паміж Іванам III і Менглі-Гірэем быў заключаны абарончы саюз.
У жніўні 1482 г. па дамоўленасці з Масквой Менглі-Гірэй пайшоў вайной на Кіеўскія землі, узяў Кіеў. Амаль штогод крымскія татары наведвалі Кіеўшчыну, Падолію, Валынь, беларускае Палессі. На беларускія землі толькі за перыяд з 1500 па 1569 г. татары зрабілі 45 набегаў. У 1505 г. татары дайшлі да Мінска і Новагародка. У 1521 г. татары спустошылі землі паміж Слуцкам і Пінскам. Цэнтральная ўлада ВКЛ для ўмацавання бяспекі на паўднёвых межах вымушана была стварыць казацкія заслоны. У 1527 г. крымскім татарам было нанесена паражэнне пад Каневам на Украіне. З гэтага часу апошнія ўжо не маглі рушыць далёка на поўнач. Пазней татарскія ханствы выкарыстоўваліся ВКЛ як інструмент усходняй палітыкі.
З канца XV ст. абвастрыліся адносіны паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. Да канца XV ст. амаль скончылася палітычнае аб'яднанне Паўночна-Усходняй Русі пад уладай вялікага князя маскоўскага. Ён лічыў сябе гаспадаром усіх усходніх славян. Так побач з ВКЛ узнік другі цэнтр, вакол якіх сталі аб'ядноўвацца землі былой Кіеўскай Русі. Ва ўмовах пашырэння цэнтралізатарскіх тэндэнцый у Маскоўскай дзяржаве дыпламатыя ВКЛ імкнулася падтрымаць тыя княствы Русі, якія засталіся яшчэ самастойнымі. У 1483 г. быў заключаны дагавор аб палітычным саюзе і ўзаемадапамозе паміж Цвярскім княствам і ВКЛ. У адказ Маскоўскае княства пачало ваенныя дзеянні супраць Цверы. Цвер запрасіла мір, які і быў заключаны з Масквой 25 сакавіка 1485 г. Цвярское княства, паводле гэтага міру, захоўвала пэўную самастойнасць за выключэннем знешняй палітыкі. Міхаіл Барысавіч хацеў захаваць рэшткі самастойнасці і адразу ж узнавіў перамовы з ВКЛ. Вынікам быў другі паход маскоўскага князя на чале з Іванам III на Цвер, пасля якога Цвярское княства было канчаткова далучана да Маскоўскай дзяржавы. ВКЛ не хацела далейшага ўзмацнення Масквы і ў барацьбу ўцягвала ардынскага хана Ахмеда. Маскоўскія князі ў сваю чаргу заключалі саюзы супраць ВКЛ з крымскімі ханамі.
Канфрантацыя паміж Маскоўскай дзяржавай і ВКЛ прывяла спачатку да памежнай вайны 1487 - 1494 гг. Памежныя ваенныя сутычкі перараслі ў сур'ёзны канфлікт 1492 г., калі войскі Івана III зрабілі паспяховыя набегі на землі ВКЛ. Перамовы аб спыненні ваенных дзеянняў скончыліся 12 лютага 1494 г. заключэннем міру і шлюбнай дамоўленасцей. Іван III выдаў сваю дачку Алену за Аляксандра Казіміравіча. Паводле мірнай дамоўленасці, ВКЛ адмаўлялася на карысць Маскоўскага ад Вяземскага княства і часткі іншых княстваў. За Іванам III было прызнана права на Ноўгарад, Пскоў, Цвер і Разань. За маскоўскім гасударом замацоўваўся тытул "вялікага князя ўсяе Русі". Аднак супярэчнасці паміж дзвюма дзяржавамі зняты не былі. Іван III рыхтаваўся да вайны. З гэтай мэтай ён наладжваў адносіны са Швецыяй і Турцыяй, разлічваў на дапамогу Менглі-Гірэя.
У 1500 г. канчаткова былі разарваны адносіны паміж Маскоўскай і Літоўскай дзяржавамі. У маі маскоўскімі войскамі былі заняты Бранск і землі мажайскага князя, летам Пуціўль, Мцэнск, Гомель, Любеч, Ноўгарад-Северскі. Масква захапіла таксама паўднёвую частку Смаленскай зямлі і тэрыторыі Чарнігава-Старадубскага і Ноўгарад-Северскага княстваў. 14 жніўня 1500 г. адбыўся разгром літоўскага войска каля Смаленска. Пасля гэтага вайна працягвалася яшчэ два гады.
Ваенныя няўдачы 1500 г. прымусілі кіруючыя колы ВКЛ умацоўваць адносіны з Польшчай. 23 кастрычніка 1501 г. у Мельніку (Украіна) быў падпісаны новы дакумент аб уніі. На польскі прастол быў абраны вялікі князь літоўскі з дынастыі Ягелонаў Аляксандр Казіміравіч. Абедзве дзяржавы абавязаліся праводзіць адзіную палітыку, мець агульную раду, сеймы і адзіную манету. Аднак магнаты Вялікага княства Літоўскага адмовіліся ратыфікаваць унію, паколькі, на іх погляд, яна азначала ліквідацыю літоўскай дзяржаўнасці. Таму мельніцкі акт здзейснены не быў, хаця палітыка дзвюх дзяржаў стала лепш каардынавацца.
У лістападзе 1501 г. ВКЛ церпіць паражэнне пад Мсціславам. У чэрвені 1502 г. саюзнік Івана III, крымскі хан Менглі-Гірэй, канчаткова разбіў Вялікую Арду, саюзніцу ВКЛ. 2 красавіка 1503 г. было заключана перамір'е тэрмінам на 6 гадоў. ВКЛ вымушана было адмовіцца на карысць Масквы ад ад Чарнігава-Северскай зямлі, у тым ліку і ад Гомеля, ад значнай часткі Смаленскай і Віцебскай зямель. ВКЛ губляла важныя ў стратэгічным сэнсе тэрыторыі, што складалі каля 1/4 плошчы ўсёй дзяржавы.
Палітыку Івана III (ён памёр 27 кастрычніка 1505 г.) прадоўжыў яго сын Васілій III. 19 жніўня 1506 г. у Вільні памёр Аляксандр Казіміравіч. Васілій III спрабуе выкарыстаць гэта і праз сваю сястру, Алену Іванаўну, удаву Аляксандра, радыкальна вырашыць адносіны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ. Абапіраючыся на беларускіх, украінскіх магнатаў і шляхту, ён вырашыў завалодаць літоўскім прастолам. Але план не здзейсніўся. На прастол быў абраны малодшы брат Аляксандра - Жыгімонт. 8 снежня 1506 г. Жыгімонт абіраецца польскім каралём. Абедзве дзяржавы адразу пачалі рыхтавацца да новай вайны. Жыгімонт пайшоў на саюз з рускімі ўдзельнымі князямі: з братам Васілія III, Юрыем Іванавічам, удзельным князем дзмітраўскім, звянігарадскім, сярпейскім і бранскім, абяцаючы дапамагчы яму ў заваёве рускага прастола. У сваю чаргу Васілій III уступае ў блок з М.Л. Глінскім, фаварытам Аляксандра, што патрапіў у няміласць пры яго пераемніку Жыгімонту.
Ваенная кампанія пачалася ўвесну 1507 г. Яна была цесна звязана з феадальным паўстаннем у Вялікім княстве Літоўскім 1508 г., якім кіраваў князь Міхал Львовіч Глінскі. Разам са сваімі братамі і прыхільнікамі ён прысягнуў Васілію III. Паўстанцы замацаваліся ў Тураве, Мазыры, занялі Клецк, аблажылі Жытомір і Оўруч. Глінскі спрабаваў авалодаць Слуцкам і Мінскам, але гэта яму не ўдалося. Рускія войскі разам з атрадам Глінскага дзейнічалі на Беларусі, даходзілі да Вільні. Але ж вырашальнай бітвы так і не адбылося. Вайна 1507 - 1508 гг. скончылася "адвечным мірам", што быў заключаны ў Маскве 8 кастрычніка 1508 г. ВКЛ прызнала пераход да Расіі зямель, далучаных да яе ў выніку войнаў канца XV - пачатку XVI ст. ВКЛ атрымала тэрыторыю пяці смаленскіх валасцей.
Аднак Васілій III меў на мэце захоп Смаленска, і рыхтаваўся да новай вайны. 19 снежня 1512 г. руская армія на чале з вялікім князем рушыла да Смаленска. Але першая спроба штурму не ўдалася. Новая кампанія пачалася ўлетку 1513 г. і таксама была безвыніковая. Трэцяя кампанія па захопу Смаленска пачалася 16 мая 1514 г., 30 чэрвеня 1514 г. Смаленск капітуляваў. Васілій III рушыў на захад да Оршы і Друцка. Каля Оршы адбылася вялікая бітва, дзе маскоўскія войскі пацярпелі поўнае паражэнне. Але, нягледзячы на гэта, усе спробы ВКЛ вярнуць заваяваныя Масквой землі былі дарэмныя. У 1522 г. было заключана пяцігадовае перамір'е, якое потым было прадоўжана да 1533 г. Смерць Васілія III і смуты ў Маскоўскай дзяржаве пры яго малалетнім пераемніку штурхнулі ВКЛ да яшчэ адной спробы вяртання заваяванага Масквой. Ваенныя дзеянні працягваліся 4 гады. Літоўскае княства вярнула толькі Гомель і некаторыя нязначныя воласці на ўсходзе. У 1537 г. зноў было заключана перамір'е на 5 гадоў да 25 сакавіка 1542 г. Яно працягвалася да самай Лівонскай вайны.
Пытанне 15
У канцы XV - пачатку XVI ст. склаліся эканамічныя, сацыяльныя і палітычныя перадумовы Рэнесансу на Беларусі. Гэтаму спрыялі рост гарадоў, ажыўленне грамадска-палітычнай дзейнасці, секулярызацыя духоўнага жыцця і пашырэнне міжнародных узаемасувязей.
Рэнесанс - тэрмін, першапачаткова азначаўшы тэндэнцыю адраджэння антычнай спадчыны ў заходнееўрапейскіх краінах. Аднак гэта была не рэстаўрацыя старога, а спосаб фарміравання новай культуры, буржуазнай паводле сваёй сутнасці. Характэрнай рысай эпохі Адраджэння быў працэс фарміравання нацыянальных літаратурных моў на падставе народных гаворак і станаўлення нацыянальных культур.
Эпоха Адраджэння на тэрыторыі Беларусі мела свае спецыфічныя рысы. Хаця ідэі Адраджэння праніклі ў літаратуру, мастацтва, філасофскую і грамадска-палітычную думку, на Беларусі развіццё рэнесансавай культуры засталося незавершаным, і не да канца аддзеленым ад рэлігійнай ідэалогіі.
Прадстаўніком рэнесансавай культуры на Беларусі быў першадрукар, гуманіст і асветнік Францыск Скарына (каля 1490 - каля 1551). Ён нарадзіўся ў купецкай сям'і ў Полацку. У 1504 г. ён паступіў у Кракаўскі універсітэт, праз два гады атрымаў вучоную ступень бакалаўра філасофіі, а пазней - доктара свабодных навук. У 1512 г. у італьянскім г. Падуя Ф.Скарына вытрымаў экзамен на атрыманне вучонай ступені доктара лекарскіх навук.
Апынуўшыся ў Празе, Ф.Скарына пры дапамозе віленскіх і полацкіх мяшчан заснаваў друкарню. За няпоўныя тры гады ён пераклаў, пракаменціраваў і падрыхтаваў да друку 23 кнігі Бібліі. 6 жніўня 1517 г. выйшла з друку першая кніга - "Псалтыр". Ф. Скарына меў намер выдаць усю Біблію. Аднак гэтая задума засталася незавершанай.
У 1520 г. Ф.Скарына пераехаў у Вільню, дзе адкрыў першую на беларуска-літоўскіх землях друкарню. У 1522 г. выйшла ў свет "Малая падарожная кніжка" - зборнік рэлігійных і свецкіх твораў.
Ф.Скарына выступіў у якасці стваральніка новага літаратурнага жанру прадмоў, дзе адлюстроўваліся яго грамадска-палітычныя, філасофскія, прававыя, эстэтычныя, мовазнаўчыя і педагагічныя погляды.
Ф.Скарына ўнёс значны ўклад у распрацоўку беларускай літаратурнай мовы. Сам аўтар мову выдадзеных біблейскіх кніг называў руськай.
З пачатку трэцяга дзесяцігоддзя XVI ст. Ф.Скарына працаваў сакратаром віленскага біскупа Іаана, як дыпламаваны медык практыкаваў у Польшчы, Прускім герцагстве, наведаў Маскоўскую Русь, у канцы жыцця быў адным з заснавальнікаў батанічнага саду ў Празе. Дзейнасць Ф.Скарыны аказала дабратворны ўплыў на кнігадрукаванне і асвету ў пазнейшыя эпохі, садзейнічала развіццю філалогіі, батанікі, медыцыны.
Выдатным дзеячам беларускай культуры быў паэт-гуманіст эпохі Адраджэння, прадстаўнік новалацінскай літаратурнай школы Мікола Гусоўскі (1470(?) - 1533(?). Нарадзіўся будучы славуты паэт у сям'і велікакняжацкага лоўчага. З дзіцячых гадоў бацька прывучаў сына да паляўнічай прафесіі. М. Гусоўскі атрымліваў адукацыю ў Вільні, Польшчы, Італіі.
У 1518 г. М. Гусоўскі трапіў у Рым у складзе польскай дыпламатычнай місіі. Па замове папы рымскага Льва Х у 1522 г. М. Гусоўскі стварыў свой твор "Песня пра постаць, дзікасць зубра і паляванне на яго". Праз усе часткі паэмы праходзіць тэма радзімы. У паэме аўтар апісваў і жыццё простых беларусаў, іх побыту, звычаі і заняткі.
На працэс развіцця беларускай архітэктуры і выяўленчага мастацтва значна паўплывалі старажытнарускія традыцыі, а таксама лепшыя дасягненні архітэктуры і мастацтва заходнееўрапейскіх краін. Шырокае распаўсюджанне на Беларусі набыла готыка. Готыка з сярэдзіны XII ст. прыйшла на змену раманскаму стылю.
Готыка на Беларусі была прадстаўлена абарончымі збудаваннямі - замкамі, якія адначасова з'яўляліся адміністрацыйнымі, палітычнымі, эканамічнымі і культурнымі цэнтрамі. Мураваныя замкі пачалі будавацца ў першай палове XIV ст. Старыя драўляныя ўмацаванні не маглі стрымліваць моцнага націску ворагаў. Узнікла абарончая сістэма з замкаў у Лідзе, Новагародку, Крэве, Вільні і Троках.
З'явіўся новы тып замкаў, т. зв. кастэлі, запазычаныя з Захаду. У Заходняй Еўропе кастэлем называлі невялікі мураваны замак у нізіне, які выконваў абарончую функцыю. Да тыпу кастэляў належаў Лідскі замак,. пабудаваны ў 30-я гады XIV ст. Па загаду Вітаўта Лідскі замак быў перабудаваны і ператвораны ў адзін з наймацнейшых ва ўсім ВКЛ.
Замак-кастэль існаваў таксама ў Крэве. Крэўскі замак - сведка шматлікіх гістарычных падзей. Збудаваны ў часы Гедыміна, пазней ён стаў рэзідэнцыяй Альгерда. Тут быў забіты Кейстут, знаходзіўся ў палоне Вітаўт, а ў 1385 г. адбылося заключэнне уніі паміж Полыпчай і ВКЛ. Замак быў моцна пашкоджаны ў час руска-польскай вайны сярэдзіны XVII ст. і страціў свае абарончыя функцыі. Крэўскі замак займае асаблівае месца ў шэрагу помнікаў беларускага дойлідства. Ён спалучыў рысы абарончага збудавання і велікакняжацкай рэзідэнцыі.
У першай палове XVI ст. зноў назіраецца росквіт замкавай архітэктуры, што ў значнай ступені было звязана з набегамі татар, войнамі з суседнімі дзяржавамі, магнацкімі спрэчкамі, сялянскімі паўстаннямі. У пачатку XVI ст. з'явіўся Мірскі замак, пабудаваны магнацкім родам Ільінічаў па тыпу замкаў-кастэляў. У першых гаспадароў замка не халіла грошай на яго дабудову, і ў 1568 г. ён перайшоў да Радзівілаў, тады замак быў завершаны ў стылі рэнесансу. У мастацкім афармленні Мірскага замка выкарыстаны такія прыёмы, як гатычная муроўка, падзел сцен разнастайнымі па форме атынкаванымі нішамі.
Пытанне 16
да сярэдзіны XVI ст. ВКЛ па свайму дзяржаўнаму і грамадска-палітычнаму ладу набліжалася да Польшчы. Аднак палякі мусілі прыспешваць інкарпарацыю. Польскія палітычныя колы апасаліся, што са смерцю апошняга з дынастыі Ягелонаў Жыгімонта II Аўгуста асабістая унія, якая злучала дзве краіны, спыніцца канчаткова, таму што Жыгімонт II, хаця і быў яшчэ не стары (крыху больш за 40 гадоў), але не меў нашчадкаў.
У ВКЛ за дзвесце гадоў саюзных адносін склаўся пэўны пласт з дробнай шляхты, які падтрымліваў міждзяржаўную унію. Аб гатоўнасці гэтай часткі насельніцтва падтрымаць унію сведчыла канфедэрацыя пад Віцебскам, скліканая ў 1562 г.
Склаліся і спрыяльныя знешнія ўмовы. У 1558 г. Расія пачала вайну з Лівонскім ордэнам за выхад да Балтыйскага мора. У 1559 г. магістр ордэна Кетлер звярнуўся за дапамогай да ВКЛ. Паміж ордэнам і ВКЛ быў заключаны саюз, ордэн перайшоў пад патранат княства. Але захаваць у час вайны сваю тэрыторыю ордэн не здолеў. Частку зямель захапіла Данія, частку - Швецыя, а Курляндыя і Земгалія, стаўшы наследным герцагствам, з 1561 г. аказаліся ў залежнасці ад княства. ВКЛ не менш, чым Расія, было зацікаўлена ў выхадзе да Балтыйскага мора. Пасля далучэння Курляндыі і Земгаліі да ВКЛ Іван Грозны перанёс ваенныя дзеянні на землі Беларусі. У 1562 г. рускія войскі ўжо стаялі ля сцен Віцебска, Дуброўны, Оршы, Копысі, Шклова.
У лютым 1563 г. Іванам Грозным была ўзятая самая магутная крэпасць Беларусі - Полацк, пасля захопу якой навісла пагроза над Вільняй. Польскія феадалы выкарысталі гэтыя абставіны, каб пад сцягам уніі канчаткова падпарадкаваць сабе ВКЛ.
У 1563 г. на Варшаўскім сейме палякі склалі дэкларацыю аб з'яднанні ВКЛ з Польшчай. Але прадстаўнікі ВКЛ адмовіліся падпісаць акт. На наступным сейме ў 1564 г. палякі дамагліся ад Жыгімонта II Аўгуста, каб ён адмовіўся ад сваіх спадчынных правоў на княства на карысць Польшчы. Але магнаты ВКЛ выступілі супраць падобнага пагаднення, і Жыгімонт II Аўгуст вымушаны быў адступіць. Урад ВКЛ зрабіў спробу дамовіцца з Іванам Грозным: заключыць мір ці нават унію. Але перамовы ў Маскве закончыліся безвынікова. Княства апынулася перад перспектывай вайны на два франты. Княства бесперапынна вяло войны яшчэ і на паўднёвых межах. 3 1500 па 1569 г. на землі ВКЛ 45 разоў урываліся войскі крымскага хана.
Магнаты Польшчы, абапіраючыся на дапамогу касцёла, пачалі больш актыўна дзейнічаць, каб павялічыць колькасць прыхільнікаў уніі ў ВКЛ. Каб пашырыць падтрымку ідэі аб'яднання ВКЛ і Польшчы, атрымалі аднолькавыя правы праваслаўная і каталіцкая шляхта (1563). Польшча абяцала ВКЛ таксама дапамогу ў Лівонскай вайне.
Чарговая спроба заключыць ўнію прызначалася на снежань 1568 г. у Любліне. Але паслы ВКЛ не спяшаліся на сейм. Каб рассеяць падазрэнне, Жыгімонт II у снежні выдаў грамату, у якой абяцаў абараняць інтарэсы княства і не прымушаць паслоў падпісваць унію і не выдаваць ніякіх грамат без згоды паны-рады ВКЛ. Значны ўклад у справу далучэння ВКЛ да Польшчы зрабіў Ватыкан. У выніку ў Люблін прыехалі паслы ад ВКЛ. Люблінскі сейм пачаў сваю работу 10 студзеня 1569 г. Перамовы ішлі цяжка. Палякі імкнуліся шляхам уніі інкарпаваць княства ў Карону, а паслы ад ВКЛ жадалі захаваць саюз з Польшчай, але пры гэтым не страціць незалежнасць ВКЛ.
Умовы уніі дэлегаты ВКЛ зводзілі да наступных патрабаванняў: 1) кіраўнік саюзнай дзяржавы павінен абірацца на агульным сейме з роўнай колькасцю прадстаўнікоў ад княства і Кароны; 2) выбраны такім чынам кароль будзе каранавацца спачатку ў Кракаве, а потым у Вільні, пацвярджаючы правы і прывілеі кожнага народа асобна; 3) агульны сейм будзе збірацца пачаргова: адзін раз на тэрыторыі Літвы, а другі - на тэрыторыі Польшчы; 4) княства і Карона будуць мець свае асобныя органы дзяржаўнай улады і кіравання: сеймы, сенаты, "уряды", дзяржаўныя пячаткі; 5) дзяржавы будуць захоўваць сваю тэрытарыяльную цэласнасць і недатыкальнасць; 6) дазваляецца неабмежаванае пасяленне жыхароў дзяржавы як у Польшчы, так і ў ВКЛ, але пасады ў кожнай дзяржаве будуць займацца толькі "мясцовыя".
У сваю чаргу дэлегаты з Польшчы выставілі ўмовы, каб Польскае каралеўства і ВКЛ складалі адно непадзельнае цела з каралём польскім на чале. Умовы былі ганебныя, і паводзіны палякаў былі ганарлівыя і зневажальныя.
Дэлегаты ад ВКЛ, не сустрэўшы з боку палякаў узаемапаразумення, ад'ехалі з сейма. Гэта выклікала абурэнне палякаў, і яны патрабавалі ад караля: 1) скасаваць усе папярэднія прывілеі, дадзеныя ВКЛ і яго шляхце; 2) абвясціць каралеўскім указам далучэнне Падляшша, Валыні, Падоліі да Польшчы; 3) схіліць на бок Полыпчы крымскіх татар, каб княства не змагло абаперціся на іх у барацьбе за сваю незалежнасць.Жыгімонт II Аўгуст пагадзіўся з гэтым. Пачаў ажыццяўляцца план расчлянення і анексіі асобных частак ВКЛ.
сакавіка 1569 г. кароль абвясціў аб далучэнні да Польшчы Падляшша і загадаў падляшскім паслам прысягнуць Польшчы пад пагрозай пазбаўлення пасад і прывілеяў. 15 мая была абвешчана анексія Валыні. Але валынскія паслы не паехалі ў Люблін. Тады кароль паабяцаў пазбавіць іх маёнткаў і пагражаў выгнаннем. Пад страхам расправы прыехалі ў Люблін і прысягнулі на вернасць Польшчы князі Астрожскі, Чартарыйскі, Збаражскі і іншыя сенатары і паслы Валыні. Такім жа чынам былі далучаны да Польшчы Падолія (Брацлаўскае ваяводства) і Кіеўшчына.
У складзе ВКЛ засталіся Літва і Беларусь. Пад пагрозай далучэння іх да Польшчы асобнымі ваяводствамі паслы ВКЛ вярнуліся ў Люблін. Спачатку яны імкнуліся даказаць незаконнасць анексіі часткі ВКЛ Польшчай. Але ўрэшце сенатары і паслы ВКЛ вымушаны былі здацца. 28 чэрвеня 1569 г., у дзень падпісання уніі, выступіў Хадкевіч, староста жмудскі. Ен прасіў караля зберагчы прывілеі Вялікага княства Літоўскага і не рабіць яму крыўды. Пры гэтых словах усе літоўска-беларускія паслы і сенатары сталі на калені. Кароль у адказ запэўніў, што унія паслужыць на карысць ВКЛ, а ў далейшым яе можна будзе падправіць.
ліпеня 1569 г. адбылася прысяга на унію. Згодна з Люблінскай уніяй, ВКЛ і Польшча злучаліся ў адзін дзяржаўны арганізм - Рэч Паспалітую на чале з адным выбарным валадаром з тытулам "кароль польскі і вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, мазавецкі, жамойцкі, кіеўскі, валынскі, падляшскі, ліфляндскі". Абранне павінна было адбывацца ў Варшаве, а каранацыя - у Кракаве. Абранне вялікага князя літоўскага спынялася, хаця тытул "вялікі князь літоўскі і рускі" і назва "Вялікае княства Літоўскае" захоўваліся. Было скасавана таксама і спадчыннае права вялікага князя літоўскага на княства, яно перадавалася Польшчы. Асобны сейм ВКЛ скасоўваўся. Агульныя сеймы павінны былі склікацца толькі ў Польшчы. Унія абвясціла ўвядзенне адзінай манеты, і дазвол усім жыхарам дзяржавы набываць маёнткі, зямлю ў любой частцы Рэчы Паспалітай. Павінна была стаць агульнай і знешняя палітыка. Заключаныя раней дагаворы трацілі юрыдычную сілу, калі яны супярэчылі інтарэсам Рэчы Паспалітай.
Пытанне 17
Рэфармацыя - гэта шырокі грамадска-палітычны рух у Заходняй Еўропе XVI ст., які меў антыфеадальную і гуманістычную накіраванасць, быў скіраваны супраць каталіцкай царквы. Галоўнымі яго ідэёлагамі былі Я. Гус, М. Лютэр, Ж. Кальвін, А. Цвінглі і інш. Адзінай крыніцай веры яны лічылі Святое пісанне, акрамя таго яны патрабавалі секулярызацыі царкоўнай маёмасці. Рэфармацыя знайшла адпюстраванне ў пратэстантызме, які меў наступныя агульныя прынцыпы: аўтарытэт Бібліі, права ўсіх веруючых звярнуцца да Бога без пасрэдніка (царквы), выратаванне асабістай верай.
Рэфармацыя на Беларусі стала састаўной часткай еўрапейскай Рэфармацыі і ўспрыняла больш за ўсё кальвінізм і антытрынітарызм (арыянства). Сацыяльнай апорай кальвінізму была знаць, апазіцыйная шляхта і мяшчанства. Найбольш значнымі распаўсюджвальнікамі Рэфармацыі на Беларусі сталі Радзівілы, Валовічы, Сапегі, Кішкі, Хадкевічы.
Пратэстантызм прывёў да буйнага ўсплёску развіцця культуры. У канцы XVI ст. з'явілася шмат арыянскіх школ у Іўі, Слуцку, Кейданах, былі заснаваны друкарні ў Нясвіжы, Бярэсці, Лоску. Патрыятычныя памфлеты прадстаўніка дробнай шляхты В. Цяпінскага адзначалі неабходнасць асветніцкага супрацьстаяння паланізацыі. Атрымала распаўсюджванне перакладная і іншая літаратура. Увогуле, Рэфармацыя ў ВКЛ насіла шляхецка-магнацкі характар, так у сойме ВКЛ засядалі ў 1569 г. 15 сенатараў-пратэстантаў, 2 каталікі, 5 праваслаўных, а ў 1580 г. - 13 пратэстантаў, 6 каталікоў, 4 праваслаўных. Рэфармацыйны рух дапамог развіццю талерантнасці (верацярпімасці) ў ВКЛ, і Гарадзельскі сойм 1568 г. ураўнаваў у правах усю шляхту хрысціанскай веры. Гэта падцвердзіў акт Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г. «Аб свабодзе веравызнання». Яго тэкст увайшоў у Статут 1588 г. Адмоўныя адносіны многіх магнатаў ВКЛ (Радзівілаў, Сапегаў, Кішак, Хадкевічаў) да Люблінскай дзяржаўнай уніі з Польшчай 1569 г. і імкненне шляхты захаваць свае прывілеі ў Рэчы Паспалітай шляхам дэцэнтралізацыі як дзяржаўнай, так і царкоўна-рэлігійнай структуры каталіцкай і праваслаўнай царквы, абумовіла іх прыхільнасць да Рэфармацыі. Некаторыя слаі мяшчанства выступалі супраць прывілеяў каталіцкай і праваслаўнай царквы, якія абмяжоўвалі сацыяльна-эканамічныя правы грамадзян. Большасць сялян і гарадскога насельніцтва былі прыхільнікамі праваслаўнай рэлігіі, нягледзячы на спробы магнатаў-пратэстантаў Радзівілаў, Валовічаў і іншых, перацягнуць іх да Рэфармацыі прымусовым шляхам, праз пакаранні за ненаведванне пратэстанцкіх збораў.
У XVI - першай палове XVII ст. на Беларусі дзейнічала 85 кальвінісцкіх, 7 арыянскіх збораў (рэфармацыйных абшчын), напрыклад, у Бярэсці, Нясвіжы, Клёцку, Заслаўі, Менску, Віцебску, Полацку. Найбольш выдатным прадстаўніком беларуска-літоўскага антытрынітарызму, яго памяркоўнай часткі стаў С. Будны, пісьменнік, асветнік, гуманіст. У Лоску ў 1583 г. ён выдаў кнігу «Пра свецкую ўладу», дзе ёсць яго дыспут з прадстаўнікамі радыкальнай часткі антытрынітарыяў: Якубам з Калінаўкі, Пятром з Ганёндзы, Марцінам з Чаховіц, Паўлам з Візны. Яны крытыкавалі феадальны лад і дзяржаву, прыгон і эксплуатацыю сялян. Іх імкненне пазбавіцца ад гэтага і рэалізаваць свае лозунгі на практыцы прывяло да занепакоенасці шляхты і дзяржаўных колаў, нават кальвінісцкай шляхты. Да сярэдзіны XVII ст. антытрынітарызм быў заканадаўча забаронены, а члены арыянскіх абшчын выгнаны з Рэчы Паспалітай.
Рэфармацыйнае кнігадрукаванне ў Бярэсці, Лоску, Нясвіжы і Любчы існавала з сярэдзіны XVI да сярэдзіны XVII ст. Найбольш значнымі былі пераклады і выданні кніг Бібліі, як то Берасцейская Біблія (1563 г.), Евангелле В. Цяпінскага. Рэфармацыйнае кнігадрукаванне садзейнічала распаўсюджванню рэнесансных, гуманістычных і рацыяналістычных тэндэнцый у беларускай культуры.
Пасля Люблінскай уніі пачынаецца контррэфармацыя, якая праз каталіцкія ордэны змагалася з Рэфармацыяй. На Беларусі існавалі каталіцкія ордэны бенедыкцінцаў, бернардзінцаў, дамініканцаў, францысканцаў і асабліва іезуітаў. Контррэфармацыя прывяла нават праваслаўную шляхту (Валовічы, Сапегі) да пераходу ў каталіцызм. У гэтых адносінах можна лічыць, што Рэфармацыя садзейнічала паланізацыі беларускай шляхты, а з другога боку, яна дапамагала развіццю адносін з Заходняй Еўропай.
Ідэі уніяцтва існавалі сярод каталіцкіх колаў Польшчы яшчэ ў XIV ст. Зручны момант наступіў пасля падзення Візантыі (1453 г.) і пасля Люблінскай уніі (1569 г.), гэта павінна было аслабіць уздзеянне Маскоўскай патрыярхіі. У 1596 г. адбыўся Брэсцкі царкоўны сабор, які прыняў царкоўную унію, якая прызнала першую выснову каталіцкай прагматыкі і рэлігійнае главенства Папы Рымскага, але пры захаванні традыцыйнай абраднасці праваслаўнай царквы і выкарыстанні мясцовай мовы для богаслужэння. Спачатку яна вызвала шырокі сацыяльны пратэст. Антыуніяцкі напрамак насіў Віцебскі бунт 1623 г., калі быў забіты уніяцкі архіепіскап I. Кунцевіч. Барацьбу таксама вялі праваслаўныя брацтвы ў гарадах. У 20-30-х гг. XVII ст. кіруючыя колы Рэчы Паспалітай вымушаны былі прызнаць правы праваслаўнай царквы і яе легальную дзейнасць. Аднак, рэфармацыйная дзейнасць уніяцкіх мітрапалітаў Я. Руцкога, А. Сялявы, Р. Корсака, Базыліянскага ордэну садзейнічала павелічэнню ўплыву уніяцтва на беларускі народ. У XVII ст. беларусы мірна станавіліся грэка-каталікамі. Умацаванню уніі садзейнічала стварэнне ў 1617 г. манаскага ордэнабазыліян. I. Кунцевіч, Я. Руцкі, С. Полацкі, М. Сматрыцкі былі базыліянамі, яны шанавалі уніяцкую царкву. Сёння можна прызнаць, што праз захаванне беларускай мовы ў богаслужэнні уніяцтва дапамагло беларусам захаваць сваю беларускасць, сваю нацыянальную культуру.
Пытанне 18
Капіталізм, тып грамадства, заснаваны на прыватнай уласнасці, рыначнай эканоміцы і дэмакратычных інстытутах улады. У розных плынях грамадскай думкі вызначаецца як сістэма свабоднага прадпрыймальніцтва, этап у развіцці індустрыяльнага грамадства, а сучасная ступень капіталізму - як «змешаная эканоміка», «постіндустрыяльнае грамадства», «інфармацыйнае грамадства» і інш. У марксізме капіталізм вызначаецца як грамадска-эканамічная фармацыя, заснаваная на прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці і эксплуатацыі капіталам наёмнай працы.
Узнік капіталізм у гарадах Італіі (гандаль) і Галандыі (мануфактура) у 14-15 ст. у працэсе т.зв. першапачатковага назапашвання капіталу. У выніку прамысловага перавароту была створана буйная машынная вытворчасць. Ва ўмовах капіталізму механізм рыначнай канкурэнцыі прымушае прадпрымальніка для атрымання прыбытку пастаянна павялічваць капітал і ўдасканальваць вытворчасць. Гэта садзейнічае дынамічнаму развіццю вытворчых сіл, навукі і тэхнікі. У канцы 19 - пач. 20 ст. ў развітых краінах Захаду ўзніклі буйныя прамысловыя і банкаўскія карпарацыі, важную ролю набываў фінансавы капітал, рыначная канкурэнцыя дапаўнялася механізмамі дзяржаўнага рэгулявання эканомікі. Склалася ўстойлівая сацыяльная структура, у якой побач з буйнымі ўласнікамі і наёмнымі работнікамі значнае месца заняў сярэдні клас уласнікаў.
Сучасныя формы капіталізму ўключаюць кароткатэрміновае (антыцыклічнае, антыінфляцыйнае) і доўгатэрміновае (макраэканамічнае) дзяржаўнае рэгуляванне. Яно ажыццяўляецца пры дапамозе заканадаўчых і адміністрацыйных актаў, а таксама ў формах падаткаў, расходаў дзяржаўнага бюджэту, амартызацыйных адлічэнняў і інш. Акрамя гэтага існуюць галіновыя і рэгіянальныя праграмы (планы) развіцця вытворчасці, якія носяць рэкамендацыйны характар. Паступова ўсталяваныя ў многіх краінах развітая рыначная эканоміка і парламенцкая дэмакратыя забяспечылі ў 2-й палове 20 ст. павышэнне ўзроўню жыцця і культуры насельніцтва, змякчэнне сацыяльных супярэчнасцей і выпрацоўку прававога механізму іх рэгулявання. З ростам інтэрнацыяналізацыі гаспадарчага жыцця, узмацненнем транснацыянальных карпарацый пачынаюць развівацца рэгіянальная і сусветная эканамічная інтэграцыя, міждзяржаўнае рэгуляванне эканомікі. Гэта знайшло адлюстраванне ва ўзнікненні такіх спецыяльных устаноў, як Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця, Міжнародны валютны фонд, Міжнародны банк рэканструкцыі і развіцця, Эўрапейскі Звяз і інш.
Еўрапейскія краіны і Амерыка захоўвалі ў цэлым аграрны твар сваёй эканомікі. Развіццё сельскай гаспадаркі было звязана з пераходам ад феадальнай да прадпрымальніцкай гаспадаркі. У сярэдзіне XIX ст. характэрнымі зявамі паступова становяцца пераход ад аграрна-рамеснага да індустрыяльнага грамадства, прамысловая рэвалюцыя і урбанізацыя.
У другой палове XIX - пачатку XX ст. паступова фарміруюцца такія адносіны паміж грамадствам і дзяржавай, якія вызначаюцца як грамадская супольнасць. Гэтыя адносіны прадугледжвалі вылучэнне агульнадэмакратычных агульначалавечых каштоўнасцей у якасці галоўных арыенціраў развіцця. Сярэдні клас уласнікаў, які ствараўся дзякуючы буржуазным рэформам, патрабаваў ад дзяржавы прызнання сваіх грамадзянскіх правоў, удзелу ў кіраванні краінай, ператварэння дзяржаўнай улады ў надзейны інструмент рэгулявання грамадскіх адносін.
Пытанне 19
Тэрыторыя Беларусі на працягу другой паловы XVI - XVIII ст. часта з'яўлялася тэатрам ваенных дзеянняў.
Пасля падпісання Люблінскую унію (1569) Рэч Паспалітая ўцягваецца ў вайну ў Лівоніі. Абраны ў 1576 г. польскі кароль Стэфан Баторый фарміруе наёмнае войска (часткова аперацыю фінансуе Ватыкан) і пачынае контрнаступленне супраць расійскай арміі ў Лівоніі і на Беларусі. Пасля 20-дзённай асады цаной вялікіх страт адваёўваецца Полацк, вызваляецца Лівонія, ваенныя дзеянні пераносяцца на ўласна рускую тэрыторыю. Заваяваўшы Вялікія Лукі і шэраг дробных крэпасцей, Стэфан Баторый распачынае аблогу Пскова і марыць аб паходзе на Ноўгарад і Маскву. Але гераічная абарона Пскова ў 1581 - 1582 гг. канчаткова вызначыла вынік вайны і прымусіла знясіленыя 25-гадовай барацьбой дзяржавы пачаць мірныя перамовы. Яны праходзілі паблізу Запольскага Яма (на поўдзень ад Пскова) пры пасрэдніцтве папскага прадстаўніка езуіта А. Пасевіна. Згодна з перамір'ем (на 10 гадоў), якое ўвайшло ў гісторыю як Ям-Запольскае, Рэч Паспалітая вяртала Расіі Вялікія Лукі, Холм, Завалочча, Ізборск, Апочку, Гдоў, Себеж і іншыя з усімі іх землямі, за выключэннем раёна г. Веліжа, дзе адраджалася мяжа, што існавала да 1514 г. Расія ў сваю чаргу адмаўлялася ад усіх зямель, захопленых у Лівоніі і на Беларусі.
У выніку Лівонскай вайны аказалася зруйнаванай паўночна-ўсходняя частка Беларусі, загінула шмат насельніцтва. Менавіта ў гэты час загінулі многія культурныя каштоўнасці, у тым ліку і Полацкі летапіс. Вынікам Лівонскай вайны на Беларусі было далейшае ўзмацненне каталіцкага ўплыву.
Падпісанне Дзеўлінскага дагавора ў снежні 1618 г. за-вяршыла 14-гадовы перыяд скрытай і адкрытай польскай інтэрвенцыі супрацю Маскоўскага княства. Да Рэчы Паспалітай адышлі Ноўгарад-Северская, Чарнігаўская і Смаленская землі.
У 1632 - 1634 гг. Расія зрабіла спробу вярнуць сабе Смаленск. Гэта вайна ўвайшла ў гісторыю пад назвай Смаленскай, але яна была беспаспяховай для Расіі. Аднак у выніку гэтай вайны польскі кароль адмовіўся ад прэтэнзіі на маскоўскі прастол і прызнаў рускім царом Міхаіла Фёдаравіча.
Пасля заключэння Люблінскай ўніі польскія феадалы пачалі ажыццяўляць палітыку захопу беларускіх зямель і запрыгоньвання сялян. "Паборавы Універсал", які быў прыняты 12 жніўня 1569 г., павялічыў падаткі. Становішча народных мас рэзка пагоршылася.
Вызваленчы рух украінскага казацтва, а таксама беларускага сялянства і прымкнуўшай да іх бяднейшай часткі гарадскога мяшчанства асабліва ўзмацнілася на тэрыторыі Украіны і Беларусі пасля Люблінскай уніі 1569 г.
У канцы XVI - першай палове XVII ст. унутрыпалітычнае жыццё Магілёва і іншых гарадоў Магілёўшчыны было напоўнена вострай барацьбой. У гэты перыяд частымі былі выступленні мяшчан і гарадской беднаты супраць свецкіх і духоўных феадалаў.
Рух, накіраваны супраць польскіх магнатаў і шляхты і іх палітыкі, нацыянальнага і рэлігіёзнага прыгнёту, да канца XVI ст. падышоў і да Магілёва.
У выніку працяглай барацьбы гараджан, Магілёў дабіўся права на самакіраванне - Магдэбургскага права ў 1577 годзе.
лютага 1590 г. атаман казакаў Мацюша Хвёдаравіч і 500 чалавек казакаў напалі нечакана на маёнтак магнатаў Хадкевічаў у Быхаве, "пажглі дамы, баяраў, мяшчан, многіх пабілі, нямала шкод нарабілі".
У 1595 годзе ўспыхнула паўстанне пад кіраўніцтвам Севярына Налівайкі, якое пачалося на Украіне, затым ахапіла значную частку Беларусі. 13 снежня атрад Налівайкі штурмам узяў Магілёў. Баркулабаўскі летапіс паведамляе, што казакі "Месца слаўнае Магілёў, месца пабожнае, дамы, крамы, астрог выжглі, дамоў усіх яко 500, а грамаў з вялікімі скарбамі 400. Мяшчан, баяраў, людзей так пабілі, парубалі, скарбаў незлічоных пабралі з крамаў і з дамоў". Горад утрымліваўся казакамі 2 тыдні. Супраць Налівайкі выступіла 18-ці тысячнае войска феадалаў пад камандаваннем рэчыцкага старасты М. Буйвіда. У бітве на Буйніцкім полі пад Магілёвам казакі змагаліся мужна, але вымушаны былі адступіць. Войскі Буйвіда, уварваўшыся ў горад, разрабавалі яго і спалілі.
Болей 20 год ніжэйшыя слаі гарадскога насельніцтва вялі ў Магілёве барацьбу супраць магістрата і заможнай вярхушкі горада. У 1606-1610 гадах успыхнулі гарадскія паўстанні. Асноўнай прычынай сталі злоўжыванні і хабарніцтва магістрата. 15 ліпеня паўстанцы на чале са Стахорам Мітковічам уварваліся ў гарадскую ратушу, разагналі старую раду і выбралі новую. У яе ўвайшлі рамеснікі: Мітковіч Пётр - каваль, Мікіта - збройнік, кравец - Харапон, Міхаіл - ганчар. Болей 2 год горадам кіравала новая рада. У 1608 г. улады подкупамі і пагрозамі дабіліся раскола новай рады, быў падпісаны "угодлівы ліст", згодна якому ўлада ў горадзе павінна быць перададзена ранейшаму складу магістрата. Дзейнасць старой рады выклікала некалькі выступленняў гарадскіх нізоў, найбольш моцнымі яны былі ў 1610 годзе, калі спрабавалі падняць узброенае паўстанне. Яно адразу было падаўлена войскамі. Па звесткам Магілёўскай хроніцы "пяць чалавек абязглаўлены на Іллінскай гарэ, дзе стаіць крэст, а два - Ісай Шчасны і Лаўр Міхайлавіч прысуджаны да 12 тыдняў зняволення ў турме, потым выгнаны з горада з запрэтам на 30 міль да яго прыбліжацца. Усе маёмасці канфіскаваны ў каралеўскую казну".
Пасля Брэсцкай уніі 1596 г., якая аформіла аб'яднанне на тэрыторыі Рэчы Паспалітай праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, у Беларусі абвастрылася рэлігіёзная барацьба.
Спробы феадалаў акаталічыць народныя масы Беларусі не мелі поспеху. "Не паддаецца апісанню, наколькі рускі народ ненавідзіць рымскіх католікаў. Гэтая ненавісць даходзіць да такой ступені, што пры выглядзе рымска-каталіцкага ксянза яны плююць ад жаху і агіды", - даносіў папскі нунцый у Польшчы Торрэса ў 1622 годзе. Пераканаўшыся ў стойкім супраціўленні мас, феадалы Рэчы Паспалітай, якіх натхняў Ватыкан, пачалі насаджаць унію сілай, астанавіўшы рэжым нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту.
У адказ на ўзмацненне каталіцызму, насаджэнне ўніятства ўзнікалі праваслаўныя царкоўныя братствы, якія сталі апорай у барацьбе супраць нацыянальна-рэлігійнага гнёту. Дзейнасць брацтваў праследавалася: спальвалі кнігі на плошчах, аўтараў і друкароў пыталі. Асабліва вядомым быў сваімі здзекамі над праваслаўным насельніцтвам полацкі ўніяцкі архіяпіскап іезуіт Іасафат Кунцэвіч. У 1618 годзе Кунцэвіч прыбыў у Магілёў, каб закрыць усе праваслаўныя цэрквы і навязаць жыхарам унію, але жыхары Магілёва, даведаўшыся пра набліжэнне "душахвата", зачынілі вароты горада і, засеўшы на вале, навялі на яго гарматы, пагражаючы смерцю. Польскі кароль жорстка пакараў удзельнікаў гэтага выступлення: 20 чалавек было пакарана смерцю.
Пытанне 20
Распачатае ў 1648 г. на Украіне казацкае паўстанне на чале з гетманам Багданам Хмяльніцкім хутка вылілася ў вялікую вызваленчую вайну. Ва ўкраінскага гетмана і казацкай старшыны падчас гэтай барацьбы з'явіўся план стварэння сваёй дзяржавы, у межы якой яны хацелі ўключыць і землі паўднёва-ўсходняй Беларусі, прынамсі Падняпроўе і Палессе. Яшчэ ў маі 1648 г. Багдан Хмяльніцкі пачаў засылаць у гэтыя раёны сваіх агітатараў, а затым і казацкія загоны, якія распачыналі ваенныя дзеянні. Універсалы, якія ўкраінскі гетман высылаў аж да Барысава, Быхава і Магілёва, заклікалі сялян узбройвацца ды пачынаць вайну супраць паноў. Сацыяльная глеба для паўстання ў Беларусі была вельмі прыдатная, таму казацкі рух хутка перакінуўся і сюды. Народныя нізы на поўдні і ўсходзе Беларусі актыўна ўключыліся ў барацьбу, якая мела ярка выражаны сацыяльны і ў пэўнай ступені рэлігійны характар. Як адзначалі ваяводы памежных маскоўскіх гарадоў, паміж беларусамі і палякамі пачалася «сварка за веру».
З'яўленне казацкіх загонаў Нябабы, Галавацкага, Крывашапкі, Мікуліцкага, Гаркушы, Сакалоўскага і іншых палкоўнікаў, сярод якіх оыло нямала беларусаў (з ліку палкоўнікаў Хмяльніцкага многія таксама мелі беларускае паходжанне, напрыклад Бутрым, Грамыка, Крычэўскі, Ждановіч, Нячай, Хведаровіч), выклікала масавае далучэнне да іх бяднейшага сялянства і мяшчанства. Ужо летам 1648 г. на поўдні і ўсходзе Беларусі пачалася шырокая ўзброеная барацьба казацка-сялянскіх аддзелаў супраць шляхты, купцоў, магнатаў і каталіцкага духавенства. Узброіўшыся, сяляне-паўстанцы грамілі галоўным чынам маёнткі сваіх паноў, рабавалі двары, знішчалі падатковыя дакументы і рэестры. Да восені 1648 г. жыхары Гомеля, Мазыра, Лоева, Рэчыцы і Турава «ўсе паказачыліся і пакляліся адзін другому стаяць да апошняга». Казакі авалодалі таксама Чачэрскам, Брагінам, Бабруйскам, Чэрыкавам, Пінскам і іншымі гарадамі. Перапужаная шляхта ўцякала ў глыб краіны. Хоць колькасна аснову ўзброеных фарміраванняў паустанцаў складалі мясцовыя прыгонныя сяляне і бяднейшыя мяшчане, стрыжнёвай і арганізацыйнай сілай у занятых раёнах заставаліся ўкраінскія казакі. Паколькі сацыяльныя вярхі грамадства былі ўжо фактычна апалячаныя, антыфеадальны рух набыў тут, як і на Украіне, выразную антыпольскую накіраванасць.
боку дзяржавы доўгі час не праводзілася ніякіх ваенных акцый супраць паўстанцаў. Састарэлы Ян Кішка, вялікі гетман, разгубіўся і нават не сабраў войска. Да восені 1648 г. у руках паўстанцаў апынуліся амаль усе галоўныя гарады паўднёва-ўсходняй Беларусі. У шэрагу выпадкаў сялянам з казакамі ўдалося нават разбіць шляхецкія фарміраванні (напрыклад, у Кобрыне - войска стольніка В.Гасеўскага, пад Мазыром - жаўнераў пісара Валовіча, а каля Чэрыкава - аддзел Лукамскага). Казацка-сялянскі полк Сакалоўскага паспрабаваў здабыць горад Слуцк - буйнейшую на той час фартэцыю Вялікага Княства, аднак пасля бясплённай аблогі адышоў ад яго. Дарэмнай была спроба казакоў захапіць другую важную фартэцыю ўсходняй Беларусі - Стары Быхаў.
Толькі ўвосень 1648 г. на барацьбу з паўстанцамі ўрад накіраваў некалькі фарміраванняў шляхты і наёмных жаўнераў. Хоць у сутычках каля Рэчыцы і Рагачова казакі і сяляне разбілі іх, прымусіўшы адступіць, у кастрычніку таго ж года значныя сілы шляхецкага войска, якімі кіраваў стражнік Мірскі, пасля ўпартай барацьбы авалодалі Пінскам. Затым шляхецкае войска авалодала Чэрыкавам, а ў студзені 1649 г., калі на поўдні Беларусі з 10-тысячным войскам з'явіўся палявы гетман Януш Радзівіл, пачалася буйная кампанія па ўдушэнні паўстання.
Гетман рушыў уздоўж Беларускага Палесся, ад Бярэсця на Тураў, Мазыр і далей. Хутка захапіўшы Тураў, Мазыр, Бабруйск, Рэчыцу і бязлітасна расправіўшыся з абаронцамі, ён за зіму 1649 г. ліквідаваў усе асноўныя асяродкі хваляванняў. За час перамір'я паміж Багданам Хмяльніцкім і Янам Казімірам войска Януша Радзівіла цалкам узяло пад свой кантроль землі ўздоўж Прыпяці і Дняпра, чым адрэзала Беларусь ад украінскіх казакаў.
Аднак вясной 1649 г., пасля таго як ад гетмана Хмяльніцкага прыйшоў 3-тысячны казацкі загон палкоўніка Іллі Галоты, вызваленчы рух на поўдні Беларусі ўзнавіўся. Дзякуючы далучэнню мясцовага сялянства сілы Галоты неўзабаве павялічыліся да 30 тыс. чалавек. У чэрвені Януш Радзівіл пачаў аперацыю супраць казацка-сялянскіх фарміраванняў і неўзабаве разграміў полк Галоты ў бітве каля Прыпяці. Тады Хмяльніцкі прыслаў на Беларусь яшчэ 6 тыс. казакоў на чале з Гаркушам і Пабадайлам, да якіх пазней быў накіраваны і загон палкоўніка Міхаіла Крычэўскага. Для ўкраінскага гетмана, які ўзнаўляў ваенныя акцыі супраць кароннага войска, важна было затрымаць сілы Вялікага Княства ў Беларусі, не дапусціць іх супольных дзеянняў з палякамі.
Разам з мясцовым сялянствам, якое прыстала да казакоў, сілы палкоўніка М.Крычэўскага дасягалі прыкладна 30 тыс. Каб не даць ім злучыцца з фарміраваннямі Пабадайлы, што стаялі ўмацаваным лагерам каля Лоева, паміж Дняпром і Сожам, Януш Радзівіл атакаваў непрыяцеля і ў жорсткай бітве 21 чэрвеня 1649 г. разграміў моцнае злучэнне Крычэўскага. Хутка быў знішчаны і лагер Пабадайлы, сілы якога здолелі вырвацца з акружэння. Пасля гэтага харугвы палявога гетмана ліквідавалі асяродкі паўстанцкага руху ў Пасожжы і некаторых іншых раёнах Беларусі. Вядома, што ў 1649 г. разам з рэгулярным войскам Януша Радзівіла супраць паустанцаў вяло барацьбу і фарміраванне беларускіх мяшчан і шляхты.
Апошнім значным подыхам казацка-сялянскай вайны стала ажыўленне хваляванняў у тым жа рэгіёне ў 1650 і летам 1651 гг, але яно зноў было хутка падаўлена Янушам Радзівілам. Летам 1651 г. Б.Хмяльніцкі накіраваў пад Гомель полк Забелы, а да Крычава - полк Шохава, што ажывіла выступленні мясцовай беднаты. Аднак ні Гомель, ні Крычаў казакі не захапілі. У ліпені 1651 г. гетман рушыў на Украіну. Злучэнне Марціна Нябабы (15 тыс.), высланае Хмяльніцкім з мэтай затрымаць Радзівіла ў Беларусі, было цалкам разгромлена каля лоеўскіх перапраў. Неўзабаве Радзівіл пераможна ўвайшоў у Кіеў.
Паражэнне Б.Хмяльніцкага ад польскай арміі пад Бе-расцечкам карэнным чынам змяніла сітуацыю. Паводле Белацаркоўскага мірнага дагавора ад 18 верасня 1651 г. казацкія загоны больш не маглі знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі і адводзіліся на Украіну. Так былі канчаткова ліквідаваны народныя хваляванні ў беларускім краі.
У выніку вайны Рэчы Паспалітай з Маскоўскім княствам 1654 - 1667 гг. Беларусь панесла асабліва цяжкія страты. Па пэўных звестках, загінуў кожны другі беларус, рамеснае насельніцтва беларускіх гарадоў у масавым парадку вывозілася ў Маскву для работ у Маскоўскім Крамлі. Пасля гэтай вайны Полацк, дагэтуль найбагацейшы горад ВКЛ, прыходзіць у заняпад.
Вынікам вайны 1654 - 1667 гг. стала падпісанне Андрусаўскага перамір'я. Да Расіі адыйшло Смаленскае ваяводства з усімі паветамі і гарадамі, Старадубскі паве, Чарнігаўскае ваяводства, а таксама Левабярэжная Украіна.
У 1683 г. пачалася вайна Рэчы Паспалітай з Турцыяй. У 1686 г. у Маскве быў падпісаны антытурэцкі дагавор паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай аб "вечным міры", у якім замацоўваліся тэрытарыяльныя змены згодна з Андрусаўскім перамір'ем 1667 г.
Пытанне 21
У другой палове XVII ст. у ВКЛ асноўнымі сапернікамі былі Радзівілы, Пацы і Сапегі. У 60-х і першай палове 70-х гадоў XVII ст. найболып уплывовымі з'яўляліся Пацы, а ў першай палове 80-х - Сапегі.
У 1696 г. большая частка беларуска-літоўскай шляхты выступіла супраць усемагутнасці Сапегаў. Барацьбу ўзначалілі Агінскія і Вішнявецкія. Яны выдалі ў Вільні універсал, у якім абвяшчалі гетмана Сапегу і яго сяброў ворагамі айчыны і прыгаварылі іх да пакарання смерцю з канфіскацыяй маёмасці. Барацьба прыняла характар грамадзянскай вайны, у выніку якой руйнавалася Беларусь. Пачатак Паўночнай вайны не спыніў феадальных міжусобіц, Сапега перайшоў на бок Карла XII.
У 1700 - 1721 гадах Рэч Паспалітая ўдзельнічае ў Паўночнай вайне. Паўночная вайна была выклікана шматгадовай агрэсіўнай палітыкай Швецыі. Беларусь у выніку гэтай вайны страціла каля 700 тыс. жыхароў.
Такім чынам, войны Рэчы Паспалітай у другой палове XVI - XVIII стст., якія ў той ці іншай ступені закраналі Беларусь і адмоўна адбіліся на дэмаграфічнай і эканамічнай сітуацыі ў краю. Пасля Паўночнай вайны палітычны крызіс у Рэчы Паспалітай перарастае ў апошнюю стадыю.
З пачатку васемнаццатага стагоддзя Польшча, згодна з выказваннямі саміх палякаў, трымалася бязладдзем, замежныя войскі беспакарана парушалі межы краіны.
У часы кіравання Аўгуста III (1733 - 1763) феадальная анархія паглыбляецца, узмацняецца феадальны, нацыянальны і рэлігійны прыгнёт. У палітычным жыцці з'яўляецца новая рыса - звароты шляхты за дапамогай да суседніх краін дзеля вырашэння ўнутраных спраў.
Патрыёты спрабавалі прыпыніць агонію дзяржавы. У 1764 г. Чартарыйскія на канвакацыйным сейме паспрабавалі правесці памяркоўныя рэформы дзяржаўнага ладу: абмежаваць "ліберум вета", аслабіць залежнасць дэпутатаў ад інструкцый сеймікаў, упарадкаваць суд, фінансы, павялічыць войска. Аднак рэформы закраналі шляхецкія вольнасці і таму адразу ж выклікалі адпор рэакцыйных сіл краіны, а таксама Прусіі і Расіі. Пры падтрымцы расійскага пасла Рэпніна дысідэнты стварылі канфедэрацыі: пратэстанцкую ў Торуні і праваслаўную ў Слуцку. На дапамогу ім прыйшла 40-тысячная руская армія, карыстаючыся правам абароны праваслаўных у Рэчы Паспалітай, згодна з "вечным мірам" паміж Масквой і Варшавай ад 1686 г.
У 1768 г. сейм (пад націскам рускіх войск) прыняў пастанову аб ураўноўванні ў правах праваслаўных і пратэстантаў з католікамі. Адначасова Расія стала гарантам не толькі верацярпімасці, але і захавання палітычнага ладу Рэчы Паспалітай, які існаваў да 1764 г.
У лютым 1768 г. каталікі стварылі ў Бары (на Украіне) канфедэрацыю з мэтай процідзеяння ўплыву рускай імператрыцы ў Польшчы. На пачатку 1770 г. з Францыі на дапамогу канфедэратам прыбыло некалькі афіцэраў на чале з Дзюмур'е. У сваім данясенні ён адзначаў адну з найважнейшых прычын крызісу Рэчы Паспалітай - маральнае разлажэнне шляхецкага стану.
Польскія арыстакраты дамагаліся атрымання пенсій ад замежных двароў, абяцаючы іншаземцам дапамогу ў руйнаванні Рэчы Паспалітай.
Падзенне нораваў пануючага шляхецкага стану зрабіла яго няздольным кіраваць дзяржавай. Гэта і было адной з галоўных прычын пастаянных зваротаў розных груповак за дапамогай да суседніх краін.
Хутка разгарэлася грамадзянская вайна, у якой канфедэратыўны рух быў задушаны з дапамогай царскай арміі.
Па прапанове прускага караля Фрыдрыха II Вялікага 5 жніўня 1772 г. у С.-Пецярбургу была падпісана канвенцыя аб падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Прусія атрымала паўночна-заходнюю частку Польшчы (Памеранію і кавалак Вялікай Польшчы паміж Прусіяй і Брандэнбургам), Аўстрыя - паўднёвую частку Полыпчы і частку Заходняй Украіны са Львовам. Да Расіі адышлі Інфлянты, большая частка Полацкага ваяводства (па правым беразе Заходняй Дзвіны), амаль усё Віцебскае, усё Мсціслаўскае ваяводствы і ўсходняя частка Рэчыцкага павета, Магілёўскае ваяводства (з Рагачовам, Прапойскам, Чачэрскам і Гомелем).
Пытанне 22
Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай, саслоўнай манархіяй, на чале з выбарным каралём. Заканадаўчым органам з'яўляўся двухпалатны парламент - каронны, г. зн. "польскі", сейм, які складаўся з сената (рады) і пасольскай ізбы. Сенат быў вышэйшай палатай сейма, у яго ўваходзілі знатныя свецкія і духоўныя феадалы. Колькасць іх не перавышала 150 чалавек. Першае месца ў сенаце належала арцыбіскупу гнезненскаму, лідэру польскай каталіцкай царквы, за ім ішлі біскупы, кашталяны, ваяводы. Сейм выбіраў каралеўскую раду на два гады.
Ніжэйшай палатай сейма была пасольская ізба, якая складалася з дэпутатаў ад шляхецкіх павятовых сеймікаў. Яны склікаліся за шэсць тыдняў да агульнадзяржаўнага сейма і не толькі выбіралі паслоў на апошні, але і выпрацоўвалі інструкцыі, якія паслы павінны былі праводзіць на каронным сейме. Пасля кароннага сейма зноў збіраліся рэляцыйныя павятовыя сеймікі, дзе паслы рабілі справаздачу аб ходзе кароннага сейма і сваёй дзейнасці. Колькасць дэпутатаў пасольскай ізбы перавышала 200 чалавек.
Вальныя (агульныя) сеймы разглядалі і прымалі пастановы на асобных пасяджэннях сената і пасольскай ізбы. На агульных пасяджэннях у выпадку супадзення пастаноў яны прымаліся і пасля зацвярджэння каралём набывалі сілу закону. Пастановы прымаліся аднагалосна. Група дэпутатаў альбо адзін дэпутат мог сказаць "не дазваляю", і пастанова прыпынялася. Гэта права Ііbегtum vеtо (свабоднае вета) разглядалася як адным з найважнейшым прынцыпам шляхецкіх вольнасцей.
На чале выканаўчай улады стаяў кароль, пры абранні якога таксама захоўвалася права вета. Кароль узначальваў сенат, "паспалітае рушэнне" (пазней на чале абароны дзяржавы стаў каронны гетман), склікаў сеймы, вызначаў тэрмін іх пасяджэнняў, прызначаў на вышэйшыя ўрадавыя пасады чыноўнікаў. Ён ажыццяўляў таксама знешнюю палітыку дзяржавы, за якую адказваў перад вальным сеймам.
Улада караля была істотна абмежавана "залатымі шляхецкімі вольнасцямі". Побач са свабодным вета шляхта заключала з прэтэндэнтамі на польскі прастол "Пакта канвента" - дагавор, згодна з якім кароль ускладаў на сябе шэраг абавязкаў па вырашэнні некаторых унутраных і знешніх праблем. У 1573 г., у час абрання каралём Рэчы Паспалітай Генрыха Валуа, былі распрацаваны "Генрыхавы артыкулы", згодна з якімі кароль траціў права без згоды сейма ўстанаўліваць новыя падаткі і пошліны, склікаць агульнае апалчэнне. Адначасова ён абавязваўся склікаць сеймы раз у два гады тэрмінам на шэсць тыдняў; пры перанясенні вайны за межы Рэчы Паспалітай выплачваць кожнаму ратніку па 5 грыўняў; мець пры сабе пастаянны савет з 16 сенатараў, які фактычна кіраваў не толькі краінай, але і асабістым жыццём караля. "Генрыхавы артыкулы" былі ўведзены толькі пры выбранні Стэфана Баторыя (1576), а затым пацвярджаліся ўсімі каралямі Рэчы Паспалітай.
Калі кароль дзейнічаў насуперак сваім абавязкам, шляхта мела права не падпарадкоўвацца каралю і выступіць супраць яго. Гэта права шляхта ажыццяўляла шляхам склікання канфедэрацый (саюзаў узброенай шляхты) ці "рокашаў" - узброенага паўстання супраць караля. Свабоднае вета і канфедэрацыі былі магутнай зброяй барацьбы розных феадальных груповак за ўладу ў дзяржаве, легальнай формай феадальнай анархіі.
Пасля смерці караля пачынаўся перыяд безуладдзя, які цягнуўся ад некалькіх месяцаў да некалькіх гадоў. У часы бескаралеўя існавала асобая пасада інтэррэкса, якую звычайна займаў прымас польскай каталіцкай царквы. Ён склікаў для абрання новага караля тры сеймы:
1) канвакацыйны, на якім вызначаліся час і месца выбараў караля, мяркуемыя кандыдаты на каралеўскі прастол, выпрацоўваліся ўмовы дагавору з кандыдатамі; 2) элекцыйны (выбарчы), на якім праводзіліся выбары і заключалася пагадненне "Пакта канвента"; 3) каранацыйны, на якім ажыццяўлялася каранацыя і кароль прыносіў прысягу.
Рэч Паспалітая з'яўлялася феадальна-прыгоннай дзяржавай. Пануючым класам былі землеўладальнікі. Юрыдычна магнаты і шляхта былі роўныя паміж сабой. Аднак рашаючай палітычнай сілай у дзяржаве з'яўляліся паны. Яны складалі сенацкае саслоўе, займалі вышэйшыя духоўныя і свецкія пасады: арцыбіскупаў і біскупаў, ваяводаў і кашталянаў.
Толькі паны і шляхта мелі права валодаць зямлёй. Шляхецкая маёмасць не магла быць канфіскавана без суда, шляхціц не мог быць арыштаваны без дазволу суда, і яго мог судзіць толькі шляхецкі суд. Шляхта была свабодная ад пабораў. Адзінай павіннасцю яе з'яўлялася вайсковая служба.
У склад пануючага класа ўваходзіла "белае" і "чорнае" духавенства, якое валодала велізарнай зямельнай маёмасцю. Духавенства збірала дзесяціну з каралеўскіх і шляхецкіх маёнткаў. Прадстаўнікі вышэйшага кліра ўваходзілі ў склад сената.
У вытоках крызісу Рэчы Паспалітай знаходзіліся ўнутраныя прычыны, найперш - шляхецкая анархія. Да яе прывялі ўвядзенне прынцыпу выбрання манарха і шляхецкае права лібертум вета. Пасля смерці Жыгімонта II Аўгуста і згасання манархічнай дынастыі Ягелонаў, якая правіла амаль 200 гадоў, палітычныя колы дзяржавы пайшлі па шляху запрашэння манархаў на польскі трон з суседніх краін. У часы бескаралеўя шляхецкае грамадства падзялялася на некалькі змагаючыхся партый: рускую, французскую, шведскую і аўстрыйскую, што спрыяла ўнутрыпалітычнаму напружанню. Выбары манархаў у Польшчы стваралі падставу для ўцягвання суседніх краін ў вырашэнне польскіх спрэчак, у тым ліку і ўзброенай сілай.
Карупцыя стала звычайнай з'явай палітычнага жыцця Рэчы Паспалітай. Асабісты інтарэс пачаў пераважаць грамадскія рацыі. Выбары караля прымалі выгляд гандлю паміж рознымі групоўкамі шляхты і кандыдатам у каралі.
Права лібертум вета фактычна паралізавала функцыянаванне цэнтральнай улады. За 1652 - 1764 гг. з 80 сеймаў былі сарваны 44, а з 1744 1762 гг. усе адзінаццаць сеймаў не здолелі прыняць патрэбных рашэнняў. Але і прынятая пастанова сейма магла быць адхілена шляхтай.
Павятовыя сеймікі пачалі прымаць на сябе функцыі заканадаўчай і судовай улады, і не лічыліся з рашэннямі сейма.
У выніку ў дзяржаве ўзнікае аслабленне манархічнай улады, усё больш пашыраюцца правы шляхты, занепадае адміністрацыйнае кіраванне, дэградуе грамадская мараль.
З канца XVI ст. з заключэннем Берасцейскай царкоўнай уніі паглыбляюцца супярэчанні ў грамадстве паводле рэлігійнай прыкметы.
Нацыянальны і рэлігійны прыгнёт спалучаўся з феадальным. Распаўсюджанне Аграрнай рэформы Жыгімонта II Аўгуста на Усходнюю Беларусь выклікала супраціўленне народных мас: скаргі на самавольства арандатараў, уцёкі ад сваіх гаспадароў да іншых феадалаў ці за межы краіны, падпальванне маёнткаў, узброенныя паўстанні.
Адным з буйных праяўленняў сялянскага супраціву ў XVIII ст. было паўстанне ў Крычаўскім старостве, уладанні князя І.Радзівіла. Паўстанне было жорстка падаўлена: 74 паўстанцы былі закатаваны (павешаны ці жывымі пасаджаны на кол).
У 40-х гадах XVIII ст. сялянскімі хваляваннямі былі ахоплены Мазырскі павет (1745), Гомельскае староства (1747), Чачэрскае староства і інш.
Узмацнялася барацьба паміж магнатамі за ўладу.
Пытанне 23
На Беларусі ідэі Асветніцтва распаўсюдзіліся ў 2-й палове XVII - пачатку XIX стагоддзяў і былі цесна звязаны як з усходнеславянскім, так і з заходнееўрапейскім Асветніцтвам. Яны знайшлі адлюстраванне ў філасофіі, сацыялогіі, літаратуры і мастацтве, вызначаліся паказам бытавых і этнічных умоў жыцця класаў і сацыяльных груп, праблем аўтаномнасці і адносін да Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі, успрыняцця духоўнай спадчыны мінулага, суіснавання розных пластоў у нацыянальнай культуры. Адначасова з перайманнем еўрапейскіх мастацкіх стыляў (барока, класіцызм, сентыменталізм, ракако і інш.) пашыраліся мясцовыя стылі і школы (Магілёўская, Віцебская і інш. у жывапісе), інтымная лірыка, фальклор. Ідэйныя вытокі Асветніцтва на Беларусі ідуць ад творчасці і дзейнасці прагрэсіўных мысліцелей канца XVII - пачатку XVIII стагоддзяў К. Лышчынскага, С. Полацкага, I. Капіевіча. Значны ўклад зрабілі выхаванцы Кіева-Магілянскай духоўнай акадэміі XVIII стагоддзя (Л. Барановіч, Г. Каніскі, Ф. Пракаповіч і інш.). Прадстаўнікамі ранняга перыяду на Беларусі Б. Дабшэвічам, К. Нарбутам, М. Пачобутам-Адляніцкім спалучаліся навуковыя памкненні з гуманістычнымі. Гэтыя дзеячы высока цанілі свабоду думкі, лічачы гэта абавязковай умовай развіцця навук. У лістах, дзённіках, іншага роду эпісталярнай, лірычнай, драматычнай (інтэрмедыі) творчасці Ф. Карпінскі, малады А. Міцкевіч, выяўляючы погляды дробнай шляхты, былі настроеныя супраць уціску лерыкалізму і прыгонніцтва. У многіх творах (асабліва паэтычных) побач з гэтым узмацніўся сатырычна-сацыяльны накірунак. Ен спалучаўся з дыдактызмам і сентыментальнасцю. У мастацтве 2-й паловы XVIII ст. пераважаў класіцызм, які пад уплывам асветніцтва набываў новыя рысы; развіваліся сентыменталізм (I. Быкоўскі, Карпінскі і інш.), элементы рамантызму і рэалізму. У плыні класіцызму ствараліся паэтыка і рыторыка (Ф. Галянскі, I. Фалькоўскі), а таксама ідэі класіцызму сумяшчаліся з эмпірызмам (ён аддае перавагу пачуццёваму ўспрыманню і вопыту, а не логіцы і абагульненням) і сенсуалізмам (пры ім таксама на першы план выходзяць адчуванне і пачуццё). Я. Снядэцкі, А. Доўгірд, Е. Славацкі, Л. Бароўскі адыходзілі ад класістычных канонаў і рэалізоўвалі сваю творчасць у рэчышчы рамантызму. У канцы XVIII ст. да некаторых найбольш адукаваных дзеячаў пачалі трапляць творы, а з імі ідэі Радзішчава і інш. Прапагандавалі асветніцтва выкладчыкі народных вучылішчаў I. Сакольскі, А. Зміеў і інш. У "Одзе", прысвечанай адкрыццю народнага вучылішча ў Полацку, I. Саколькі сцвярджаў тэзіс "Без ведаў мы - дзеці цемры!" У сувязі з тым, што Беларусь у канцы XVIII ст. трапіла ў абшары Расійскай імперыі, у Расіі павысілася цікавасць да жыцця, беларускай мовы і культуры (Г. Дзяржавін, М. Кайдаловіч, I. Ляпёхін, В. Севяргін і інш.). Пэўную ролю для распаўсюджвання ідэй асветніцтва на Беларусі адыграла Адукацыйная камісія. Ідэйна яе натхнялі польскія асветнікі Сташыц, Я. Снядэцкі, выкладчыкі Віленскага універсітэта Ж. Жылібер, Пачобут-Адляніцкі, А. Снядэцкі, I. Страйноўскі і інш. У канцы XVIII і пачатку XIX стст. узмацнілася супрацьстаянне паміж прыхільнікамі і праціўнікамі асветніцтва. Творы Вальтэра, Дзідро, Сташыца, Ламаносава і інш., што распаўсюджваліся і ў Беларусі, рэзка крытыкаваліся апанентамі (у 1781 г. у Нясвіжы на польскай мове апублікаваны пераклад кнігі абата Нанота "Жыццё і памылкі Вальтэра", у 1786-м у Вільні - кніга М. Богуша "Філосаф без рэлігіі"). Ім (апанентам) у супрацьлегласць выдаваліся творы, што прапаведавалі ідэі асветніцтва. У1790 г. у Мінску пабачыла свет кніга "Праблемы..." Быкоўскага, дзе па-свойму тлумачыліся канцэпцыі французскіх і іншых асветнікаў. Асветнікі ў сваіх творах прапагандавалі тэорыю натуральнага права (Страйноўскі, Карповіч і інш.) і радыкальна-утапічныя ідэі (I. Яленскі), выкрывалі антыпрыгонніцтва і яго канцэпцыі (Я. Ясінскі і інш.). У першай палове XIX ст. узмацнілася імкненне да тэорыі пазнання і логікі. Я. Снядэцкі і Доўгірд намагаліся спалучыць сенсуалізм і абстрактны метады пазнання ў супрацьстаянні з нямецкім ідэалізмам. Свой уклад у справу асветніцтва ўнеслі даследчыкі прыроды - ураджэнцы Беларусі В. Карчэўскі, П. Славінскі, С. Юндзіл, М. Ачапоўскі, да яго ідэалогіі мелі дачыненні філаматы і філарэты.
Пытанне 24
У XVI стст. на тэрыторыі Беларусі з'яўляюцца новыя тыпы пасяленняў: мястэчка (цэнтр дробнага рамяства і гандлю, у адрозненне ад горада не мела абарончых збудаванняў); фальварак (пасяленне з некалькіх ці аднаго двара, цэнтр гаспадаркі феадала); засценак і ваколіца (пасяленне з аднаго ці некалькіх двароў за межамі, "сценамі", адведзеных вёсцы палёў, звычайна ў засценках жыла шляхта). Змянілася планіроўка вёсак. Гэтаму спрыяла аграрнай рэформы 1557 г., калі было ўведзена падворнае землекарыстанне замест абшчыннага і распаўсюдзіўся пагонны тып двара з уласцівым яму размяшчэннем пабудоў у адзін рад. У Паўночнай і Усходняй Беларусі ўсталяваўся пераважна вяночны тып двара, калі пабудовы размяшчаюцца па яго перыметры.
Асноўнымі прыладамі сельскагаспадарчай працы з'яўляліся літоўская саха, драўляная частаплеценая барана, сукаватка, матыка, серп, цэп. Для захавання ўраджаю будаваліся клеці, свірны, гумны, ёўні, піўніцы. Побач са старадаўнімі жорнамі меліся ветраныя і вадзяныя млыны, а таксама млыны з коннай або валовай цягай.
У гэты час зацвярджаюцца характэрныя для нашай тэрыторыі віды народнага адзення. У XVI стст. былі таксама выпрацаваны асноўныя віды і жанры беларускага фальклору. Песні суправаджалі беларуса ад нараджэння (хрэсьбінныя, песні-калыханкі) і да смерці (хаўтурныя, песні-плачы), гучалі на розных урачыстасцях (валачобныя, вясельныя), у час працы і адпачынку (жніўныя, жартоўныя).
Узнік і новы эпічны жанр - гістарычныя песні і паданні. Жыццёвы і гаспадарчы вопыт народа знайшоў сваё ўвасабленне ў прыказках, прымаўках і загадках.
Першымі тэатральнымі відовішчамі былі карагоды, народныя гульні, прадстаўленні скамарохаў. Узнікае народны лялечны тэатр - батлейка, дзе разам са свецкімі сюжэтамі, народнымі песнямі і танцамі выкарыстоўваліся і хрысціянскія міфалагічныя тэмы.
У XVI ст. распаўсюджваюцца новыя музычныя інструменты - скрыпка, цымбалы, ліра, дудка.
Адным са значных кампанентаў народнасці з'яўляецца самасвядомасць. Насельніцтва беларускай тэрыторыі ВКЛ адрознівала сябе ад палякаў і літоўцаў, і называла сябе русінамі, а мову - руськай. Спарадычна ў гэты час пачынае згадвацца тэрмін "Белая Русь".
У ХVI - XVIII стст. на Беларусі шырока распаўсюджвалася царкоўна-рэлігійная літаратура - кнігі Бібліі, жыціі святых, апокрыфы. Варта адзначыць творчасць Грыгора Цамблака, выхадца з Балгарыі, які з'яўляўся кіеўскім мітрапалітам. Ён стварыў шматлікія пропаведзі, пахвальныя "словы" і шэраг жыцій. 3 арыгінальных твораў неабходна адзначыць "Хаджэнне ў Царград і Іерусалім" Ігната Смаляніна. Сярод свецкіх літаратурных твораў папулярнасцю карысталіся такія перакладныя рэчы, як "Александрыя", "Троя", "Трыстан і Ізольда".
Дынамічна развіваліся летапісы - гістарычна-літаратурныя творы з апісаннем падзей па гадах. Яны спалучаюыь лаканічную, дакументальна-дзелавую фіксацыю гістарычных падзей з эмацыянальна-вобразным, асэнсаваннем мінулага. Трэба вылучыць наступныя беларуска-літоўскія летапісы: "Летапісец вялікіх князёў літоўскіх", "Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г.", "Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага", "Хроніка Быхаўца".
"Летапісец вялікіх князёў літоўскіх" - адзін з першых .твораў уласна беларускай гістарычна-дакументальнай літаратуры. Ён быў напісаны невядомым аўтарам каля 1430 г. у Смаленску ў форме апавядання без выкарыстання дат. Тут выкладаецца гісторыя ВКЛ з 1341 г. (ад смерці Гедыміна) да канца XIV ст. Галоўная ідэя "Летапісца..." - абгрунтаванне цэнтралізатарскай палітыкі літоўскіх князёў. Пазней гэты твор уваходзіў у склад розных летапісных зводаў, быў пакладзены ў аснову арыгінальнай часткі Беларуска-літоўскага летапісу 1446 г. і выкарыстаны польскім храністам Я. Длугашам у "Гісторыі Польшчы".
У 20-я гады XVI ст. па заказу літоўскай арыстакратыі была створана "Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага". У гэтым творы сцвярджаецца аб паходжанні літоўскіх князёў ад рымлян. Апошнія, нібыта, на чале з рымскім патрыцыям Палемонам, уцякаючы ад праследаванняў імператара Нерона, апынуліся ў Прынёманскім краі і заснавалі тут першыя гарады. Магутныя літоўскія князі аднавілі палітычнае і культурнае жыццё на разбуранай Ардой Русі і стварылі моцную дзяржаву. Хроніка была напісана з мэтай сцвердзіць перавагу літоўскіх феадалаў над феадаламі ўсходнеславянскага і польскага паходжання. Твор мае шмат фактычных скажэнняў. У другой палове XVI ст. летапісы як сінтэтычная форма духоўнай культуры сталі саступаючы месца іншым гістарычным жанрам.
Пытанне 25
Па прапанове прускага караля Фрыдрыха II Вялікага 5 жніўня 1772 г. у С.-Пецярбургу была падпісана канвенцыя аб падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Прусія атрымала паўночна-заходнюю частку Польшчы (Памеранію і кавалак Вялікай Польшчы паміж Прусіяй і Брандэнбургам), Аўстрыя - паўднёвую частку Полыпчы і частку Заходняй Украіны са Львовам. Да Расіі адышлі Інфлянты, большая частка Полацкага ваяводства (па правым беразе Заходняй Дзвіны), амаль усё Віцебскае, усё Мсціслаўскае ваяводствы і ўсходняя частка Рэчыцкага павета, Магілёўскае ваяводства (з Рагачовам, Прапойскам, Чачэрскам і Гомелем).
Першы падзел Рэчы Паспалітай быў шокам дляў польскіх сенатараў. Хутка была створана паспалітая рада, якая складалася з караля, 18 сенатараў і 18 дэпутатаў сейма. Прымаюцца рашэнні, накіраваныя на паляпшэнне гандлю і прававога становішча гараджан, развіццё прамысловасці. Але яны не закраналі асноў дзяржаўнага і грамадскага ладу Рэчы Паспалітай.
мая 1791 г. сейм прыняў канстытуцыю Рэчы Паспалітай, якая адмяняла выбарнасць каралёў, але ўводзіла выбарнасць дынастый. Заканадаўчая ўлада належала двухпалатнаму сейму, які выбіраўся на 2 гады і павінен быў прымаць рашэнні большасцю галасоў. У склад сейма ўводзіўся 21 прадстаўнік гарадоў з правам дарадчага голасу. Каралю і радзе, якая складалася з прымаса каталіцкай царквы і пяці міністраў, належала выканаўчая ўлада. Выканаўчыя органы ўлады, войска і бюджэт былі абвешчаны агульнымі для ўсёй Рэчы Паспалітай. Аднак захаваліся асобныя дзяржаўныя пасады ў Літве, а таксама войска. Канстытуцыя абвяшчала захаванне правоў і прывілеяў шляхты і яе "першынство ў прыватным і грамадскім жыцці". Адначасова канстытуцыя зрабіла крок у напрамку збліжэння мяшчанства са шляхтай: шляхта атрымала дазвол займацца гандлем, а мяшчане - набываць зямельныя ўладанні, займаць цывільныя пасады. Не змянілася становішча сялян. Аднак, паны атрымалі права вызваляць сялян ад прыгону. Абвяшчалася свабода веры, але за каталіцтвам пакідаўся статус дзяржаўнай рэлігіі. Канстытуцыя абвясціла поўнае зліццё Польшчы з ВКЛ у адзіны і непадзельны арганізм.
Безумоўна, канстытуцыя насіла прагрэсіўны характар. Ствараліся больш спрыяльныя ўмовы для развіцця прадукцыйных сіл краіны.
Праціўнікі канстытуцыі, на чале якіх стаялі Севярын Ржэвускі, Ксаверый Браніцкі і іншыя, узняліся на барацьбу супраць канстытуцыі. 14 мая 1792 г. у мястэчку Таргавіцы (на Украіне) была створана канфедэрацыя і абвешчаны акт аб абароне каталіцкай рэлігіі і ранейшага парадку кіравання краінай. На дапамогу канфедэраты запрасілі Кацярыну II. Зноў пачалася грамадзянская вайна, у якой кароль далучыўся да канфедэратаў і выступіў супраць канстытуцыі і папярэдніх рэформ.
Другі падзел Рэчы Паспалітай выклікаў абурэнне і пратэст розных пластоў шляхецтва. 24 сакавіка 1794 г. у Кракаве пачалося паўстанне на чале з генерал-лейтэнантам Тадэвушам Касцюшкам. Мэта паўстання - адраджэнне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. У першы дзень паўстання Касцюшка звярнуўся з адозвамі "Да арміі", "Да грамадзян", "Да духавенства", "Да жанчын", у якіх заклікаў абараняць свабоду і айчыну. 7 мая 1794 г. быў выдадзены Паланецкі універсал, які абвяшчаў сялян асабіста вольнымі, але без зямлі.
Паўстанне перакінулася на Літву. 3 22 на 23 красавіка 1794 г. паўстанцы захапілі Вільню і ўтварылі найвышэйшую раду літоўскага народа на чале з віленскім камендантам палкоўнікам Якубам Ясінскім. Рада звярнулася да шляхты за дапамогай, стварыла крымінальны суд з 15 чалавек для пакарання смерцю здраднікаў айчыны, а так-сама органы кіравання паўстаннем (дэпутацыі).
Паўстанцы мелі тры карпусы войск, у аснове якіх было рэгулярнае войска княства Літоўскага на чале з Я. Ясінскім, А. Хлявінскім, Ф. Сапегам. Але патрыёты не здолелі згуртавацца. Паміж імі адсутнічала ўзаемапаразуменне і дысцыпліна. Тадэвуш Касцюшка адхіліў ад кіравання паўстаннем Ясінскага, замяніўшы яго генералам Віельгорскім. Хутка ўся Беларусь і Літва былі ахоплены паўстаннем, да якога далучылася частка сялян, што паверылі абяцанням Касцюшкі. Паколькі выкананне абяцання затрымлівалася, сяляне пачалі адыходзіць ад паўстання.
Супраць рэшткаў Рэчы Паспалітай выступілі Прусія, Аўстрыя і Расія. Лёс Рэчы Паспалітай быў вырашаны ў бітве пад Мацаёвіцамі (паблізу Варшавы) паміж рускімі і польскімі войскамі. Касцюшка трапіў у палон, а ў Варшаву былі ўведзены рускія, прускія і аўстрыйскія войскі. Апошні кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст IV (Станіслаў Панятоўскі) адрокся ад прастола. Аўстрыя, Расія і Прусія зноў пачалі дзяліць Рэч Паспалітую.
У 1795 г. адбыўся трэці, апошні падзел Рэчы Паспалітай. Расія атрымала Заходнюю Беларусь і Усходнюю Літву, а таксама Украіну да Заходняга Буга. Аўстрыя і Прусія захапілі карэнныя польскія землі, частку ўкраінскіх і літоўскіх зямель. Рэч Паспалітая была знішчана.
Такім чынам, палітычны лад Рэчы Паспалітай, неабмежаваныя шляхецкія вольнасці, рэлігійны фанатызм, падзенне нораваў шляхецкага саслоўя з'явіліся галоўнымі прычынамі гібелі дзяржавы.
Пытанне 26
Рэч Паспалітая ў выніку трох падзелаў 1772, 1793 і 1795 гадоў, праведзеных Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй, спыніла сваё існаванне. Падзел Рэчы Паспалітай быў вынікам знешняй агрэсіі замежных дзяржаў, якая стала магчымай дзякуючы ўнутранаму аслабленню Рэчы Паспалітай. Беларускія землі адышлі да Расійскай імперыі.
У 1796 г. Была праведзена адміністрацыйная рэформа. На тэрыторыі Беларусі былі створаны наступныя губерні: Беларуская (у складзе Полацкага і Магілёўскага намесніцтваў); Мінская і Літоўская.
У 1801 г. у выніку ўдасканальвання адміністрацыйнага дзялення Беларуская губерня была разбіта на Магілёўскую і Віцебскую, якія ўвайшлі ў склад Беларускага генерал-губернатарства; Літоўская губерня - на Гродзенскую і Віленскую, якія разам з Мінскай склалі Літоўскае генерал-губернатарства. У губернскіх цэнтрах пачыналі дзейнічаць органы адміністрацыйнага кіравання па расійскаму ўзору. Магнаты і шляхта у сваёй большасці прынеслі прысягу царскай уладзе, не жадаючы губляць уласнасць.
У Расіі ўзровень развіцця вытворчых адносін быў вышэйшым. Беларусь і Літва ў складзе Рэчы Паспалітай развівалі свае феадальныя адносіны ва ўмовах дэцэнтралізаванай дзяржавы. Сяляне тут фактычна знаходзіліся ў поўнай уласнасці феадалаў і амаль не мелі магчымасці апеляваць да дзяржавы. Гэта не толькі ўзмацняла прыгнёт, але і перашкаджала эканамічнаму развіццю Рэчы Паспалітай.
У XVI - XVII стст., калі ў Еўропе пачаў развівацца капіталізм, у Рэчы Паспалітай толькі скончыўся працэс масавага запрыгоньвання сялян. Рускія памешчыкі раней пачалі прыстасоўвацца да новых умоў гаспадарання, перавялі сялян на больш прагрэсіўную форму рэнты - грашовы чынш. У той час сяляне Рэчы Паспалітай працавалі на паншчыне, што закладвала аснову сур'ёзных сацыяльна-класавых канфліктаў.
У Беларусі раней склалася дваранская манаполія на зямлю. Феадальная зямельная ўласнасць у Беларусі раней страціла сваю залежнасць ад нясення ваеннай службы. Былі адрозненні і ў формах дваранскага землеўладання. Расія не ведала такой сацыяльнай групы землеўладальнікаў, як дробная шляхта. У Расіі збяднелыя памешчыкі служылі ў якасці дзяржаўных чыноўнікаў. На Беларусі ж збяднелая шляхта прэтэндавала на такія ж палітычныя правы, якія мелі магнаты.
Шляхта карысталася правамі на стварэнне канфедэрацыі (вайсковыя саюзы для абароны сваіх правоў) і мела магчымасць законна падымаць бунт (рокаш) супраць караля. Што і прывяло да некіруемасці дзяржаўнага жыцця Рэчы Паспалітай.
У Расіі, дзе панавала абсалютная манархія, правілы палітычнай гульні былі зусім іншыя. Палітыка царскага ўрада ў дачыненні да мясцовых феадалаў на першым этапе была памяркоўная. Шляхта згубіла толькі правы на канфедэрацыі, на ўтрыманне прыватнага войска і ўласных крэпасцяў. Асноўная частка шляхты засталася задаволенай сваім новым становішчам.
У адносінах да каталіцкай царквы спачатку таксама праводзілася асцярожная палітыка. Дазволена было вольна выконваць каталіцкія абрады. Маёмасць касцёлаў, кляштараў заставалася недатыкальнай. А згодна з даравальнай граматай Кацярыны II ад 1774 г., была заснавана Беларуская каталіцкая епархія. Аднак каталіцкаму духавенству забаранялася хрысціць у сваю веру праваслаўных. Значная частка акаталічанага насельніцтва паступова пачала вяртацца ў праваслаўе.
На гарады Беларусі былі распаўсюджаны прынцыпы, абвешчаныя Кацярынай II у "Даравальнай грамаце гарадам" 1785 г. У гарадах адмянялася юрысдыкцыя свецкіх ці духоўных феадалаў. Шматлікія прыватнаўласніцкія гарады і мястэчкі былі выкуплены ўрадам. Кіраванне гарадскім жыццём канцэнтравалася ў прадстаўнічым органе - думе, якая выбіралася з гарадскіх саслоўяў. Купецтва атрымала права на стварэнне гільдый, як гэта было ў Расіі. "Даравальная грамата гарадам" служыла ўжо інтарэсам новага класа - буржуазіі.
Указам ад 23 чэрвеня 1794 г. устанаўлівалася мяжа яўрэйскай аселасці на тэрыторыі беларускіх, літоўскіх і часткова ўкраінскіх губерняў. У гарадах гэтых губерняў яўрэям дазвалялася займацца рамяством і гандлем (займацца земляробствам ці набываць землі ім не дазвалялася). Яны маглі запісвацца ў мяшчанскія і купецкія саслоўі з умовай, што будуць плаціць дзяржаўныя падаткі ў двайным памеры ў параўнанні з хрысціянскім насельніцтвам.
На беларускія губерні была распаўсюджана расійская падатковая сістэма. Уніфікаваліся розныя дзяржаўныя зборы з насельніцтва: уводзіўся падушны падатак і земскі збор. Асноўным заканадаўчым кодэксам на беларускіх землях да 1840 г. заставаўся Статут ВКЛ 1588 г.
Асноўная частка дзяржаўных зямель разам з сялянамі была раздадзена Кацярынай II расійскім дваранам і чыноўнікам. У выніку гэтых дараванняў удзельная вага расійскіх памешчыкаў у сярэдзіне XIX ст. склала на Беларусі 1 %, а плошча іх землеўладання - 21,7 % .
За ўдзел у антыўрадавай дзейнасці ў мясцовай шляхты канфіскоўваліся маёнткі. У 1773 - 1775 гг. канфіскацыі былі накіраваны супраць тых магнатаў і шляхціцаў, што пасля далучэння не захацелі прынесці прысягу расійскаму манарху, а пазней - супраць удзельнікаў паўстання Тадэвуша Касцюшкі. У 1812 - 1813 гг. пачалася новая хваля канфіскацый. Урад адбіраў маёнткі ў калабарацыяністаў, якія супрацоўнічалі з войскам Напалеона.
Пытаненне 27
Пасля перамогі Францыі над Прусіяй у 1807 г. Напалеон і Аляксандр І дамовіліся ў Тыльзіце аб утварэнні Варшаўскага княства. Урад Расіі ў сваю чаргу абяцаў аднавіць Вялікае княства Літоўскае. У канцы 1811 - пачатку 1812 г. група ўраджэнцаў Беларусі (М.К.Агінскі, Ф.К.Любецкі і інш.) падрыхтавала праект аб адраджэнні Вялікага княства Літоўскага пад пратэктаратам Расіі па прыкладу Фінляндыі.
чэрвеня 1812 г. 450-тысячная армія Напалеона перайшла граніцу з Расіяй. У склад яе ўвайшла значная колькасць польскіх вайскоўцаў (каля 60 - 70 тыс. чалавек). Быў сфарміраваны корпус пад камандаваннем князя Ю.Панятоўскага. Князь Дамінік Радзівіл за свой кошт сфарміраваў уланскі полк.
Па распараджэнні Напалеона быў утвораны Часовы ўрад пад назвай "Камісія Вялікага княства Літоўскага". Дзейнасць Камісіі распаўсюджвалася на Віленскую, Гродзенскую, Мінскую губерні і Беластоцкую вобласць. Для Віцебскай і Магілёўскай губерняў было вызначана асобнае, т. зв. "польскае праўленне". Аднак у хуткім часе ранейшае адміністрацыйнае дзяленне было заменена на французскі лад, галоўныя пасады занялі французскія военачальнікі і інтэнданты. Шляхта, якая нядаўна прысягала на вернасць Расійскай імперыі, амаль усюды сустракала французскія войскі як вызваліцеляў.
Галоўны план Напалеона - разграміць рускую армію на Беларусі - не быў выкананы. Французская армія, складзеная з прадстаўнікоў заваяваных краін, пачала развальвацца: зніжалася дысцыпліна, пашыраліся марадзёрства, дэзерцірства. Напалеон разумеў, што толькі новыя перамогі могуць выратаваць яго армію ад дэмаралізацыі.
ліпеня 1812 г. арміі Баграціёна і Барклая дэ Толі злучыліся пад Смаленскам, а 2 - 5 жніўня адбылася Смаленская бітва, у якой Напалеон страціў больш за 14 тыс. чалавек. Пасля Смаленска рускую армію ўзначаліў М.І. Кутузаў. 26 жніўня адбылася бітва ля в. Барадзіно. Сфарміраваныя на Віцебшчыне чатыры палкі 3-й пяхотнай дывізіі абаранялі на Барадзінскім полі Баграціёнавы флешы. 24-я пяхотная дывізія, складзеная з ураджэнцаў Мінскай губерні, змагалася каля батарэі Раеўскага.
Кутузаў з мэтай захавання арміі загадаў пакінуць Маскву, якую неўзабаве занялі французы. Не дачакаўшыся адказу Аляксандра І на прапановы аб міры, Напалеон у пачатку кастрычніка 1812 г. пачаў адступаць з Масквы на Смаленск па спустошанай мясцовасці.
кастрычніка 1812 г. рускія войскі ўвайшлі ў Полацк, 26 кастрычніка Віцебск, 4 лістапада - Мінск.
Завяршальны ўдар быў нанесены па французах пры іх пераправе праз Бярэзіну каля в. Студзёнка, што недалёка ад Барысава, пасля чаго напалеонаўская армія фактычна перастала існаваць.
У гонар перамогі над войскамі Напалеона ў вайне 1812 г. былі пастаўлены памятныя знакі ў Віцебску, Полацку, Кобрыне, в. Студзёнка (каля Барысава), в. Клясціца (Расонскі р-н Віцебскай вобл.), в. Салтанаўка (каля Магілёва).
Вайна прынесла Беларусі вялікія страты. У беларускіх гарадах колькасць насельніцтва зменшылася ў 2 - 3 разы. Прыйшла ў заняпад сельская гаспадарка. Амаль напалову скараціліся пасяўныя плошчы і пагалоўе жывёлы.
Сяляне аказаліся падманутымі ў сваіх спадзяваннях атрымаць вызваленне ад прыгоннай няволі пасля разгрому арміі Напалеона.
У адносінах да беларускай арыстакратыі царскі ўрад быў больш асцярожным. Напрыклад, Камінскі, які ўзначальваў створаную Напалеонам "Камісію Вялікага княства Літоўскага", захаваў пасаду старшыні ў мінскім галоўным судзе, В.Гецэвіч, член савета ў Вільні, стаў мінскім віцэ-губернатарам.
Пытанне 28
Найбольш значнай падзеяй у Еўроне ў XIX ст. была прамысловая рэвалюцыя, якая ўяўляла сабой даволі працяглы і вельмі складаны працэс пераходу ад рамесна-мануфактурнай вытворчасці, Ш заснаванай на ручной працы, да фабрычна-заводскай, засна-ванай на выкарыстанні машын.
Аснову прамысловай рэвалюцыі склалі менавіта гэтыя новыя сродкі працы - машыны, пасля ўкаранення якіх у вытворчасць і наладжвання іх сістэматычнага ўзнаўлення з да-памогай іншых машын можна было гаварыць аб ажыццяў-ленні прамысловай рэвалюцыі ў той ці іншай краіне.
Шырокае выкарыстанне машын дало значны штуршок длн развіцця многіх галін прамысловасці і перш за ўсё металургічнай. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. вельмі хутка пачынаюць будавацца першапачаткова чыгунаплавільныя, а потым і сталеліцейныя заводы. Развіццё металургічнай пра-мысловасці выклікала таксама вельмі аначны пад'ём у ву-гальнай прамысловасці, якая хутка развівалася ў Англіі і Белыіі, а потым і ў іншых заходнееўрапейскіх краінах і ЗША. Такім чынам, у выніку прамысловай рэвалюцыі пачынаецца развіццё цяжкай прамысловасці. Састаўной часткай прамыс-ловай рэвалюцыі было ўдасканаленне наземнага і марскога транспарту, без якога не змаглі б хутка развівацца нрамыс-ловасць і сельская гаспадарка. Таму сапраўдны рэвалюцый-ны пераварот у галіне транепарту адбыўся ў выніку чыгунач-нага будаўніцтна ў краінах Заходняй Еўропы і ЗША.
Чыгуначнае будаўніцтва садзейнічала фарміраванню агуль-нанацыянальных унутраных рынкаў у краінах Заходняй Еўропы і ЗША, што вельмі станоўча ўплывала на вытворчасць прамысловай і сельскагаспадарчай прадукцыі.
Прамысловая рэвалюцыя азначала таксама змены ў арганізацыі вытворчасці, інакш кажучы - стварэнне фабрычна-заводскай сістэмы. У XVIII ст. у Англіі, у XIX ст. - у іншых краінах Заходняй Еўропы і ЗІПА мануфактура замяняецца фабрычнай вытворчасцю, што прывяло да стварэння буйной індустрыі, якая забяспечвала хуткае развіццё вытворчых сіл і рост вытворчасці.
Важнейшым сацыяльным вынікам прамысловага пераваро-ту з'яўлялася тое, што ва ўсіх краінах фарміруюцца два новых грамадскіх класы прамысловая буржуазія і пралетарыят, паміж якімі ўзнікае класавая барацьба ў розных формах.
Прамысловы пераварот аказаў вялікі ўплыў на развіццё сельскай гаспадаркі. Значна павялічыліся плошчы апрацоў-ваемых зямель і іх прадукцыйнасць, з кожным годам узрас-тала вытворчасць пшаніцы, бульбы, аўса і цукровых буракоў, а таксама прадукцыі жывёлагадоўлі.
У сельскагаспадарчую вытворчасць паступова ўкаранялі-ся тэхнічныя навіны: сеялкі, жняяркі, касілкі, сенаварушылкі і г.д. Пастаянна ўдасканальваліся металічны плуг і паравая малатарня. Пачынаецца вытворчасць і выкарыстанне штучных удабрэнннў.
Рост ураджайнасці ў Еўропе, развіццё транспарту і звя-занага з ім міжнароднага гандлю сельскагаспадарчай пра-дукцыяй садзейнічалі паляпшэнню харчавання еўрапейскага насельніцтва. Недахоп харчавання адчуваўся ўсё радзей і радзей. Апошні голад у гісторыі Заходняй Еўропы адбыўся ў 1846-1847 гг. у Ірландыі ў сувязі з неўраджаем бульбы,
Пад уплывам прамысловага перавароту з канца XVIII ст. у Еўропе пачалася другая дэмаграфічная рэвалюцыя, якая прывяла да таго, што да 1800 г. колькасць еўрапейскага на-сельніцтва, як і ў Кітаі, дасягнула каля 200 млн чалавек і склала чвэрць насельніцтва планеты. У 1850 г. у Еўропе пра-жывала ўжо 266 млн чалавек. Рост насельніцтва быў выклі-каны эканамічным прагрэсам, дасягненнямі навукі і тэхнікі, зніжэннем смяротнасці, ростам вытворчасці прадуктаў, раз-віццём шляхоў зносін, паляпшэннем санітарных умоў і пос-пехамі медыцыны, якая ў XIX ст. атрымала перамогу над халерай, тыфам і воспай.
У XIX ст. значна павялічыўся рост гарадоў і гарадскога насельніцтва, больш хуткімі тэмпамі пашыраўся ў грамад-стве гарадскі лад жыцця. Гэты сацыяльна-эканамічны пра-цэс росту колькасці гараджан за кошт сельскага насельніцт-ва называецца урбанізацыяй (ад лац. шгЬаішз - гарадскі). Важнейшай яе перадумовай з'яўляўся рост прамысловасці ў гарадах, узмацненне іх культурнай і палітычнай ролі.
Ступень урбанізацыі ў краінах Еўропы была рознай, але ўсюды назіраўся рост гарадоў і насельніцтва. За стагоддзе (1801 -1900) колькасць гарадоў з насельніцтвам звыш 100 тыс. чалавек узрасла с 23 да 135. Самай "гарадской краі-най" свету XIX ст. была Внлікабрытанія. У 1851 г. палова насельніцтва Англіі і Уэльса пражывала ў гарадах, тады як у Францыі і Германіі - каля чвэрці.
Асабліва высокай ступенню урбанізацыі характарыза-валіся прамысловыя раёны, што ўзніклі, як правіла, у ка-меннавугальных і металургічных басейнах Еўропы. Такія раёны былі ў Вялікабрытаніі, Бельгіі, Францыі, Германіі. Напрыклад, Манчэстэр, цэнтр баваўнянай прамысловасці Ланкашыра, павялічыў сваё насельніцтва за стагоддзе ў 10 разоў, Эсэн у Рурскім басейне - у 75 разоў. Гарадамі-гігантамі сталі Лондан, Парыж, Берлін, колькасць насель- ніцтва якіх у пачатку XX ст, узрасла адпаведна да 4,7; 3,6; 2,7 млн чалавек.
Выкарыстоўваючы дасягненні прамысловай рэвалюцыі, Ёўропа пачала паводзіць сябе як гаспадар свету. Вядучыя заходнееўрапейскія краіны ўсталявалі сваё панаванне ў Азіі і Афрыцы. Каланіяльныя і залежныя краіны былі аб'ектам еўрапейскай палітыкі. Яны забяспечвалі Еўропу сыравінай і куплялі вырабленыя ёй тавары. Усё XIX стагоддзе сусветнай гісторыі было стагоддзем Еўропы, еўрапейская цывілізацыя імкліва распаўсюджвалася па ўсім свеце.
Усталяванне "індустрыяльнага грамадства". Прамысло-зая рэвалюцыя прывяла да індустрыялізацыі ў Еўропе і ЗША і мела шмат агульнага ва ўсіх краінах, хаця пачыналася ў розны час і адрознівалася рэгіянальнымі асаблівасцямі.
Першай краінай, якая зрабіла пераход да сучаснай пра-мысловасці і зканамічнага росту, стала Англія. Ужо ў другой палове XVIII ст. яна была вядучай гандлёвай і фінансавай дзяржанай свету, у якой існавалі найболып спрыяльныя ўмо-вы для прадпрымальніцкай дзейнасці. Сістэма мануфактур-най вытворчасці развівалася хутчэй, чым у краінах канты-нентальнай Еўропы, дзе меліся розныя цэхавыя абмежаванні. Аграрны пераварот, які прывёў да абеззямельвання многіх тысяч сялян, з лішкам забяспечваў мануфактуры, а потым фабрыкі наёмнымі рабочымі. Урад падтрымліваў англійскую буржуазію. Англія валодала вялізнымі рынкамі збыту і кры-ніцамі таннай сыравіны на Усходзе, а таксама лішкамі капіта-лу гэтай неабходнай умовай прадпрымальніцкай дзейнасці. Усё гэта і стварала перадумовы для прамысловага перавароту, які ўпершыню пачаўся менавіта ў Англіі ў 60-я гг. XVIII ст.
Першай кантынентальнай еўрапейскай краінай, куды ў 20-30-х гг. XIX ст. прыйшла прамысловая рэвалюцыя, была Бельгія, якая валодала большымі запасамі каменнага вугалю і жалезнай руды, чым яе суседзі - Францыя і Германія. У Бельгіі пачалося інтэнсіўнае развіццё сталеліцейнай, а по-тым і хімічнай вытворчасці. Колькасць паравых машьш, якія прымяняліся ў прамысловасці, узрасла за 20 гадоў (1830 - 1850) з 354 да 2300.
У Францыі індустрыяльны прагрэс быў больш марудньш і таму ён працягваўся з 70-х гг. XVIII ст. да 70-х гг. XIX ст. Развіццё цяжкай прамысловасці (вытворчасць машын) ішло з адставаннем. Францыі не хапала свайго вугалю, і таму яго прыходзілася ўвозіць з-за мяжы. Затое вельмі хутка развівала-ся тэкстыльная прамысловасць. У першай палове XIX ст. Фран-цыя перасягнула ўсе астатнія краіны па вытворчасці шаўко-вых тканін. Больш інтэнсіўна эканоміка стала развівацца ў гады Другой імперыі (1852-1870), аб чым сведчаць аб'ёмы экспарту і імпарту, якія павялічыліся ў 400 разоў. Здабыча вугалю і вытворчасць сталі за гэты час выраслі ў тры разы, а колькасць рабочых на заводах падвоілася.
У Германіі працэс індустрыялізацыі' стрымліваўся палі-тычнай раздробленасцю. Да лепшага становішча змянілася толькі пасля аб'яднання краіны ў 1871 г. Цэнтрам герман-скай прамысловасці стаў Рур, дзе атрымала развіццё мета-лургія, якая стварыла індустрыяльную магутнасць Германіі. У ЗША пасля Вайны за незалежнасць 1775 -1783 гг. вельмі вострай была праблема існавання па сутнаеці дзвюх розных цывілізацый (Поўнач і Поўдзень). Першая была інду-стрыяльнай, гарадской і дэмакратычнай, дзе ў першай пало-ве XIX ст. хутка развіваліся баваўняная прамысловасць, ме-талургія, вугальная прамысловасць, чыгуначны транспарт, другая ў асноўным - сельскагаспадарчай, заснаванай на жор-сткай эксплуатацыі неграў-рабоў. Агульнанацыянальны рух за адмену рабства, які пачаўся ў 30-х гг. XIX ст., прывёў да размежавання амерыканскага грамадства і грамадзянскай вайны 1861-1865 гг., пасля перамогі ў якой Поўначы тэмпы індустрыяльнага развіцця ЗША значна ўзраслі.
У канцы XVIII - пачатку XIX ст. у большасці еўрапейскіх краін захоўваліся феадальна-абсалютысцкія парадкі. Аднак трэба ўлічваць і тыя абста-віны, што XIX ст. было завяршаючым этапам буржуазных рэвалюцый, краху феадалізму і абсалютызму, эпохі склад-вання буржуазна-дэмакратычных грамадстваў і нацыяналь-ных дзяржаў. Адбываліся істотныя змены ў дзяржаўным кіра-ванні. Узмацнілася роля яго цэнтральных устаноў, чыноўніцкага апарату, спыніўся продаж пасад. Абсалютысцкія дзяржавы ператвараліся ў канстытуцыйныя, парламенцкія ма-нархіі - з падзелам улады на заканадаўчую і выканаўчую, паступова зацвярджалася роўнасць грамадзян перад законам, пашыралася свабода асобы, слова, друку і інш.
Важную ролю ў станаўленні буржуазнай дзяржаўна-палітычнай сістэмы адыгралі французскія рэвалюцыі 1789- 1794 гг., 1830-1831 гг., а таксама еўрапейскія буржуазна-дэмакратычныя рэвалюцыі 1848-1849 гг. у краінах Заходняй Еўропы. Пад іх уплывам у шэрагу краін Еўропы і ЗША пачынаюць стварацца выбарчыя ўстановы пры арганізацыі новай дзяржаўнай сістэмы. У Францыі паводле Канстытуцыі 1791 г. уводзілася двухступенная сістэма выбараў і маёмасны цэнз, паводле Канстытуцыі 1848 г. - усеагульнае выбарчае права для мужчын, якія дасягнулі 21 года, у Англіі ў 1832 г. праводзілася парламенцкая рэформа, згодна з якой выбарчыя правы атрымалі заможныя англічане - мужчыны. У ЗША паводле Канстытуцыі 1787 г. юрыдычна замацоўвалася буржуазная рэспубліканская форма праўлення, свабодная ад феадальна-манархічных парадкаў. Гэта сведчыла аб тым, што ў шэрагу краін уводзілася выбарчае права, якое давала гра-мадзянам магчымасць удзельнічаць у выбарах прадстаўнічых органаў улады парламентаў.
Пытанне 29
-я гады XIX ст. сталі пераломнымі ў царскай палітыцы ў дачыненні да заходніх губерняў: яна прыняла больш жорсткі характар. На гэта паўплывалі дзве прычыны: рост апазіцыйных грамадска-палітычных настрояў, а таксама працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкага ладу, які перарастаў у яго крызіс.
У другім дзесяцігоддзі XIX ст. у Беларусі значна ўзмацніўся грамадска-палітычны рух. Ён развіваўся пад уплывам рэвалюцыйных падзей у Заходняй Еўропе, расійскай рэвалюцыйнай думкі і польскіх нацыянальна-вызваленчых ідэй.
У 1817 г. пры Віленскім універсітэце па ініцыятыве студэнтаў А.Міцкевіча і Т.Зана было створана таварыства філаматаў. Іх погляды фарміраваліся пад уплывам прафесара Віленскага універсітэта Іяхіма Лялевеля. Ён выступаў за аднаўленне польскай дзяржавы. На пачатку 20-х гадоў XIX ст. у Вышэйшай духоўнай семінарыі ў Полацку былыя студэнты Віленскага універсітэта заснавалі таварыства філарэтаў. У 1819 г. у Свіслацкай гімназіі ўзнікла таварыства аматараў навук. Іх дзейнасць насіла прапольскі характар.
Знайшлі падтрымку ў Беларусі і ідэі дзекабрыстаў аб ліквідацыі самадзяржаўя і прыгоннага права. У 1821 - 1822 гг. некаторыя актыўныя ўдзельнікі руху дзекабрыстаў знаходзіліся ў Беларусі. М.Мураўёў, кіраўнік "Паўночнага таварыства", у Мінску ў 1821 г. напісаў свой першы варыянт канстытуцыі. А.Бястужаў, адзін з кіраўнікоў "Паўночнага таварыства", калі жыў у Мінску, устанавіў сувязі з некаторымі мясцовымі грамадскімі дзеячамі ў Полацку. У Мінску, Лідзе, Ружанах бывалі дзекабрысты М. Нарышкін, З. Чарнышоў, М. Лунін, Я. Абаленскі. У Віцебску жыў і вучыўся вядомы дзекабрыст, сябра "Таварыства аб'яднаных славян" І. Гарбачэўскі.
С.Мураўёў-Апостал распрацаваў план арышту цара ў час яго прыезду ў Бабруйскую крэпасць. Аднак план не быў ажыццёўлены.
Падавіўшы паўстанне дзекабрыстаў, расійскі ўрад разграміў і тайныя таварыствы на Беларусі. Шмат іх удзельнікаў было арыштавана.
У 1824 - 1825 гг. урад, улічваючы, што цэнтрам тайных таварыстваў былі навучальныя ўстановы, прыняў меры па ўзмацненні нагляду за навучэнцамі. Аднак гэта не спыніла грамадска-палітычны рух у заходніх губернях.
У лістападзе 1830 г. у Варшаве апазіцыйная шляхта ўзняла паўстанне. Царскі ўрад імкнуўся прадухіліць пашырэнне паўстання на тэрыторыі Беларусі, Літвы і Украіны. Тут было ўведзена ваеннае становішча. Аднак ужо на пачатку красавіка 1831 г. дзеянні паўстанцаў ахапілі ўсю Літву і Паўночна-Заходнюю Беларусь (Ашмянскі, Браслаўскі, Дзісенскі і Вілейскі паветы). Вузкія палітычныя мэты - аднаўленне шляхецкай Польшчы ў межах 1772 г. - абумовілі той факт, што паўстанне не атрымала падтрымкі сярод шырокіх колаў беларускага насельніцтва.
У жніўні 1831 г. паўстанне было падаўлена на ўсёй тэрыторыі Беларусі і Літвы, а ў верасні - і ў Полыпчы.
Але ў другой палове 30-х гадоў XIX ст. зноў пачалі ўтварацца тайныя суполкі. У 40 - 50-я гады ў Беларусі ў асяроддзі, апазіцыйным да ўлады, усё больш актыўную ролю адыгрывалі рэвалюцыянеры-дэмакраты. Ідзе фарміраванне новага пакалення рэвалюцыянераў з ліку дробных чыноўнікаў, духавенства, мяшчан, шляхты. Да яго належаў Ф.Савіч, які быў ініцыятарам стварэння ў 1836 г. пры Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі найбольш радыкальнай з тайных суполак - "Дэмакратычнага таварыства". У статуце "Дэмакратычнага таварыства" абвешчаны ідэі сацыяльнай роўнасці, вызвалення сялян і надзялення іх зямлёй, права кожнага народа на нацыянальную самастойнасць. У 1838 г. "Дэмакратычнае таварыства" было разгромлена.
Дзейнасць тайных суполак прымусілі расійскі ўрад дзейнічаць больш рашуча. Галоўныя меры былі накіраваны супраць дробнай шляхты. Сэнс іх заключаўся ў змяншэнні колькасці прывілеяванага саслоўя шляхам пераводу ў падатныя саслоўі асоб, якія не мелі дакументаў аб шляхецтве.
У адпаведнасці з указамі ад 1831, 1847, 1857 гг. асобы, якія не даказалі дакументамі свайго шляхецтва, не былі зацверджаны ў дваранскім званні. Гэта катэгорыя былых шляхціцаў павялічвала падатнае саслоўе - аднадворцаў у сельскай мясцовасці і "грамадзян заходніх губерняў" у гарадах. І першыя і другія абкладаліся асобным "падымным" падаткам і выконвалі паслабленую вайсковую павіннасць.
У 1832 г. быў закрыты Віленскі універсітэт. Указамі ад 11 мая і 11 чэрвеня 1832 г. польская мова ў судовай справе заменена на рускую. У 1840 г. поўнасцю адменена дзеянне Літоўскага Статут.
На пачатку 40-х гадоў царскі ўрад пазбавіў духавенства, як каталіцкае, так і праваслаўнае, права валодаць зямлёй з сялянамі. У 1839 г. было праведзена аб'яднанне уніяцкай царквы з праваслаўнай, каб аслабіць польска-каталіцкі ўплыў на беларускае насельніцтва.
Царскі ўрад пачаў пошук шырокай апоры ў асяроддзі сялянства. Гэтай мэце спрыяла распрацаваная ў 1860 - 1862 гг. адукацыйная праграма, якая дазваляла ў школах ніжэйшай ступені ўжываць беларускую мову.
Пытанне 30
40-х гадоў XIX ст. працэс разлажэння феадальна-прыгоннай сістэмы на Беларусі і ў Расіі перарос у крызіс. У сельскай гаспадарцы крызіс выявіўся ў рэзкім зніжэнні прыбытковасці памешчыцкіх маёнткаў і гаспадарак дзяржаўных сялян, абеззямельванні і збядненні сялянства, у росце сацыяльна-класавых канфліктаў.
У гэтых умовах урад пайшоў на шэраг палавінчатых рэформ, мэтай якіх з'яўлялася захаванне дваранскай манаполіі на зямлю і сістэмы феадальнай эксплуатацыі сялян.
Правядзенне рэформы было звязана з імем графа П.Д. Кісялёва, яе аўтара і распрацоўшчыка, які ўзначальваў V Аддзяленне "ўласнай яго імператарскай вялікасці канцылярыі", а пасля - Міністэрства дзяржаўнай маёмасці.
У Беларусі гэта рэформа праводзілася больш шырока, чым у Цэнтральнай Расіі. Гэта тлумачылася вастрынёй сялянскага пытання ў беларускіх губернях. Царскі ўрад баяўся зліцця сялянскіх хваляванняў са шляхецкім рухам.
У Беларусі прававое становішча дзяржаўных сялян не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх. Часовы ўладальнік быў надзелены эканамічнай, адміністрацыйнай і судовай уладай над сялянамі. У Расіі дзяржаўныя маёнткі знаходзіліся на падушным аброку, на Беларусі - на "гаспадарчым становішчы", г.зн. на паншчыне.
Рэформа П.Д.Кісялёва прадугледжвала тры напрамкі: рэформу сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі; палітыку "апякунства" ў адносінах да сялян; шэраг аграрных пераўтварэнняў, вядомых пад назвай "люстрацыі дзяржаўных маёмасцей". Калі ў Расіі апошняя звялася галоўным чынам да замены падушнага вылічэння аброку пазямельным, то на Беларусі яна суправаджалася пераменамі ў галіне сялянскага землекарыстання і адносін рэнты.
Абшчына, якая ўводзілася ў беларускіх дзяржаўных маёнтках усіх губерняў пасля далучэння да Расіі, у выніку рэформы П.Д.Кісялёва была максімальна набліжана да агульнарасійскага ўзору. Новая адміністрацыя ўпарадкавала кіраванне дзяржаўнымі маёнткамі, увяла жорсткі кантроль за часовымі ўладальнікамі, узвысіла статус сельскіх абшчын. Уводзілася таксама арэнда сялянамі дзяржаўных маёнткаў. Негатыўным вынікам увядзення новай сістэмы кіравання быў моцны рост бюракратычнага апарату.
Наступнай часткай праграмы П.Д.Кісялёва стала палітыка "апякунства" над дзяржаўнымі сялянамі. Была арганізавана харчовая дапамога сялянам, якую ажыццяўлялі спецыяльна пабудаваныя запасныя хлебныя магазіны. Павелічэнне запасаў у іх ажыццяўлялася як за кошт часткі сялянскага збожжа, так і за кошт атрыманага хлеба са спецыяльна адведзенай плошчы грамадскага ворыва. Харчовая палітыка прадугледжвала меры на выпадак неўраджаяў і масавых эпідэмій, паморку жывёлы і высокай смяротнасці сялян.
Ставілася пытанне аб арганізацыі пачатковага навучання сялян. Шматлікаму апарату кіравання дзяржаўнай вёскай патрабаваліся пісьменныя працаўнікі. Гэтыя патрэбы павінны былі задавальняць прыходскія школы ў сельскіх грамадах.
Значнае месца ў апякунскай палітыцы адводзілася арганізацыі першаснай медыцынскай дапамогі ў дзяржаўных маёнтках. Яны забяспечваліся фельчарамі, акушэрамі.
Апякунская палітыка прадугледжвала таксама ўкараненне розных агранамічных мерапрыемстваў, развіццё сістэмы страхавання, барацьбу з п'янствам, актывізацыю гандлю. Аднак недахоп сродкаў, жаданне палепшыць сялянскі побыт за кошт саміх жа сялян перашкаджалі ажыццяўленню планаў рэфарматараў.
Трэцяй часткай рэформы П.Д.Кісялёва з'явілася люстрацыя дзяржаўных маёмасцяў. Гэта было палітычнае мерапрыемства, якое ставіла мэтай павышэнне плацежаздольнасці дзяржаўнага сялянства. Паскоранымі тэмпамі дзяржаўныя сяляне пераводзіліся на пазямельны аброк. 3 фальваркавых зямель ім былі зроблены прырэзкі да надзелаў. Да канца 1857 г. на аброк пераведзены ўсе маёнткі Мінскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў. Была знішчана ў іх сістэма часовага ўладання.
Адмова ад фальваркава-паншчыннай сістэмы і перавод на аброк з'явіліся галоўнымі вынікамі рэформы, якія вызначылі яе буржуазна-прагрэсіўны сэнс. За кошт знішчэння паншчыны ў сярэднім на 20% знізіўся павіннасны прыгнёт. Асабліва спрыяльныя перамены адбыліся ў прававым статусе беларускіх дзяржаўных сялян. За імі прызнавалася грамадзянская свабода, што выгадна адрознівала іх ад бяспраўных памешчыцкіх падданых. Прынцыповае значэнне мелі правы ўступлення ў шлюб, бацькоўскія, апякунскія, правы атрымання спадчыны, уласнасці, правы на занятак гандлем і промысламі.
Перавод на аброк спрыяў росту маёмаснай дыферэнцыяцыі, працэсу першапачатковага накаплення капіталу, вызваліў працоўныя рукі для капіталістычнай вытворчасці, стымуляваў рост гарадскога насельніцтва.
У 40-я гады XIX ст. урад узняў пытанне аб увядзенні абавязковых інвентароў у памешчыцкіх маёнтках. 3 сакавіка 1840 г. П.Д.Кісялёў пачаў займацца ўмовамі інвентарнай рэформы з мэтай падцягвання ўзроўню памешчыцкай вёскі да дзяржаўнай. Памешчыкі сталі на абарону сваёй уласнасці. Прынцыпы рэформы дзяржаўнай вёскі ў дачыненні да памешчыцкай былі адхілены. У выніку праведзеная інвентарная рэформа ў памешчыцкай вёсцы была значна менш радыкальнай.
У адрозненне ад дзяржаўнай вёскі, пераведзенай на аброк, у памешчыцкіх маёнтках засталіся наступныя віды павіннасцей: паншчына (штодзённая), згоны, шарваркі, жаночая праца, старажоўства, даніна. Інвентарная рэформа не вырашыла найважнейшага пытання - аб сялянскім землекарыстанні.
Пытанне 31
Характэрнай асаблівасцю канца XVIII - першай паловы ХІХ стст. у развіцці культуры Беларусі была яе дэмакратызацыя. Узнікалі новыя формы арганізацыі культуры, якія рабілі культурныя каштоўнасці больш даступнымі (перыядычны друк, камерцыйны тэатр, мастацкія выстаўкі, ланкастэрскія школы). Змяняліся і ідэалагічныя падставы культуры (развіваўся рэалізм у літаратуры і мастацтве, папулярызавалася традыцыйная культура і фальклор).
Адбывалася хуткая змена ідэйна-стылістычных кірункаў (класіцызм, сентыменталізм, рамантызм, рэалізм). Культура рабілася полем вострай ідэалагічнай барацьбы.
Важнай з'явай першай паловы XIX ст. было паступовае фарміраванне беларускай нацыянальнай культуры. У гэты час закладваюцца характэрныя рысы новай беларускай культуры. Пачынаецца яе прафесіяналізацыя, ствараюцца нацыянальны тэатр, літаратура, іншыя галіны мастацтва, навукі, асветы.
У першай палове XIX ст. ў культурным жыцці Беларусі вызначыўся шэраг новых з'яў. Змены былі абумоўлены працэсамі ў эканоміцы, палітычным і сацыяльным жыцці грамадства. Фактарамі, якія ў гэты час аказвалі істотны ўплыў на фарміраванне новых культурных рэалій, былі эканамічнае развіццё Беларусі, складванне буржуазных адносін, утварэнне беларускай нацыі, палітыка расійскага самаўладдзя, нацыянальна-вызваленчы рух, узаемадзеянне з культурамі іншых народаў. Культура Беларусі першай паловы XIX ст. Была цесна звязана з культурамі суседніх народаў. У многіх галінах - выяўленчым мастацтве, літаратуры, тэатры, навуцы яна дасягнула еўрапейскіх вышынь [1; 3; 8].
Адной з важных тэндэнцый духоўнага жыцця эпохі было стварэнне сістэмы свецкай адукацыі. У 1803 г. Галоўная літоўская школа была перайменавана ў Віленскі універсітэт, які з'яўляўся навучальным і адміністрацыйным цэнтрам Віленскай навучальнай акругі (Беларусь, Літва і частка Украіны). Згодна з рэформай утвараліся некалькі тыпаў навучальных устаноў. Унізе адукацыйнай сістэмы знаходзіліся аднакласныя прыхадскія вучылішчы, прызначаныя для падатных саслоўяў. Сярэднюю адукацыю давалі павятовыя вучылішчы і гімназіі. Доступ у гімназіі для дзяцей падатных саслоўяў быў абмежаваны, а ва універсітэт іх не дапускалі зусім.
У першай трэці XIX ст. працягвала дзейнічаць сетка вучылішчаў пры каталіцкіх і базыльянскіх манастырах. Яны давалі сярэднюю адукацыю і прыраўноўваліся да павятовых вучылішчаў ці гімназій. Сярод гэтых навучаль-ных устаноў вылучалася Полацкая езуіцкая акадэмія, якая па ўзроўні адукацыі набліжалася да вышэйшай навучальнай установы. У 1820 г. на месцы Полацкай акадэміі створаны кадэцкі корпус.
У 1821 г. на тэрыторыі Беларусі пачалося распаўсюджванне ланкастэрскіх школ узаемнага навучання. У Беларусі працавалі таксама прыватныя вучылішчы і пансіянаты. Жаночая адукацыя адбывалася менавіта праз гэтыя на-вучальныя ўстановы і хатніх настаўнікаў.
Пасля паўстання 1830 - 1831 гадоў царскі ўрад падвяргае сістэму адукацыі новым пераўтварэнням. 1 мая 1832 г. закрываецца Віленскі універсітэт. Выкладчыкаў для Беларусі пачынаюць рыхтаваць Пецярбургскі настаўніцкі інстытут і створаная ў Віцебску ў 1834 г. настаўніцкая семінарыя (працавала да 1839 г.). Сярод іншых важных падзей у галіне асветы неабходна адзначыць адкрыццё ў 1840 г. ў Горы-Горках земляробчай школы, якая ў 1848 г. была пераўтворана ў земляробчы інстытут, а таксама адкрыццё кадэцкага корпуса ў Брэсце.
У Горы-Горацкім земляробчым інстытуце выдатныя вынікі былі дасягну-ты ў галіне хіміі і біялогіі. Значных поспехаў дасягнулі ў першай палове XIX ст. гістарычная навука, этнаграфія, археалогія, краязнаўства. Як асобная галіна ведаў пачало складвацца беларусазнаўства. Гэтыя галіны навуковых ведаў па-значаны імёнамі Т. Нарбута, З. Даленгі-Хадакоўскага, А. Кіркора, П. Шпілеўскага, К. Калайдовіча, М. Балінскага, Р. Зянькевіча. Значную ролю ў развіцці гістарычнай навукі, краязнаўства і этнаграфіі адыгралі браты Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы. Па ініцыятыве Я.Тышкевіча былі створаны Віленскі музей старажытнасцяў і Віленская археалагічная камісія.
Адметнай рысай культурнага жыцця Беларусі ў першай палове XIX ст. з'яўлялася дынамічнае развіццё літаратуры і журналістыкі. Ля адраджэння беларускамоўнай літаратуры стаялі пісьменнікі, якія адначасова працавалі на рускай і польскай мовах.
Характэрная з'ява беларускай літаратуры першай паловы XIX ст. - узнікненне ананімных твораў, якія ўздымалі сацыяльныя праблемы і не маглі трапіць на старонкі друкаваных выданняў з-за цэнзурных перашкод. У "Гутарцы Данілы са Сцяпанам", "Вось які свет стаў", гутарках "Вясна гола перапала", "Панаманія" адлюстроўваліся думкі і настроі беларускіх сялян, гучала асуджэнне існуючага сацыяльнага ладу. Доўгі час ананімнымі былі знакамітыя беларускія паэмы "Энеіда навыварат" і "Тарас на Парнасе". Зараз найбольш верагоднымі іх аўтарамі лічацца адпаведна В. Равінскі і К. Вераніцын.
Сярод літаратурнай спадчыны першай паловы XIX ст. асобнае месца займае ўзор рамантычнай прозы "Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях" Яна Баршчэўскага. Значны ўкладу развіццё беларускай літаратуры ўнеслі таксама Ян Чачот, аўтар фальклорных зборнікаў і вершаў на беларускай мове, адзін са стваральнікаў таварыства філаматаў. Прызнаным літаратурным аўтарытэтам 40 - 50-х гг. зяўляўся Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч). У 20-я гг. развіваецца талент беларускага сялянскага паэта Паўлюка Багрыма.
У 40-я гг. да беларускамоўнай творчасці звяртаецца Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (п'есы "Рэкруцкі яўрэйскі набор", "Спаборніцтва музыкантаў", "Чарадзейная вада"). У 1846 г. убачыла свет вядомая музычная п'еса В.Дуніна-Марцінкевіча "Сялянка" ("Ідылія"), дзе ўпершыню загучала жывая беларуская гаворка. У 50-я гг. Дунін-Марцінкевіч стварае вершаваныя апавяданні "Вечарніцы", "Гапон", "Халімон на каранацыі", перакладае на беларускую мову паэму А. Міцкевіча "Пан Тадэвуш". Класікай беларускай літаратуры стаў яго фарс-вадэвіль "Пінская шляхта", які быў напісаны напачатку 60-х гг.
Значную ролю ў культурным жыцці ў гэты перыяд адыгрываюць перыя-дычныя выданні. Найбольш папулярнымі былі навукова-літаратурныя часопісы. У Вільні выдаваліся "Кур'ер літоўскі", "Дзённік Віленскі", "Тэка Віленьска", "Атэнэум", выданні Р. Падбярэзскага. Дзеячы беларускага адраджэння рабілі спробы выдання часопіса на беларускай мове.
У 30-я гг. на Беларусі пачалося выданне губернскіх газет на рускай мове. Спачатку гэта былі толькі афіцыйныя выданні, дзе друкаваліся царскія і сенацкія ўказы і іншыя распараджэнні ўлад. У 40-я гг. да афіцыйных выданняў далучыліся і неафіцыйныя, навукова-літаратурныя і рэкламныя.
Пытанне 32
У другой палове XIX - пачатку XX ст. працягваецца дэмакратызацьш палітычных сістэм за-ходніх краін і замацоўваюцца асноўныя формы буржуазнай дзяржавы: канстытуцыйная манархія, прэзідэнцкая рэспуб-ліка, парламенцкая рэспубліка.
Як канстытуцыйная парламенцкая манархія ў класічным выглядзе ў гэты час выступала Вялікабрытанія. Вышэйшым заканадаўчым органам з'яўляўся парламент з дзвюх палат - палаты абшчын і палаты лордаў. Выканаўчая ўлада належала кабінету міністраў, які быў адказным перад парламентам. Кабінет міністраў фарміраваўся з прадстаўнікоў партыі, якая атрымала большае прадстаўніцтва ў палаце абшчын. Уся работа кабінета вялася пад кіраўніцтвам прэм'ер-міністра, станонішча якога вызначалася яго ўплывам у партыі. У гзты час дамінуючае становішча на аш лійскай палітычнай арэне займалі партыі кансерватараў і лібералаў. Рэформы выбарчай сістэмы 1867 і 1884 гг., мясцовага самакіравання 1888 г. і суда 1876 г. дазволілі без рэвалюцый, эвалюцыйным шляхам нерайсці ад алігархічнай палітычііай сістэмы да парламенцкай з дастаткова развітым і дзейеным грамадзннекім грамадствам.
Іншай формай буржуазнай дзяржавы ў XIX ст. з'яўляла-ся прэзідэнцкая рэспубліка. Найбольш яскрава гэта форма здзейснілася ў ЗША. Канетытуцыя ЗША размежавала кола пытанняў, якія знаходзіліся ў кампетэнцыі федэральных і мясцовых органаў улады. Да сферы дзейнасці цэнтральнай улады адносіліся: знешняя палітыка, узброенык сілы, ахова, знешні гандаль, эміграцыя, федэральны бюджэт. Вышэйшым заканадаўчым органам быў двухпалатны кангрэс. Выканаў-чую ўладу ўзначальваў прэзідэнт, які абіраўся двухступеннымі ныбарамі на чатыры гады. Цэнтральнымі выканаўчымі органамі сталі дэпартаменты на чале з дзяржсакратаром: знеш-няй палітыкі, вайсковы, фінансаў, юстыцыі і гандлю. У будучым шэраг дэпартаментаў былі перайменаваны ў міністэрствы. Парламенцкая рэспубліка - трэцяя форма дзяржавы, якая найбольш поўна рэалізавалася ў Францыі. Згодна з Кан-стытуцыяй 1875 г. заканадаўчая ўлада належала парламенne, які складаўся з дзвюх палат: сената і палаты дэпутатаў. Абедзве палаты маглі аб'ядноўвацца і сумесна абмяркоўваць найважнейшыя пытанні, напрыклад выбары прэзідэнта ці папраўкі ў канстытуцыю. У гэтым выпадку яны атрымлівалі назву "Нацыянальны сход". Выканаўчая ўлада належала прэ-зідэнту і міністрам. На прэзідэнта ўскладваліся абавязкі кіра-ваць бягучай унутранай і знешняй палітыкай. Ён прызначаў міністраў і праводзіў пасяджэнні савета міністраў.
Сваё развіццё працягвала і партыйная сістэма. У дру-гой палове XIX ст. пачынаюць фарміравацца і набываць уплывовасць сацыялістычныя партыі, якія асноўнай сваёй мэтай бачылі барацьбу супраць капіталізму і ўсталяванне больш справядлівага ладу жыцця - сацыялізму, а ў буду-чым камунізму. Гэтыя партыі, першапачаткова дастатко-ва радыкальныя, паступова становяцца на шлях супрацоў-ніцтва з буржуазнай дзяржавай і інтэгруюцца ў яе партый-на-налітычную сістэму. Такім чынам, ліберальныя партыі апы-нуліся ў цэнтры палітычнага спектра, прыцягваючы да сябе прыхільнікаў буржуазнага рэфармізму. На правым флангу палітычнага жыцця заставаліся кансерватыўныя партыі, якія ў гэты час становяцца абаронцамі не феадальных пера-нсыткаў, а сучаснага ім status quо. Новай сілай у палітыч-ным жыцці становяцца нацыяналістычныя партыі, якія набываюць асаблівую моц у краінах, што не мелі суверэнітэту ці імкнуліся да пераадолення раздробленасці.
Такім чынам, менавіта ў другой палове XIX ст. адбываецца фарміраванне дзяржаўна-прававых інстытутаў буржуазнага грамадства і станаўленне прававой дзяржавы.
Усё болыл актуальным у другой палове XIX - пачатку XX ст. ртановіцца нацыянальнае пытанне. Патрабаванні правоў на гвцыянальнае самавызначэнне, на фоне распаўсюджання адукацыі і як выніку цікавасці да гістарычнай спадчыны, вылі-ваюцца ў афармленне нацыяналістычных рухаў і станаўлеа-не новых нацыянальных дзяржаў, Найбольш яскрава гэтын працэсы выявіліся на Балканах, але вызначальнымі для бу-дучай еўрапейскай гісторыі былі змены на палітычнай карце ў цэнтры Еўропы.
Пытанне 33
У канцы 50-х гадоў ХІХ ст. для ўраду Расійскай імперыі зрабілася відавочным, што далейшае развіццё краіны немагчыма без правядзення шэрагаў рэформ. Галоўнай была аграрная ці сялянская рэформа 1861 г.
лютага 1861 г. Аляксандр ІІ падпісаў «Маніфест» і «Агульнае палажэнне аб сялянах, выйшаўшых ад прыгоннай залежнасці». Гэтымі актамі абвяшчалася, што «прыгоннае права на сялян ... адменена назаўсёды». Кожны селянін атрымаў свабоду. Свабоднаму чалавеку была патрэбна ўласнасць, таму сялян трэба было надзяліць зямлёй.
Урад найперш клапаціўся аб памешчыках, таму закон прадугледжваў толькі абмежаванае надзяленне сялянства зямлёй. У Беларусі на адну душу мужчынскага полу адводзілася каля 5 дзесяцін ворнай зямлі (1 дзесяціна складала каля 0,91 га). На адну сялянскую гаспадарку прыпадала каля 9-10 га зямлі. Зямлю сяляне павінны былі набываць за грошы і ў абавязковым парадку. Якасць зямлі і яе кошт вызначалі памешчыкі. З гэтай мэтай быў уведзены інстытут «выкупной здзелкі». Яго сутнасць заключалася ў тым, колькі грошай і ў які тэрмін сяляне павінны былі заплаціць за зямлю памешчыку.
Сяляне плацілі за 1 дзесяціну каля 30 - 32 рублёў, у той час як на рынку 1 дзесяціна каштавала 10 - 12 рублёў. Грошай у сялян не было. Таму яны павінны былі заплаціць памешчыку толькі 20% ад агульнага кошту зямлі, а 80% складала запазычанасць, якую пакрывала дзяржава каштоўнымі паперамі; пасля гэтага сяляне павінны былі разлічвацца з дзяржавай на працягу 49 гадоў.
Другая асаблівасць рэформы была ў тым, што сяляне маглі набыць зямлю ва ўласнасць толькі праз 9 гадоў. Гэты перыяд атрымаў назву «часоваабавязанага», калі сяляне яшчэ працавалі на памешчыка ад 30 да 40 дзён на год.
У Беларусі дзейнічалі свае мясцовыя палажэнні - адно для Ўсходняй Беларусі, другое - для Заходняй. Ва Ўсходняй Беларусі сяляне атрымалі па 4,0 - 5,5 дзесяцін на адну гаспадарку, а на Захадзе - па 15 - 20 дзесяцін на гаспадарку. Вынікі і ўмовы «выкупной здзелкі» замацоўваліся ва «ўстаўных» граматах, якія выдаваліся сялянам на рукі.
Вынікі рэформы 1861 г. былі наступнымі: сяляне атрымалі 33,4% воранай зямлі, а памешчыкі - 50,3%, астатняя зямля засталася за дзяржавай.
У 60-70 гг. у Расіі, акрамя аграрнай, былі праведзены і іншыя рэ-формы. Найбольш значнымі з іх былі земская, гарадская, судовая, адукацыйная і іншыя рэформы. Земская рэформа пачала праводзіцца ў 1864 г. На месцах ствараліся органы мясцовага самакіравання - земскія сходы. На гэтыя сходы насельніцтва выбірала сваіх прадстаўнікоў - галосных. Сход дэпутатаў зем-ства на ўзроўні павета і губерні ствараў выканаўчы орган - земскую ўправу. Управы займаліся будаўніцтвам школ, бальніц, дарог, камунальнымі службамі, культурнай дзейнасцю. У Беларусі земствы пачалі дзейнічаць толькі з 1903 г., іх склад вызначаўся губернатарам. У 1911 г. дэпутатаў земстваў пачало выбіраць насельніцтва і ў Беларусі.
Гарадская рэформа пачала праводзіцца ў 1870 г. Насельніцтва гарадоў, з ліку домаўладальнікаў і падаткаплацельшчыкаў, выбірала органы гарадскога самакіравання - гарадскія думы і ўправы.
У 1864 г. была праведзена судовая рэформа. У Расіі былі створаны суды двух узроўняў. Да мясцовых належалі міравыя і валасныя суды. Яны разглядалі ўсе справы, акрамя крымінальных. Крымінальнымі справамі займаліся акруго-выя суды. Дзейнічалі і судовыя палаты, якія займаліся касацыяй. Суддзі набылі статус незалежных і нязменных. Працэс праходзіў публічна з удзелам адвакатаў і прысяжных засядацеляў. Але ў Беларусі суддзі прызначаліся губернатарам, не было тут і выбару прысяжных.
Адукацыйная рэформа была праведзена ў 1864 г. Было створана тры ты-па школ - пачатковая, сярэдняя і вышэйшая. Да пачатковай школы адносіліся народныя вучылішча і прыходскія школы, у якіх вучыліся дзеці сялян. Да ся-рэдняй школы адносіліся гімназіі і прагімназіі. Устаноў вышэйшай адукацыі ў Беларусі не было.
У 1862-1872 гг. была праведзена ваенная рэформа. Рэкрутчына была ліквідавана, яе змяніла ўсеагульная ваенная павіннасць. Служба ў войску цягну-лася 6-7 гадоў, але яе тэрмін залежаў ад адукацыі. Асобы з вышэйшай адукацы-яй служылі 6 месяцаў, з сярэдняй - 1 год, з пачатковай - 4 гады.
Цэнзурная рэформа спрыяла развіццю сродкаў масавай інфармацыі. Ад-нак ў Беларусі гэтыя рэформа не адчувалася. Толькі ў 1886 г. у Мінску пачаў выдавацца Мінскі лісток, газета праіснавала да 1902 г.
Рэформы 60-70 гг. садзейнічалі дэмакратызацыі краіны, яны стваралі перадумовы для далейшага прагрэсу Расіі.
Пасля 1861 г. беларуская вёска прыстасоўвалася да новага жыцця. Сялянскі двор быў малазямельны. На яго прыпадала ад 4 да 5 дзесяцін зямлі ў разліку на адну рэвізскую душу. З цягам часу гаспадарка дзялілася паміж нашчадкамі і гэта яшчэ больш абвастрала становішча на вёсцы. Рабочых рук было шмат, а зямлі не хапала. У хуткім часе сяляне падзяліліся на тры групы: беднякоў, сераднякоў і кулакоў. Бедната складала 60% двароў - каля 3 млн. чал., сераднякі складалі прыкладна 30% двароў - 1,5 млн. чал., фермеры складалі 8-10% двароў - да 400 тыс. чалавек. З ліку 1 і 2-ой груп фарміраваліся наёмныя рабочыя - батракі. У 1897 г. у Беларусі налічвалася 140 тыс. батракоў.
Характэрнай асаблівасцю вёскі гэтага часу было суіснаванне новых і старых форм вядзення гаспадаркі. Новай формай гаспадарання была прадпрымальніцкая арэнда. У канцы 80-х гг. XIX ст. сяляне арандавалі 2,2 млн дзесяцін зямлі. У Віленскай губерні арандавалася да 56%, а ў Гродзенскай да 43% памешчыцкіх маёнткаў. Памешчыкам належала да 1100 дзесяцін зямлі на маёнтак.
Частка памешчыкаў будавала сваю гаспадарку з выкарыстаннем старых метадаў эксплуатацыі сялян. Такія памешчыкі жылі тым, што прымушалі сялян працаваць некалькі дзён на тыдзень на сваёй зямлі на ўмовах кабальнай арэнды. У Магілёўскай і Віцебскай губернях такія памешчыцкія гаспадаркі складалі да 40% ад агульнай колькасці.
У парэформенны час зямля стала абектам куплі-продажу. У 80-х гг. XIX ст. беларускія сяляне набылі праз Сялянскі банк каля 984 тысяч дзесяцін зямлі. У гэты перыяд вёска перажыла аграрны крызіс. Крызіс быў выкліканы тым, што рынак краін Еўропы быў захоплены танным хлебам фермераў ЗША, Канады і Аргенціны. Цэны на хлеб рэзка ўпалі і хлебную вытворчасць Беларусі нападкаў крызіс. Сяляне неслі вялізныя страты. Таму частка памешчыцкіх і сялянскіх гаспадарак разбурылася, астатнія змянілі спецыялізацыю. У Беларусі пачалі развівацца жывёлагадоўля, раслінаводства, кормавытворчасць. Беларускія сяляне пачалі засяваць свае палеткі бульбай, ільном, іншымі культурамі, колькасць жывёлы павялічылася на 50%, а ўдзельная вага збожжа-вых гаспадарак скарацілася да 16% ад іх агульнай колькасці.
Такім чынам, у 60-90-я гг. XIX ст. сельская гаспадарка Беларусі зрабіла значны крок наперад на шляху да капіталізму. Аднак яе развіццё стрымлівалася рэшткамі прыгонніцтва.
Пасля 1861 г. працэс накаплення першапачатковага капіталу паскорыўся, але ён ўсё роўна ішоў вельмі марудна; замежнага ж капіталу ў Беларусі ўвогуле не было. Таму інвестыцыі ў развіццё прамысловасці не ішлі. Па гэтых прычынах першыя 20 парэформенных гадоў прамысловасць Беларусі па-ранейшаму знаходзілася на стадыі дробнатаварнай мануфактурнай вытворчасці. І толькі ў канцы 80-90-х гг. XIX ст. завяршыўся пераход да фабрыкі.
Пытанне 34
Несправядлівасць аграрнай рэформы выклікала шырокае сялянскае не-задавальненне. Сялянства хвалявалася, адмаўлялася падпісваць устаўныя грама-ты, уздымалася на адкрытую барацьбу з памешчыкамі. Палітычнае становішча ў Расіі рэзка ўскладнілася. У гэтых умовах у Польшчы, Літве і Беларусі пачаў раз-гортвацца нацыянальна-вызваленчы рух, накіраваны супраць рэшткаў прыгону, супраць самадзяржаўя, за правы чалавека і грамадзяніна.
Традыцыйна вызваленчы рух у Польшчы, Літве і Беларусі падзяляўся на дзве плыні. У 1861-1862 гг. гэта былі «белыя» і «чырвоныя». «Белыя» належалі да арыстакратыі, а «чырвоныя» - да дэмакратычных колаў грамадства. Але мэта ў іх была агульная - адрадзіць незалежнасць Бацькаўшчыны. «Белыя» разлічвалі гэтага шляхам перагавораў з царом, з дапамогай Францыі, іншых краін Захаду, а «чырвоныя» абапіраліся на паўстанне насельніцтва, на свае сілы. Пры гэтым «белыя» пад Бацькаўшчынай разумелі Рэч Паспалітую ў межах 1772 года, а «чырвоныя», асабліва са складу рэвалюцыйнага крыла, прызнавалі права беларусаў, літоўцаў, украінцаў на самавызначэнне.
Рэвалюцыйна-дэмакратычнае крыло «чырвоных» у Беларусі ўзначальваў К.Каліноўскі, які рыхтаваў паўстанне, выдаваў «Мужыцкую праўду», змагаўся за свабоду народа.
Паўстанне пачалося зімой 1863 г. Для кіраўніцтва паўстаннем былі створаны кіруючыя органы: Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК) у Варшаве і Літоўскі правінцыяльны камітэт (ЛПК) у Вільні. Узначаліў ЛПК К.Каліноўскі. У кіраўніцтве ЦНК галоўная роля належала «белым», якія ў лютым 1863 г. адхілілі К.Каліноўскага ад кіраўніцтва ЛПК. К.Каліноўскі ўзначаліў паўстанне ў Гродзенскай губерні.
Летам 1863 г. «белыя» зразумелі, што Францыя і Захад не будуць дапа-магаць паўстанню і яны пачалі адыходзіць ад барацьбы. У чэрвені 1863 г. ЛПК зноў узначаліў К.Каліноўскі. Аднак час быў ўжо марна страчаны. Акрамя таго, ЦНК не разлічваў на сялян, зямлю абяцалі толькі тым сялянам, якія змагаліся за перамогу, астатнія нічога не атрымлівалі. Таму паўстанне падтрымала толькі невялікая частка сялянства. Атрады паўстаўшых на 75% складаліся са шляхты і толькі на 18% з сялян. Значны поспех быў у К.Каліноўскага ў Гродзенскай губерні, дзе сяляне складалі каля 33% ад агульнай колькасці паўстанцаў. Усяго ў паўстанні ўдзельнічала да 80 тысяч беларусаў.
Баявыя дзеянні скончыліся ў канцы жніўня 1863 г., калі ЦНК загадаў К.Каліноўскаму спыніць паўстанне і перанесці барацьбу на вясну 1864 г.
Зімой 1864 г. К.Каліноўскі быў арыштаваны. З турмы ён перадаў пісьмо - запавет беларускаму народу. У «Лісце з-пад шыбеніцы» К.Каліноўскі заклікаў беларусаў да барацьбы за нашу нацыянальную ідэю.
Такім чынам, паўстанне 1863-1864 гг. вызначала далейшыя гістарычныя накірункі вызваленчай барацьбы беларускага народа за незалежнасць і нацыя-нальную дзяржаўнасць.
Пытанне 35
Пасля падаўлення паўстання 1863 - 1864 гг. у Беларусі адбыўся рэзкі спад сялянскіх выступленняў. Пасля рэформы 1861 г. на Беларусі значна паскорыўся працэс фарміравання класа наёмных рабочых. Прыгнёт з боку капіталістаў выклікаў супраціўленне рабочых. У 70-я гады асноўнай формай пратэсту рабочых стала стачка, а галоўным патрабаваннем -павышэнне заработнай платы, скарачэнне працоўнага дня, змяншэнне штрафаў. У пачатку 80-х гадоў на рабочы рух Беларусі значны ўплыў аказалі масавыя забастоўкі пралетарыяту Польшчы. Самым буйным атрадам пралетарыяту на Беларусі былі чыгуначнікі.
Пад націскам рабочага руху буйных прамысловых цэнтраў Расіі ў 80 - 90-я гады царскі ўрад быў вымушаны прыняць шэраг заканадаўчых актаў, якія абмяжоўвалі эксплуатацыю фабрычна-заводскіх рабочых. Аднак кантроль за ажыццяўленнем законаў аказаўся вельмі слабым, яны не распаўсюджваліся на дробную і рамесніцкую вытворчасць.
Арганізаваны рэвалюцыйны рух на Беларусі пачаў адраджацца толькі ў сярэдзіне 70-х гадоў. У той час пануючым накірункам апазіцыйнай грамадскай думкі ў Расіі было народніцтва. Народнікі спадзяваліся, што Расія мае магчымасць пазбегнуць капіталістычнай стадыі і, абапіраючыся на сялянскую абшчыну, перайсці адразу да сацыялізму. Сваіх прыхільнікаў народніцтва знайшло перш за ўсё сярод разначыннай інтэлігенцыі.
Народніцкі рух Беларусі быў ідэйна і арганізацыйна звязаны з агульнарасійскім. Сярод вядомых расійскіх народнікаў 70-х гадоў былі ўраджэнцы Беларусі М. Судзілоўскі, С. Кавалік, І. Грынявіцкі, Р. Ісаеў, К. Брэшка-Брэшкоўская, А. Бонч-Асмалоўскі. У другой палове 70 - пачатку 80-х гадоў у Мінску, Магілёве, Гродне, Віцебску, Пінску, Оршы, Слуцку і іншых гарадах Беларусі дзейнічалі народніцкія гурткі. Іх наведвалі ў першую чаргу навучэнцы, якія пад выглядам самаадукацыі вывучалі забароненую літаратуру. Меліся спробы весці агітацыю сярод сялян.
Калі летам 1879 г. пецярбургская арганізацыя "Зямля і воля" раскалолася на "Народную волю" і "Чорны перадзел", большасць народнікаў на Беларусі падтрымала апошнюю, якая кіравалася старой прапагандысцкай тактыкай. У 1882 г. арганізацыя распалася. Былыя прыхільнікі "Чорнага перадзелу", што засталіся ў Расіі, пачалі пераходзіць на пазіцыі "Народнай волі".
У сваёй дзейнасці нарадавольцы рабілі стаўку на індывідуальны палітычны тэрор супраць прадстаўнікоў улады. 1 сакавіка 1881 г., пасля некалькіх няўдалых спроб, яны забілі Аляксандра II. Бомбу ў цара кінуў ураджэнец Мінскай губерні І.Грынявіцкі. Кіраўнікі "Народнай волі" спадзяваліся, што забойства цара з'явіцца сігналам да народнага паўстання ў Расіі. Аднак ніякага паўстання не адбылося, а рэпрэсіі супраць рэвалюцыянераў у хуткім часе прывялі да знішчэння цэнтральных і многіх правінцыяльных арганізацый "Народнай волі".
Рэвалюцыйнае народніцтва апынулася ў глыбокім ідэйна-арганізацыйным крызісе.
Народнікі на Беларусі спрабавалі аб'яднацца ў адзіную арганізацыю. У пачатку 1882 г. у Вільні была створана Паўночна-заходняя арганізацыя "Народнай волі". Ужо ў канцы года паліцыі ўдалося раскрыць і арыштаваць членаў цэнтральнай групы. У Беларусі засталіся дзейнічаць толькі некаторыя мясцовыя гурткі: у Гродне, Мінску, Віцебску, Пінску, Магілёве, Горках.
У першай палове 80-х гадоў у Пецярбургу існавалі гурткі студэнтаў - выхадцаў з Беларусі нарадавольніцкага і ліберальна-асветніцкага накірункаў. У 1884 г. члены групы "Гоман" (А.Марчанка, Н.Ратнер) выступілі з ініцыятывай аб'яднання ўсіх народніцкіх гурткоў Беларусі. Імі было выдадзена два нумары гектаграфічнага часопіса "Гоман" (на рускай мове). Іх ідэалам была вольная ад сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту Расія, пабудаваная на аснове федэрацыі самастойных абласцей.
Гоманаўцы аб'явілі сябе "Беларускай сацыяльна-рэвалюцыйнай групай". Яны мелі сувязі з народніцкімі гурткамі Мінска, Віцебска, Магілёва, але аб'яднаць усіх рэвалюцыйных народнікаў Беларусі ў той час не былі здольныя. У другой палове 80-х - 90-я гады пануючым накірункам у народніцтве з'яўляўся ліберальны. Ліберальныя народнікі адмовіліся ад рэвалюцыйных метадаў барацьбы і галоўную ўвагу звярнулі на рэфармаванне зямельнага заканадаўства з мэтай павялічыць сялянскае землеўладанне і захаваць абшчыну ў вёсцы. Беларускія ліберальныя народнікі цікавіліся гісторыяй і культурай свайго краю, спрыялі развіццю нацыянальнай самасвядомасці беларусаў.
У рэвалюцыйным руху Расіі ідэалогія народніцтва паступова саступала месца марксізму. Першыя марксісцкія гурткі на Беларусі былі нешматлікія і амаль не звязаныя з масавым рабочым рухам. Пералом у дзейнасці сацыял-дэмакратычных арганізацый Беларусі наступіў пасля 1895 г., калі ў Пецярбургу пад кіраўніцтвам У.І. Леніна быў створаны "Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа".
У 1893 г. у выніку аб'яднання некалькіх рэвалюцыйных груп утварылася Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага (з 1900 г. - Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы - СДКПіЛ). 3 1897 г., калі прайшоў арганізацыйны з'езд у Вільні, пачаў дзейнічаць Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расіі (Бунд), якім кіравалі не схільныя да радыкалізму рэвалюцыянеры.
У 1898 г. у Мінску адбыўся 1 з'езд Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП). Яго ўдзельнікі прынялі маніфест, падрыхтаваны П.Струве, погляды якога адрозніваліся памяркоўнай рэвалюцыйнасцю.
Адначасова адбывалася афармленне больш радыкальнага крыла сацыял-дэмакратыі. У 1900 г. У.Ленін, Л.Мартаў, Г.Пляханаў і іх аднадумцы пачалі выдаваць за мяжой марксісцкую газету "Іскра".
У гэты ж перыяд ішла кансалідацыя сацыялістаў-народнікаў. Адным з цэнтраў, дзе стваралася партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў, была Беларусь. На працягу 1898 - 1899 гг. у Мінску адбылося аб'яднанне аднадумцаў у "Рабочую партыю палітычнага вызвалення Расіі" (Я.Гальперын, А.Бонч-Асмалоўскі, К.Брэшка-Брэшкоўская). Арганізацыі "Рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі" ўвайшлі ў склад партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў.
У 1900 - 1902 гг. найбольш радыкальныя з сацыялістаў-рэвалюцыянераў аб'ядналіся ў Партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў), лідэрам якой з'яўляўся В.Чарноў. Эсэры адхілялі марксізм, імкнуліся стварыць самабытны, нацыянальны сацыялізм. Эсэры выкарыстоўвалі тэрор як асноўны сродак барацьбы.
Усе гэтыя агульнарасійскія партыі дзейнічалі і на Беларусі. Да 1905 г. сацыял-дэмакратычныя групы дзейнічалі ў большасці гарадоў і мястэчак краіны. Адной з буйных была Мінская група. Для аб'яднання і каардынацыі дзейнасці груп ЦК РСДРП стварыў у студзені 1904 г. Палескі, а ў сакавіку 1904 г. - Паўночна-Заходні камітэты.
У шэрагу месцаў Беларусі дзейнічалі эсэраўскія арганізацыі, аб'яднаныя створанай у красавіку 1904 г. Паўночна-Заходняй абласной арганізацыяй.
У пачатку XX ст. мела свой уплыў на Беларусі Польская сацыялістычная партыя (ППС). Частка яе дзеячаў выступала за саюз польскіх і рускіх рэвалюцыянераў супраць самадзяржаўя, астатнія адмовіліся ад сацыяльнай барацьбы з царызмам і прапагандавалі ідэю паўстання разам з беларусамі, літоўцамі і ўкраінцамі з мэтай устанаўлення незалежных нацыянальных рэспублік.
Актыўна дзейнічаў Бунд. На базе правага крыла Бунда ў 1905 г. была сфарміравана "сіянісцка-сацыялістычная рабочая партыя", якая мела на мэце стварыць "асобнае яўрэйскае сацыялістычнае грамадства", але неабавязкова ў Палесціне. Паралельна ішоў працэс фарміравання партыі артадаксальных сіяністаў "Паалей-Цыён". Яны жадалі стварэння самастойнай яўрэйскай дзяржавы ў Палесціне.
На мяжы XIX-XX стст. пачаўся новы перыяд беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. З канца 80-х гадоў актывізавалася грамадска-палітычнае жыццё. Дзейнічалі пецярбургскі "Гурток моладзі польскай, літоўскай і беларускай" (90-я гады), які ўзначальваў Адам Гурыновіч, іншыя студэнцкія аб'яднанні ў Пецярбургу, Маскве, Кракаве. У 1902 г. браты Іван і Антон Луцкевічы, якія вучыліся ў Пецярбургу, заснавалі там легальны студэнцкі "Гурток беларускай народнай асветы". Паступова дзейнасць гурткоў набывала палітычныя рысы. Рабіліся спробы выдаць нелегальную палітычную газету. У 1902 г. В.Іваноўскі, А.Пашкевіч, І.Луцкевіч спрабавала наладзіць выданне на гектографе газеты "Свабода".
Садзейнічалі працэсу нацыянальнага адраджэння развіццё навуковага беларусазнаўства (публікацыі П.Бяссонава, І.Насовіча, М.Доўнар-Запольскага, А.Багдановіча, Я.Карскага, Б.Эпімах-Шыпілы), рускі дэмакратычны рух на Беларусі (газета "Мінскій лісток", "Северо-Западный край", выпускі "Северо-Западного календаря").
На аснове нацыянальна-культурных гурткоў беларускай моладзі Мінска, Вільні і Пецярбурга зімой 1902 - 1903 гг. была ўтворана Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ), якая пазней атрымала назву Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ). Яе стварылі Іван і Антон Луцкевічы, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Казімір Кастравіцкі, Алесь Бурбіс, Вацлаў Іваноўскі, Фелікс Умястоўскі.
У 1903 г. на 1 з'ездзе БСГ прыняла праграму. У ёй партыя абвясціла сябе сацыяльна-палітычнай арганізацыяй працоўнага народа, сваёй канчатковай мэтай - знішчэнне капіталістычнага ладу, пераход зямлі і сродкаў вытворчасці ў грамадскую ўласнасць, а найбліжэйшай задачай - звяржэнне самадзяржаўя ў Расіі ва ўзаемадзеянні з пралетарыятам усіх народаў Расійскай імперыі.
Асноўныя праграмныя палажэнні БСГ: абуджэнне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, барацьба за дэмакратыю ў Расіі, прызнанне правоў усіх народаў Расіі на аўтаномію, выкарыстанне беларускай мовы і стварэнне беларускай школы, звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне дэмакратычнага ладу ў Расіі, перадача зямлі сялянам, заводаў і фабрык - рабочым.
Паводле сваёй тэарэтычнай платформы і практычнай дзейнасці, БСГ была бліжэй да леванародніцкага напрамку, а ў нацыянальным руху, безумоўна, прадстаўляла яго дэмакратычныя сілы.
На гэтым этапе беларускі нацыянальны рух знаходзіўся пад значным уплывам польскага і расійскага вызваленчага руху. БСГ мела цесныя сувязі з Польскай сацыялістычнай партыяй. У 1904 - 1905 гг. існавала Сацыялістычная партыя Белай Русі, якая таксама была звязана з ППС. Вядома, што яе заснавальнікамі былі студэнты М.Фальскі, А.Жаба. БСГ вяла перагаворы аб аб'яднанні з гэтай арганізацыяй, але яно не адбылося. БСГ узаемадзейнічала з расійскай партыяй сацыялістаў-рэвалюцыянераў, літоўскай і латышскай сацыял-дэмакратыяй.
Пытанне 36
Рэвалюцыя 1905 - 1907 гг. стварала перадумовы глыбокіх змяненняў у беларускім нацыянальным руху. Узмацнілася сувязь асветніцкіх і палітычных, легальных і не-легальных арганізацый і форм вызваленчага руху. Гэтаму садзейнічалі газеты "Наша доля" (з 14 верасня да 14 снежня 1906 г. выйшла 6 нумароў, потым была забаронена), "Наша ніва", "Беларус", часопісы "Лучына", "Раніца", палітычныя, прафесійныя, грамадска-культурныя аб'яднанні (Беларускі народны хаўрус, Гродзенскі гурток беларускай моладзі, Беларускі музычна-навукова-літаратурны гурток студэнтаў у Пецярбургу, выдавецкія, кааператыўна-гаспадарчыя суполкі).
Пасля дзяржаўнага перавароту 3 чэрвеня 1907 г. БСГ як партыя распалася. Кіраўнікі Грамады, якім удалося пазбегнуць арышту, сканцэнтравалі асноўную ўвагу на развіцці легальнага нацыянальна-культурнага руху. Цэнтрам гэтага руху стала газета "Наша ніва" (1906 - 1915). У склад рэдакцыі ўвайшлі былыя члены ЦК БСГ І.Луцкевіч, А.Луцкевіч, В.Ластоўскі, В.Іваноўскі, А.Уласаў (быў рэдактарам). 3 1914 г. рэдактарам стаў Янка Купала.
Газета выходзіла штотыднёва ў Вільні, друкавалася кірыліцай і лацінкай, а з канца 1912 г. толькі кірыліцай. Была разлічана пераважна на вясковага чытача і нацыянальную інтэлігенцыю. Галоўнае месца ў ёй адводзілася матэрыялам, якія адлюстроўвалі нацыянальны характар беларусаў.
Газета выступіла супраць афіцыйнай царскай палітыкі, накіраванай на падзел беларускага народа паводле веравызнання (на "рускіх" і "палякаў"), выкрывала рэакцыйны характар дзейнасці расійскіх і польскіх шавіністычных арганізацый, патрабавала выкарыстання ў школе, царкве і касцёле беларускай мовы, пераходу іх на беларускія нацыянальныя пазіцыі.
"Наша ніва" выказвалася за ўвядзенне на Беларусі земстваў, станоўча ставілася да хутарызацыі (хаця і разумела, што гэта не вырашыць праблем сялянскага малазямелля), арганізацыі вытворчых, крэдытных, гандлёвых, асветніцкіх і іншых суполак. Станоўчымі былі адносіны газеты і да дзейнасці Дзяржаўнай думы. Значнае месца (асабліва ў час рэдактарства Я.Купалы) адводзілася сацыяльным праблемам.
Пры рэдакцыі газеты, дзякуючы намаганням І.Луцкевіча, ствараўся Беларускі нацыянальны музей. "Наша ніва" вяла шырокую работу: арганізоўвала выданне зборнікаў, альманахаў "Маладая Беларусь", выдавала "Беларускі каляндар" на 1910 - 1915 гг., сельска-гаспадарчы часопіс "Саха" і часопіс для моладзі "Лучына".
Такім чынам, дзейнасць газеты адыгрывала важную ролю ў справе кансалідацыі беларускай нацыі, развіцця яе мовы і культуры і асабліва ў фарміраванні самасвядомасці беларусаў. Магчыма, менавіта яна ўпершыню ахапіла ўвесь край паняццем "Беларусь".
Дзесяцігоддзе "Нашай нівы" называюць "нашаніўскім перыядам" у гісторыі беларускага нацыянальнага руху. Намаганнямі яе выдаўцоў і актыву выхавана і далучана да вызваленчай барацьбы плеяда пісьменнікаў-класікаў, буйных грамадска-палітычных дзеячаў, нацыянальных ідэолагаў, сярод якіх Янка Купала, Якуб Колас, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Максім Багдановіч, Алесь Гарун, Максім Гарэцкі, Змітрок Бядуля, Цішка Гартны і шмат іншых.
Дэмакратычныя сілы дзейнічалі і ўсё больш актыўна набіралі сілу. Беларускі нацыянальны рух з'яўляўся народніцкім. 1 хаця ён не быў шырокім, але аб'ядноўваў лепшых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі.
Пытанне 37
Эпоха развіцця капіталізма ў Расіі і на беларускіх землях выпадае на адносна кароткі адрэзак часу (1861-1917 гг.).
Сельская гаспадарка. На змену прыгоннай гаспадарцы прыйшла пераходная сістэма, якая складалася з элементаў феадальнага і капіталістычнага ладу. Сяляне працавалі на паноў з-за эканамічнай неабходнасці. На Беларусі дамінавала буйное латыфундыяльнае памешчыцкае землеўладанне (88,6% зямельных уласнікаў былі латыфундыстамі). Сельская гаспадарка ўцягвалася паступова ў рыначныя адносіны, што патрабавала павелічэння асартыменту і колькасці сельскагаспадарчай прадукцыі. На першым месцы стаяла вытворчасць збожжа, з 70-х гг. XIX ст. Беларусь стала экспарцёрам збожжавых у Расію і замежжа. Да канца 90-х гг. жывёлагадоўля таксама павялічвае тэмпы развіцця і колькасць статкаў узрастае на 50%. Сялянская гаспадарка давала на рынак у другой палове XIX ст. 1/4 таварнага збожжа, 3/4 таварнага ільну, бульбы, мяса і малака. З ростам таварна-грашовых адносін паскорыўся працэс маёмаснага і класавага расслойвання сялянства. Зямля стала аб'ектам куплі-продажу і да канца 70-х гг. XIX ст. 62% сялянскіх двароў мелі па 15 дзесяцін зямлі, каля 10,4% - больш за 20 дзесяцін.
У 80-х гг. XIX ст. паток таннага і якаснага хлеба з Амерыкі, Канады, Аўстраліі і Аргенціны знізіў яго кошт ў Еўропе. У працэсе сусветнага аграрнага крызісу цана на пшаніцу ўпала на 10-35 %, ячмень - на 3862%, на жыта - у два разы. Беларускія памешчыкі разараліся, бо айчынная пшаніца была нізкай якасці і каштавала даражэй. Памешчыцкая гаспадарка стала пазыковой і пашырылася арэнда зямлі. Падзенне цэн пачынаецца ў 1881 г. і працягваецца да 1897 г. З-за таго, што вываз хлеба ў Рыгу і Варшаву стаў нявыгадным, памешчыкі пераводзілі гаспадарку на малочную жывёлагадоўлю, выраб масла і сыру (трэцяе месца па Расіі пасля Сібіры і Прыбалтыкі), ільнаводства, бульбаводства, вырошчванне канаплі. Пад уплывам крызісу пачынаецца ўвядзенне машыннай тэхнікі. Акрамя таго, хуткімі тэмпамі ішла дыферэнцыяцыя сялянскай гаспадаркі - буйная буржуазія склала 8-10%, сярэднякі - 32, бедната - 60%». У гаспадарках сялянскай буржуазіі працавала 55 тысяч батракоў.
Сусветны аграрны крызіс прывёў да змены спецыялізацыі сельскай гаспадаркі Беларусі. Галоўнымі цэнтрамі вытворчасці ільна сталі паветы Віленскай, Віцебскай і Магілёускай губерняў. Лён вывозілі ў Германію і Аўстрыю. Вытворчасць канаплі размяшчалася ў асноўным у Магілёўскай губерні. Пяньку вывозілі ў Германію і Англію. Гродзенская і Менская губерніі вырошчвалі бульбу і займаліся вінакурствам.
Прамысловасць. Развіццё капіталізму на Беларусі праходзіла ў тры этапы: 1) дробнатаварная вытворчасць (дробныя сялянскія промыслы); 2) капіталістычная мануфактура; 3) фабрыка. Першыя два парэформенныя дзесяцігоддзі супадаюць з першым і другім этапамі. Адбываўся рост рамеснай вытворчасці па ўсіх паказчыках: узрасла колькасць прадпрыемстваў, рабочых, прадукцыі. У мястэчках было 63% рамеснікаў, у гарадах - 37%. Невялікія капіталістычныя мануфактуры дзейнічалі ў харчова-смакавай, гарбарнай, суконнай, шкляной, керамічнай, цаглянай і тэкстыльнай прамысловасцях. Іх колькасць узрасла з 7 да 17%. Вялікая ўдзельная вага дробнатаварнай вытворчасці на Беларусі тлумачыцца наступнымі гістарычнымі ўмовамі: 1) прымусова пераселенае з сельскай мясцовасці яўрэйскае насельніцтва не магло ў сваёй пераважнай большасці валодаць вялікімі капіталамі; 2) на Беларусі не існавала адкрытых радовішчаў карысных выкапняў (нафты, вугля, жалезнай руды); 3) адмоўна адбілася суседства з добра развітымі буйнымі прамысловымі рэгіёнамі Прыбалтыкі, Пецярбурга і цэнтральных расійскіх губерняў, Фабрычназаводская прамысловасць развівалася марудна. Асноўная колькасць фабрык і заводаў была пабудавана ў 1880- 1890-я гг. Пераважалі сярэднія і мелкія прадпрыемствы з колькасцю працоўных не больш за 50 чалавек. Буйных прадпрыемстваў з колькасцю працоўных да 500 чалавек было няшмат - дзевяць. Канцэнтрацыя вытворчасці абумовіла стварэнне акцыянерных кампаній. З 1877 г. дзейнічалі аб'яднанне «Віцебскі трамвай» і Гродзенскае таварыства водазабеспячэння.
Развівалася банкаўская сістэма. Існавалі Менскі камерцыйны банк, пяць аддзяленняў Дзяржаўнага банка, шматлікія філіялы Пецярбургска-Азоўскага, Азова-Данскога банкаў і іншыя. Фабрычназавадская прамысловасць падштурхнула развіццё гарадоў Пінска, Гомеля, Менску, Магілёва, Віцебска. Да буйных прадпрыемастваў належалі машынабудаўнічы і металургічны заводы ў Менску, ільнопрадзільная фабрыка «Дзвіна» ў Віцебску, дрэваапрацоўчы завод у Пінску, запалкава-папяровы завод у Гомелі, піўзавод у Магілёве.
Увогуле, беларуская прамысловасць мела пераапрацоўчыя галіны спецыялізацыі: пераапрацоўка сельгаспрадукцыі, дрэваапрацоўка, пераапрацоўка мінеральнай сыравіны. Першае месца належала вінакурству. На другім была вытворчасць запалак, паперы, кардону (тут лідзіравалі Менская і Магілёўская губерніі). Тэкстыль стаяў на трэцім месцы (Гродзенская губернія). У выніку эканамічнага крызісу 18811886 гг. сярэднегадавы прырост прадукцыі знізіўся ў два разы. Ажыўленне беларускай прамысловасці пачалося ў 1887-1890 гг., а з 90-х гг. назіраўся бурны пад'ём, асабліва ў буйной прамысловасці. За 10 год узнікла больш за 16 тысяч новых прадпрыемстваў.
Пытанне 38
Падзеі Крывавай нядзелі ў Пецярбургу ў студзені 1905 г. ускалыхнулі ўсю краіну і сталі пачаткам першай рускай рэвалюцыі. Забастоўкі салідарнасці 11 - 15 студзеня 1905 г. ахапілі Мінск, Магілёў, Гомель, Гродна, Смаргонь - усяго каля 30 гарадоў і мястэчак Беларусі.
У кастрычніку рознымі формамі палітычнай барацьбы былі ахоплены 24 гарады і 29 мястэчак Беларусі, у забастоўках, дэманстрацыях удзельнічала 153 тыс. чалавек.
Ва ўмовах усеагульнай палітычнай стачкі царызм быў вымушаны пайсці на палітычныя ўступкі. 17 кастрычніка 1905 г. цар падпісаў маніфест, які абвяшчаў недатыкальнасць асобы, свабоду слова, сходаў, саюзаў. У маніфесце змяшчалася абяцанне склікаць Дзяржаўную думу з заканадаўчымі правамі і дапусціць да ўдзелу ў яе рабоце працоўных. З'яўленне маніфеста суправаджалася хваляй чарнасоценных пагромаў. Так складваўся своеасаблівы палітычны лад - канстытуцыйнае самадзяржаўе, ва ўмовах якога і разгарнуўся працэс стварэння некалькіх партый кансерватыўнага і ліберальнага адценняў, а потым прайшлі выбары ў 1 Дзяржаўную думу. Буржуазія ў знак ухвалення маніфеста стварыла сваю партыю - "Саюз 17 кастрычніка". Левыя лібералы таксама арганізаваліся ў канстытуцыйна-дэмакратычную партыю. Унутры БСГ узмацніўся раскол. Буржуазна-дэмакратычнае крыло яе з ухваленнем сустрэла царскі маніфест.
З 1906 г. ва ўсіх народных школах Расійскай імперыі дзеці маглі вучыцца на сваёй роднай мове, што з'яўлялася вялікай заваёвай рэвалюцыі. Аднак гэта не закранула беларусаў і ўкраінцаў.
Паводле спецыяльнага закону выкладанне і вывучэнне каталіцкай веры ў школе пераводзілася з польскай на рускую мову. Гэта падштурхнула беларусаў каталіцкай веры запісвацца ў палякі. Існавалі і іншыя абмежаванні, напрыклад забарона выпісваць і чытаць газету "Наша ніва" настаўнікам Віленскай навучальнай акругі, святарам, ваенным, паліцэйскім, валасным і паштовым чынам, вучням сельскагаспадарчых школ. Такая мера была накіравана супраць рэвалюцыйнага і беларускага нацыянальнага руху.
У 1907 - 1910 гг. на Беларусі было забаронена больш за 40 буйных прафсаюзаў. Аж да канца 1909 г. на становішчы надзвычайнай і ўзмоцненай аховы знаходзіліся Мінская і Магілёўская губерні, Гродна, Смаргонь, Віцебск і Віцебскі павет.
Рэвалюцыйныя падзеі паскорылі афармленне манархічных арганізацый: таварыства "Крестьянін" (створана ў 1905 г.) і "Окраннный союз" (створаны ў 1907 г.), які быў потым пераўтвораны ў "Русское окраннное общество" - фактычныя адгалінаванні "Саюза рускага народа". "Беларускае таварыства", якое адкалолася ад таварыства "Крестьянин" у 1908 г., арыентавалася на саюз з рускім самадзяржаўем, аднак падзяляла некаторыя ідэі кадэтаў.
Адбылося арганізацыйнае афармленне "западнороссов". "Западно-русізм" як ідэалогія склаўся значна раней. Гэты напрамак грамадскай думкі разглядаў беларускі народ як адну з частак рускага народа, што адрозніваецца толькі этнаграфічнымі асаблівасцямі, а тэрыторыю Беларусі - як частку адзінай вялікай Русі, адмаўляў правы беларускага народа на самастойнае развіццё. У 1911 г. у Пецярбургу ўзнікла "Заходне-Рускае таварыства" (у яго склад увайшлі буйныя землеўладальнікі, праваслаўнае духавенства, чыноўнікі). Члены таварыства арганізоўвалі лекцыі, навуковыя канферэнцыі, палітычныя сходы.
Палітыка царскага ўрада ў адносінах да Беларусі заставалася ранейшай і была накіравана на ўмацаванне тут манархічных парадкаў.
Пытанне 39
Першая сусветная вайна пачалася 1 жніўня 1914 г. Галоўнай яе прычынай з'явіліся супярэчнасці паміж буйнейшымі імперыялістычнымі краінамі. На сусветнай арэне змяніліся суадносіны эканамічных і ваенных сіл. Краіны, якія абагналі ў развіцці сваіх канкурэнтаў, дабіваліся новых рынкаў збыту, новых сфер выкарыстання капіталу. Але ў сувязі з тым, што да пачатку XX ст. свет быў падзелены паміж буйнейшымі імперыялістычнымі краінамі, новы яго перадзел мог скончыцца толькі вайной. У канцы XIX - пачатку XX ст. утварыліся два саюзы імперыялістычных краін: Германія - Італія - Аўстра-Венгрыя (Траісты саюз) і Англія - Францыя - Расія (Антанта).
Падставай для развязвання вайны з'явіліся супярэчнасці паміж Аўстра-Венгрыяй і Сербіяй, што ўзніклі ў выніку забойства сербскімі нацыяналістамі наследніка аўстра-венгерскага трона Франца Фердынанда. Аўстра-Венгрыя аб'явіла вайну Сербіі. Расія пачала мабілізацыю войска. У сувязі з гэтым Германія аб'явіла вайну Расіі, а затым і Францыі, захапіла Бельгію і Люксембург. 3 другога боку, Англія, каб зберагчы свае каланіяльныя ўладанні, аб'явіла вайну Германіі. Разам з Англіяй у вайну ўступілі яе дамініёны Аўстралія, Канада, Новая Зеландыя і калонія Індыя. На баку Антанты выступіла Японія, а ў падтрымку Германіі - Турцыя. Пачалася сусветная вайна, якая працягвалася 4 гады і 4 месяцы.
першых дзён вайны шавіністычныя настроі ахапілі ўсе маёмныя класы, у тым ліку значную частку дробнай буржуазіі Беларусі. У самым пачатку вайны ў Мінску, Магілёве, Віцебску і іншых гарадах мясцовымі органамі ўлады былі праведзены "патрыятычныя" сходы. На пачатку вайны шавіністычна настроены былі большасць сялян. Увогуле ж пралетарыят Беларусі адкрыта выступаў супраць імперыялістычнай вайны.
У пачатку вайны беларускія губерні былі аб'яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся сходы, шэсці, маніфестацыі, уводзілася ваенная цэнзура. Незадаволенасць насельніцтва праявілася ў перыяд мабілізацыі ў чэрвені -ліпеню 1914 г. У многіх паветах Беларусі адбыліся стыхійныя выступленні прызыўнікоў. Разгромы памешчыцкіх маёнткаў адбыліся ў Навагрудскім, Сенненскім, Ігуменскім, Мазырскім і іншых паветах.
Урад распраўляўся з удзельнікамі гэтых выступленняў. Быў разгромлены Палескі камітэт РСДРП, арганізацыі ў Мінску, Магілёве, Брэсце, Віцебску, Слуцку.
лета 1915 г. значная частка тэрыторыі Беларусі стала арэнай ваенных дзеянняў. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленне ў накірунку Коўна Вільня - Мінск. У пачатку верасня 1915 г. расійская армія пакінула Вільню, Гродна, Брэст і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск - Паставы - Баранавічы - Пінск. Каля паловы тэрыторыі Беларусі апынулася пад нямецкай акупацыяй, у тым ліку населеныя пункты Гродна, Ашмяны, Смаргонь, Ліда, Слонім, Навагрудак, Баранавічы, Ваўкавыск, Пружаны, Брэст, Кобрын, Пінск.
У сувязі з наступленнем германскіх войск вялікая колькасць бежанцаў пацягнулася на ўсход. Многія гінулі ў дарозе. Да восені 1915 г. бежанцы запоўнілі ўсю ўсходнюю частку Беларусі.
На захопленай германскімі войскамі тэрыторыі Беларусі жыхары ва ўзросце ад 15 да 60 гадоў павінны былі плаціць падушны падатак. Акрамя таго, падатак браўся з бальніц, рынкаў, відовішчных устаноў.
Сяляне захопленых паветаў абавязаны былі здаваць усе зерне, скуры, воўну, масла, пражу. Тысячы мірных грамадзян вывозіліся на работу ў Германію.
На тэрыторыі Беларусі на ўсіх прадпрыемствах, што абслугоўвалі фронт, працавала вялікая колькасць рабочых, мабілізаваных з Расіі. Усе рабочыя прадпрыемстваў, якія выпускалі прадукцыю для арміі, былі пастаўлены пад кантроль ваенных ведамстваў.
У выключна цяжкім становішчы апынулася сельская гаспадарка Беларусі. 3-за моцнага заняпаду сельскай гаспадаркі амаль перасталі паступаць на рынак прадметы першай неабходнасці, што выклікала рост дарагоўлі, хуткае зніжэнне жыццёвага ўзроўню народа. Цэны на прадукты харчавання і адзенне на Беларусі да 1917 г. павялічыліся ў 5 - 8 разоў у параўнанні з 1913 г.
Стачкі на Беларусі ў гэты час адбываліся разрознена і, як правіла, у іх удзельнічала толькі частка пралетарыяў. Масавасці рабочы рух не набыў. Дзейнасці якіх-небудзь палітычных арганізацый і плыняў ва Усходняй Беларусі таксама не назіралася. Тлумачылася гэта прыфрантавым становішчам Беларусі, перанасычанасцю яе тэрыторыі войскамі, паліцыяй, жандармерыяй.
Больш шырокі размах на Беларусі ў гады вайны атрымаў сялянскі рух. Ён выліваўся ў масавыя пагромы памешчыцкіх маёнткаў, разрабаванне харчовых магазінаў і лавак. Гэты рух у пачатку вайны ахапіў 20 з 35 паветаў Беларусі і сведчыў аб адвечнай нянавісці сялян да прыгнятальнікаў. Аднак гэты рух нельга лічыць рэвалюцыйным. Па сутнасці мелі месца стыхійныя пагромы, якія суправаджаліся рабаваннем маёмасці памешчыкаў і гандляроў-яўрэяў. Найбольш масавым сялянскі рух быў у Сенненскім, Мазырскім, Ігуменскім, Рэчыцкім, Мінскім, Лепельскім паветах. Парадак наводзілі карныя атрады і ваенна-палявыя суды.
Ваенныя паражэнні царскай арміі ў кампаніі 1915 г., няўдачы баявых дзеянняў у 1916 г., велізарныя людскія і матэрыяльныя страты выклікалі незадаволенасць салдат. У войсках успыхвалі хваляванні, звязаныя з дрэнным забеспячэннем прадуктамі і абмундзіраваннем, недахопам зброі і боепрыпасаў. Усяго на Беларусі ў перыяд вайны адбыліся 62 значныя хваляванні салдат. Цэлыя вайсковыя часці і злучэнні адмаўляліся ісці ў наступленне. Узмацнілася антыўрадавая агітацыя сярод салдат.
Пытанне 40
Першая сусветная вайна значна паўплывала на беларускі нацыянальны рух. Вядомыя прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі, удзельнікі нацыянальнага руху эвакуіраваліся з прыфрантавой паласы ў Цэнтральную Расію. Была закрыта газета "Наша ніва", якую рэдагаваў Я.Купала. Ва ўсходняй, неакупіраванай частцы Беларусі нацыянальны рух быў спынены ў сувязі з праследаваннем улад ва ўмовах ваеннага становішча. На захопленых беларускіх землях вядомыя дзеячы нацыяйальнага руху, якія засталіся там, браты Іван і Антон Луцкевічы, В.Ластоўскі і інш., выступілі з ідэяй адраджэння незалежнасці Літвы і заходняй часткі Беларусі ў дзяржаўнай форме Вялікага княства Літоўскага з сеймам у Вільні. Садзейнічала гэтаму заява канцлера Германіі Бейтман-Гольвега аб тым, што вызваленыя ад Расіі землі ніколі не вернуцца назад пад маскоўскае ярмо.
У сувязі з такой заявай беларускія дзеячы дамовіліся з кіраўнікамі літоўскіх і яўрэйскіх суполак аб усталяванні ў будучай дзяржаве канфедэратыўнага ладу. Дамоўленасць была замацавана "Універсалам", выдадзеным на чатырох мовах (літоўскай, польскай, яўрэйскай і беларускай) у снежні 1915 г. У гэтым дакуменце гаварылася, што літоўскія, беларускія, польскія і яўрэйскія суполкі пачалі ўтварэнне канфедэрацыі на аснове незалежнасці Літвы і Беларусі як адзінай дзяржавы, якая забяспечыць усім нацыям усе правы. У лютым 1916 г. таксама на чатырох мовах распаўсюджана адозва "Грамадзяне", у якой выкладзены прынцыпы палітычнага ладу будучай канфедэрацыі. Планавалася ўтварыць незалежную дзяржаву з сеймам, сфарміраваным на аснове агульных, роўных і прамых выбараў пры тайным галасаванні. У гэту дзяржаву павінны былі ўвайсці землі, захопленыя германскімі войскамі.
Аднак утварыць такую канфедэрацыю не дазволіла палітыка германскага ўрада. Захапіўшы Вільню, германскае камандаванне абвясціла аб тым, што заходнія беларускія землі будуць падпарадкоўвацца "польскай кароне". На захопленай беларускай тэрыторыі стваралася шырокая сетка польскіх школ, касцёлаў, розных згуртаванняў польскай "злучнасці". У самім беларускім нацыянальным руху адбыўся раскол. Група яго дзеячаў на чале з В.Ластоўскім заснавала арганізацыю "Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі", якая ставіла мэту ўтварэння незалежнай Беларусі ў яе этнаграфічных межах. Аднак і гэта мэта не атрымала афіцыйнага прызнання з боку нямецкага ўрада. У 1915 г. рэлігійна-клерыкальныя дзеячы ўтварылі на Беларусі палітычную арганізацыю "Хрысціянская злучнасць", у якую ўваходзілі прадстаўнікі вышэйшых колаў каталіцкага духавенства, буйной буржуазіі і памешчыкаў, буржуазнай інтэлігенцыі, а таксама сяляне, рабочыя і дробнабуржуазныя элементы. Творцамі "Хрысціянскай злучнасці" былі барон Роп, князь Святаполк-Мірскі, барон Шафнагель. Галоўная мэта гэтай арганізацыі - прыстасавацца да палітычных і сацыяльна-эканамічных умоў нямецкай акупацыі.
У пачатку 1916 г. германскі фельдмаршал Гіндэнбург у загадзе аб школах у акупіраваным краі абвясціў беларускую мову раўнапраўнай з польскай, літоўскай і яўрэйскай мовамі. Нягледзячы на супрацьдзеянне польскіх памешчыкаў і ксяндзоў, беларускі нацыянальны рух значна ажывіўся. На акупіраванай тэрыторыі былі адчынены беларускія школы, створаны выдавецтвы. Пачалося выданне на беларускай мове газет, часопісаў. Стала выходзіць газета "Гоман". У Вільні дзейнічалі "Беларускі камітэт дапамогі пацярпеўшым ад вайны", "Беларускі клуб", згуртаванне "Золак", "Навуковае таварыства", "Беларускі вучыцельскі саюз".
Кіраваў усёй гэтай работай створаны ў 1915 г. у Вільні Беларускі народны камітэт (БНК), які ўзначальваў А.Луцкевіч. Спачатку камітэт прытрымліваўся ідэі стварэння канфедэратыўнай дзяржавы ў форме ВКЛ, але пазней выказаўся за ўтварэнне Беларуска-Літоўскай дзяржавы з унутраным размежаваннем "аўтаномных Беларускай і Літоўскай зямель паводле матчынай мовы жыхароў". БНК прыняў удзел у рабоце канферэнцыі народаў Расіі, якая адбылася ў Стакгольме ў красавіку 1916 г. На гэтай канферэнцыі камітэт абвясціў сваю дэкларацыю, у якой гаварылася, што беларускі народ чакае вызвалення з-пад няволі.
У канцы 1916 г. БНК зрабіў некалькі захадаў, каб дамовіцца з Літоўскім нацыянальным камітэтам аб утварэнні Літоўска-Беларус-кай дзяржавы ў этнічных межах беларусаў і літоўцаў. Аднак літоўцы адмовіліся ад перагавораў. Пад уздзеяннем германскіх акупантаў Літоўскі камітэт разарваў сувязі з БНК і ўтварыў у Вільні Літоўскую дзяржаўную раду (Тарыбу) як вярхоўны дзяржаўны орган Літвы. У склад гэтай Літоўскай дзяржавы былі ўключаны і захопленыя немцамі беларускія землі. Беларусь атрымала ў Тарыбе два месцы. У гэтых складаных умовах БНК працягваў працу. Ім была склікана і праведзена ў 1918 г. у Вільні Беларуская канферэнцыя. На ёй абралі Віленскую беларускую раду, якой БНК здаў свае паўнамоцтвы.
Беларускі народны камітэт ва ўмовах акупацыі прыкладаў вялікія намаганні, каб звярнуць увагу сусветнай грамадскасці на лёс Беларускага краю, яго культуру, каб абудзіць нацыянальную свядомасць беларускага народа.
У прадстаўнікоў левай плыні ў беларускім нацыянальным руху, якія пасля акупацыі Заходняй Беларусі Германіяй працягвалі сваю дзейнасць у Маскве, былі зусім іншыя погляды на пытанне аб будучым Беларусі. Адзін з кіраўнікоў гэтай плыні А.Бурбіс сцвярджаў, што ва ўмовах акупацыі Беларусі не было ніякіх надзей на магчымае нацыянальнае адраджэнне. Як і іншыя прадстаўнікі левай плыні нацыянальнага руху, ён стаяў на пазіцыі паражэння царызму ў вайне, лічыў, што перамога царскай Расіі канчаткова паставіць "крыж на вызваленні Беларусі".
другой паловы 1915 г. галоўнымі цэнтрамі беларускага нацыянальнага руху сталі Петраград, Масква, Мінск, Калуга і іншыя гарады, дзе бежанцы-беларусы ўтварылі свае суполкі, апорныя пункты па вывучэнні становішча ў Беларусі, згуртаванні беларускага нацыянальнага руху, прапагандзе беларускай літаратуры. У кастрычніку 1916 г. Міністэрства ўнутраных спраў Расіі дазволіла выданне ў Петраградзе і Мінску беларускіх газет "Дзянніца" і "Светач".
Газета "Светач", якая выдавалася ў Петраградзе рэлігійна-клерыкальнымі дзеячамі, прапагандавала ідэі адзінства беларусаў незалежна ад іх класавай прыналежнасці, заклікала ўсе грамадскія сілы да ажыццяўлення "беларускага нацыянальнага ідэалу". Аднак газета не мела вялікага ўплыву на развіццё беларускага нацыянальнага руху. У пачатку 1917 г. яе выданне было спынена.
Газету "Дзянніца" выдаваў на свае сродкі З.Жылуновіч. Яна адлюстроўвала рэвалюцыйна-дэмакратычны характар беларускага нацыянальнага руху. "Дзянніца" прапагандавала думку, што свабоднае развіццё беларускага народа магчыма толькі ў цесным саюзе з рускім народам. У газеце друкаваліся творы З.Жылуновіча, К. Буйло, К.Чарнушэвіча, Ф.Шантыра. У снежні 1916 г. "Дзянніца" перастала выходзіць.
Такім чынам, першая сусветная вайна абвастрыла ўсе супярэчнасці ў краіне, прывяла да вострага эканамічнага і палітычнага крызісу. Царызм ужо быў няздольны вывесці краіну з гэтага тупіка. Рэвалюцыя ў краіне стала непазбежнай.
Пачатак рэвалюцыі паклалі масавыя забастоўкі, мітынгі і дэманстрацыі рабочых 23 лютага 1917 г. у Петраградзе. 25 лютага забастоўка стала ўсеагульнай, а 26 лютага пачалося ўзброенае паўстанне. На бок рабочых пераходзілі салдаты. Раніцай 27 лютага на бок рэвалюцыі перайшло 10 тыс. паўстаўшых салдат, а вечарам іх налічвалася ўжо больш за 60 тыс. Рабочыя і салдаты аб'ядноўваліся ў баявыя дружыны. 27 лютага гэтыя дружыны захапілі Галоўны арсенал, тэлеграф, вакзалы, вызвалілі з турмаў палітычных зняволеных. Рэвалюцыя ў Петраградзе перамагла. 2 сакавіка цар Мікалай II адрокся ад прастола. Закончылася 300-гадовае панаванне дынастыі Раманавых.
Асаблівасцю рэвалюцыі было тое, што яна непаслядоўна вырашыла пытанне аб уладзе.
У той жа дзень, калі быў выбраны Петраградскі Савет (27 лютага), утвораны таксама з дэпутатаў IV Дзяржаўнай думы Часовы камітэт на чале з адным з кіраўнікоў акцябрыстаў М.Радзянкам. Мэта Часовага камітэта - "навесці парадак у краіне", што азначала ўзяць усю ўладу ў свае рукі. Але зрабіць гэта не ўдалося. Пад націскам рэвалюцыйных мас Петраградскі Савет выдаў 1 сакавіка 1917 г. загад, паводле якога ўсе вайсковыя злучэнні пераходзілі ў падпарадкаванне Савета. Тады Часовы камітэт вырашыў дамовіцца з Петраградскім Саветам. У ноч з 1 на 2 сакавіка 1917 г. Часовы камітэт запрасіў на сваё пасяджэнне прадстаўнікоў Петраградскага Савета. Эсэра-меншавіцкія лідэры, не абмеркаваўшы гэтага пытання на пасяджэнні Савета, прапанавалі Часоваму камітэту Дзяржаўнай думы ўтварыць Часовы ўрад. 2 сакавіка на аснове пагаднення паміж Часовым камітэтам Думы і меншавіцка-эсэраўскім кіраўніцтвам Петраградскага Савета быў утвораны буржуазны Часовы ўрад на чале з князем Г. Львовым. Пасаду міністра замежных спраў заняў лідэр кадэтаў П.Мілюкоў, вайсковых спраў - лідэр акцябрыстаў А.Гучкоў. Сацыяліст А.Керанскі заняў пасаду міністра юстыцыі і адначасова з'яўляўся намеснікам старшыні Петраградскага Савета.
Так утварылася ў краіне двоеўладдзе, перапляценне дзвюх дыктатур: з аднаго боку - дыктатура буржуазіі, якую ўвасабляў Часовы ўрад, з другога - рэвалюцыйна-дэмакратычная дыктатура пралетарыяту і сялянства - Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў.
Пытанне 41
3 24 на 25 кастрычніка 1917 г. у Петраградзе пачалося ўзброенае паўстанне, якое ўзначаліў Ваенна-рэвалюцыйны камітэт (ВРК), створаны пры Петраградскім Савеце. Кіравала паўстаннем партыя бальшавікоў. 25 кастрычніка Часовы ўрад быў скінуты. 28 кастрычніка II Усерасійскі з'езд Саветаў абвясціў Савецкую ўладу ў цэнтры і на месцах.
Апоўдні 25 кастрычніка бальшавікі Мінска па вайсковым радыё атрымалі паведамленне аб перамозе ўзброенага паўстання ў Петраградзе. Мінскі Савет, дзе пераважалі бальшавікі, абвясціў сябе ўладай. 3 турмаў былі вызвалены салдаты, арыштаваныя за антываенныя выступленні і з іх быў сфарміраваны Першы рэвалюцыйны полк. Былі створаны ваенна-рэвалюцыйныя камітэты (ВРК), якія абапіраліся на салдацкія масы. Супраціўленне бальшавікам аказаў Камітэт выратавання рэвалюцыі на чале з Т. Калатухіным. Неўзабаве у Мінску і на Заходнім фронце ўладу у свае рукі ўзяў ВРК. Ён распусціў Камітэт выратавання, а Калатухін быў арыштаваны.
На працягу кастрычніка-лістапада 1917 г. савецкая ўлада была ўстаноўлена на усёй свабоднай ад немцаў тэрыторыі Беларусі. Зезды саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, якія адбыліся ў лістападзе 1917 г., сваімі рашэннямі замацавалі перамогу савецкай улады на Беларусі.
лістапада выканаўчыя камітэты, абраныя зездамі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, 3аходняга фронту, аб'ядналіся і ўтварылі выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту (Абылвыканкомзах). Яго старшынёй быў абраны бальшавік М.Рагазінскі. Для кіравання вобласцю і фронтам быў створаны абласны Савет Народных Камісараў (СНК) на чале з бальшавіком К. Ландарам. Зазначым, што ў прэзідыуме СНК былі толькі прадстаўнікі фронту, сярод якіх не было ніводнага беларуса. Яны адкрыта выступілі супраць беларускага нацыянальнага дзяржаўнага самавызначэння, прытрымліваючыся ідэі стварэння ўнітарнай савецкай дзяржавы. У сувязі з гэтым, прызнаючы ўладу Саветаў ў Расіі, Вялікая беларуская рада не прызнавала ўладу Абылвыканкамзаха на тэрыторыі Беларусі, разглядаючы яго выключна як франтавы орган ўлады.
лістапада 1917 г. прадстаўнікі розных партый і рухаў, якія ўваходзілі ў Вялікую беларускую раду, выступілі з адозвай "Да ўсяго беларускага народа", у якой аб'явілі сваю палітычную праграму. Для арганізацыі законнай улады ў цэнтры і на месцах меркавалася 5 снежня 1917 г. склікаць у Мінску з'езд прадстаўнікоў усяго беларускага народа. Дазвол на правядзенне з'езда даў урад У.Л. Леніна, а нарком па нацыянальных справах I.В.Сталін выдзеліў на яго правядзенне 50 тыс. рублёў і паабяцаў, што рашэнні форума будуць прызнаны савецкай уладай.
Пытанне 42
Нацыянальная палітыка ва ўмовах Савецкай улады распрацоўвалася ў вышэйшых органах РКП/б/ і праводзілася з улікам асаблівасцей таго ці іншага рэгіёна. На месцах яна атрымала назвы - беларусізацыя, украінізацыя, татарызацыя і г. д. Яна фармулявалася пад уздзеяннем ідэй і практыкі нацыянальнага руху.
Палітыка нацыянальна-культурнага будаўніцтва на Беларусі мела вытокі ў беларускім нацыянальна-вызваленчым руху, у ідэях беларускага нацыянальнага адраджэння. У час рэвалюцыі і грамадзянскай вайны ў КП(б)Б улілося шмат дзеячоў нацыянальна-вызваленчага руху. Многія з іх увайшлі ў склад вышейшых партыйных і савецкіх органаў. Сярод іх А.Чарвякоў - старшыня ЦВК і СНК БССР, З.Х.Жылуновіч - рэдактар газеты Савецкая Беларусь, У.М.Ігнатоўскі - нарком асветы, А.Л.Бурбіс - намеснік наркома замежных спраў, А.В.Баліцкі - намеснік наркома асветы, а з 1926г. - нарком асветы БССР і г. д.
Афіцыйна аб пераходзе да беларусізацыі абявіла другая сесія ЦВК БССР (ліпень 1924г.), прыняўшы пастанову Аб практычных мерапрыемствах па правядзенню нацыянальнай палітыкі.
У шырокім сэнсе пад беларусізацыяй разумелася развіццё беларускай культуры, вылученне беларусаў на партыйую, савецкую, прафсаюзную і грамадскую працу, перавод справаводства дзяржаўнага, партыйнага,прафесійнага і каператыўнага апаратаў на беларускую мову.
Центральнае месца ў мерапрыемствах у беларусізацыі адводзілася праблеме мовы. І гэта была правільная пазіцыя ЦВК БССР, бо ў рэспубліцы, дзе карэннае насельніцтва складала 80%, яго мова выконвала вельмі мізерны абем сацыяльных функцый. Пераважала, як і ў дарэвалюцыйны час, руская мова. Пры гэтым афіцыйна было заяўлена, што на тэрыторыі БССР прызнаюцца раўнапраўнымі мовы беларуская, руская, яўрэйская і польская. Але з прычыны значнай перавагі у БССР насельніцтва беларускай нацыянальнасці, - гаварылася ў вышэй прыгаданай пастанове, - беларуская мова выбіраецца як мова пераважная для зносін паміж дзяржаўнымі, прафесійнымі і грамадскімі ўстановамі і арганізацыямі. Мовай зносін органаў БССР з органамі СССР і саюзных рэспублік прызнавалася руская мова.
Найбольш паспяхова прыходзіла беларусізацыя навучальных устаноў. Каля 80% агульнаадукацыйных школ было пераведзена на беларускую мову навучання. Хутка павялічыўся лік асоб, якія былі ў стане весці сваю работу на беларускай мове. Так, калі ў 1925г. у рэспубліканскіх установах толькі 22% агульнай колькасці супрацоўнікаў валодала беларускай мовай, а ў акруговых і раённых - 36%, дык у 1927г. - адпаведна 80% і 70%. У адміністрацыйных органах на пачатак 1929г. доля беларусаў дасягнула 51,3%, гаспадарчых - 30,8%, судовых - 26,3%, зямельных - 59,5%. У часцях Чырвонай Арміі была сфарміравана 2-я тэрытарыяльная дывізія, створана Абяднаная беларуская вайсковая школа. У іншых вайсковых часцях беларускай Ваеннай Акругі вывучаліся беларуская мова, гісторыя і эканоміка рэспублікі, асаблівасці быту яе насельніцтва.У 1926-1927 навучальным годзе з 14 педагагічных тэхнікумаў на беларускай мове працавалі 10. Цалкам вялося выкладанне прадметаў на беларускай мове ў Магілёўскай саўпартшколе першай ступені і такой жа школе другой ступені ў Віцебску.
У 1927г. 11 рэспубліканскіх газет 3 выходзілі на беларускай мове, 4 - на рускай, па адной на яўрэйскай і па адной на польскай мовах; з 11 часопісаў на беларускай мове выдаваліся 4, беларускай і рускай - 2, рускай - 3, яўрэйскай - 2.
Высокую актыўнасць у правядзенні беларусізацыі, стварэнні мастацкіх твораў на беларускай і іншых мовах, распаўсюджаных на тэрыторыі Беларусі, праяўлялі члены літаратурна - вытворчых абяднанняў (Маладняк, Узвышша, Полымя). Маладые пісьменнікі У.Дубоўка, М.Чарот, П.Галавач, К.Чорны, М.Лынькоў і іншыя разам з народнымі пісьменнікамі Я.Купалам і Я.Коласам уносілі вялікі ўклад у рэалізацыю праграмы беларусізацыі, у развіццё беларускай літаратурнай мовы.
Аднак у канцы 20-х гг. у нацыянальнай палітыцы вызначаліся тэтдэнцыі да згортавання беларусізацыі. Аб гэтым сведчыла распачатая кампанія па разгрому так званага нацыянал - дэмакратызму. Пад ім разумелася так званая правая небяспека ў культурным будаўніцтве, тэндэнцыя ставіць нацыянальныя інтарэсы вышэй класавых. Нацыянал - дэмакратызм пачалі параўноўваць з нацыянал - фашызмам. Сацыяльнай асновай нацдэмаўшчыны было абяўлена кулацтва. Такі круты паварот у беларусізацыі ў 1930-я гг. фактычна прывёў яе амаль да поўнага згортвання.
Галоўны водападзел у кіруючых эшалонах партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва Беларусі 1920-1930-я гг. праходзіў паміж нацыяльна - арыетаваным крылом і дэнацыяналізаванай часткай, якая складала асабліва ў партыйным кіраўніцтве, пераважную большасць. Апошняя з наступальных звышінтэрнацыяналісцкіх пазіцый, абвінавачвала меньшасць спачатку ў нацыянальных захапленнях, потым у нацыянал - ухілізме і наогул, што яны зяўляюцца ворагамі народа. Нацыянальна арыентаваныя беларусы - камуністы, кіруючыся Дэкларацыяй і Дагаворам аб утварэнні СССР, пад якім стаіць і подпіс А.Р.Чарвякова, былі прыхільнікамі дабраахвотнага абяднання нацыянальных суверэнных рэспублік у СССР, метадаў будаўніцтва сацыялізму, якія б адпавядалі прынцыпам гуманнсці і чалавечай годнасці. Дэнацыяналізаваная ж частка арыентавалася на унітарны падыход да будаўніцтва СССР, дзяржаўную форму сацыялізму, камандна - сілавыя метады кіравання грамадствам. Яна імгненна вітала крутыя павароты ва ўсёй палітыцы і практыцы, якія прапаноўваліся правадыром І.В.Сталіным, усяляк імкнулася дэманстраваць адданасць яму, услаўляючы яго "мудрасць і прадбачлівасць" перспектыў у перабудове грамадства на сацыялістычных асновах.
Палітычныя рэпрэсіі па абвінавачванню у т.зв. нацыянал - дэмакратызме, якія пачаліся з канца 1920-х гг., выліліся ў расправу над прадстаўнікамі беларускай навукі, літаратуры, мастацтва, работнікамі шэрагу наркаматаў рэспублікі. Больш паловы свайго складу у 30-я гг. пазбавіўся ў выніку рэпрэсій Саюз пісьменнікаў Беларусі. Практычна поўнасцю ў 30-я гг. была разгромлена Акадэмія навук БССР: рэпрэсавана 26 акадэмікаў і 6 членаў - карэспандэнтаў Акадэміі.
Усяго ахвярамі палітычных рэпрэсій з 1917 да пачатку 1950-х гг. сталі каля 600 тыс. грамадзян Беларусі. Толькі у 1935-1940гг. былі растрэляны больш за 28 тыс. нашых суайчыннікаў. На пачатак 2001г. у Рэспубліцы Беларусь было рэабілітавана звыш 200 тыс. неабгрунтавана рэпрэсіраваных грамадзян. Сярод іх А.А.Галадзед, З.Х.Жылуновіч (Ц.Гартны), У.М.Ігнатоўскі, А.Р.Чарвякоў і іншыя сапраўдныя патрыёты сваёй Айчыны.
Пытанне 43
I Усебеларускі зезд праходзіў 5-17 снежня 1917 г. у Мінску. 3 1872 дэлегатаў 1167 мелі права рашаючага голасу, 705 - дарадчага. Па сваім прадстаўніцтве і складзе зезд быў паўнамоцным органам у вырашэнні пытання аб стварэнні краёвай рады.
Па сваёй палітычнай накіраванасці дэлегаты з'езда падзяляліся на тры групоўкі: правых, левых і цэнтрыстаў. Цэнтрысцкі накірунак прадстаўлялі дэлегаты БСГ. У ходзе работы з'езда да іх далучылася значная частка правых эсэраў і т. зв. група "беспартыйных". Левы накірунак абяднаў у асноўным левых эсэраў і быў нешматлікім. Правае крыло ўключала прадстаўнікоў розных буржуазных нацыяналістычных, а таксама клерыкальных і памешчыцкіх арганізацый.
У ноч з 17 на 18 снежня зезд аб'явіў праект рэзалюцыі "Аб самавызначэнні Беларусі і аб часовай краявой уладзе". Галоўнае ў гэтай рэзалюцыі - прапанова аб стварэнні новага краявога органа улады - Усебеларускага Савета сялянскіх, салдацкіх, і рабочых дэпутатаў.
Дэлегаты зезда паспелі прыняць толькі першы пункт рэзалюцыі, які стаў вырашальным у лёсе зезда і яго дэлегатаў. Гэты пункт рэзалюцыі (прыняты аднагалосна) азначаў, што ў межах Беларусі абвяшчаўся "рэспубліканскі дэмакратычны лад" на чале з Усебеларускім Саветам сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў. Улада Абылвыканкомзаха, СНК Заходняй вобласці і фронту была прызнана незаконнай. Гэта паслужыла падставай для правядзення Саўнаркомам Заходняй вобласці рэзкай палітычнай акцыі супраць зезда, якая атрымала розныя ацэнкі: СНК Заходняй вобласці назваў яе "роспуск", Савет Усебеларускага з'езда Саветаў разгон, прэса - "закрыццё".
снежня 1917 г. члены прэзідыума Ўсебеларускага з'езда правялі падпольнае паседжанне, на якім выбралі выканкам рады з'езда на чале з лідэрам народніцкага крыла БСГ Ф.Грыбам.
лютага 1918 г. выканкам Усебеларускага з'езда звярнуўся да народаў Беларусі з першай устаўной граматай, у якой яшчэ да склікання Устаноўчага сойму (з'езда) аб'явіў сябе часовай уладай на Беларусі. Да адкрыцця сойму выканаўчыя функцыі ўскладаліся на створаны выканкамам - Народны сакратарыят (урад), старшынёй якога стаў лідэр правага крыла БСГ Я.Я.Варонка. У першай устаўной грамаце падкрэслівалася, што "беларускі народ павінен здзейсніць свае права на поўнае самавызначэнне, а нацыянальныя меншасці - на нацыянальна-персанальную аўтаномію".
9 сакавіка 1918 г. выканкам Усебеларускага з'езда прыняў другую ўстаўную грамату, у якой аб'явіў Беларусь у рубяжах рассялення і лічбавай перавагі беларускага народу народнай рэспублікай - БНР. Выканкам быў перайменаваны ў Раду БНР, прэзідыум якой узначаліў прадстаўнік БСГ І.М.Серада Выканаўчым органам аб'яўляўся Народны сакратарыят, які назначала Рада і які быў адказны перад ёй.
25 сакавіка 1918 г. на сесіі Рады была прынятая трэцяя ўстаўная грамата, якой абвяшчалася незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. БНР абвяшчалася ў межах этнічнага пражывання і колькаснай перавагі беларускага народа. У грамаце Рада дабівалася перагляду ўмоў Брэсцкага міру, падпісанага 3 сакавіка 1918г. паміж Савецкай Расіяй і Германіяй, у дакументах якога Беларусь не прызнавалася самастойным нацыянальным рэгіёнам Расіі і не мела свайго наймення (у той час, як з Украінскай Народнай Рэспублікай мірныя умовы былі заключаны асобна).
Але Германія не прызнавала БНР. Не дапамог нават зроблены Радай БНР адчайны крок, які не прынёс ніякіх дывідэнтаў, але пакінуў цяжкі след у яе гісторыі: 25 сакавіка 1918 г. на закрытым паседжанні быў прыняты тэкст тэлеграмы германскаму імператару Вільгельму II, у якой выказвалася ўдзячнасць за вызваленне Беларусі ад бальшавіцкага прыгнёту і анархіі. Ініцыятыва пасылкі тэлеграмы зыходзіла ад Р. Скірмунта. На гэты шлях Раду падштурхоўваў прыклад Літвы, Украіны і Польшчы. Тэлеграма выклікала хвалю пратэсту ў палітычных партыях і ў розных слаях насельніцтва.
Пасля лістападаўскай рэвалюцыі 1918 г. у Германіі Расія дэнансавала Брэсцкі мірны дагавор і рушыла Чырвоную Армію на Захад. 10 снежня 1918 г. Чырвоная Армія увайшла ў Мінск. Большасць членаў Рады і урада БНР пакінулі сталіцу.
Якія высновы трэба зрабіць па факту абвяшчэння БНР і дзейнасці яе кіруючых органаў? У сучаснай літаратуры існуе некалькі поглядаў па гэтым пытанні.
1. У юрыдычным сэнсе БНР дзяржавай не стала. Наяўнасць самастойнай дзяржаўнасці прадугледжвае не толькі абвяшчэнне тых ці іншых афіцыйных дэкларацый, але і функцыяніраванне рэальнай сістэмы органаў улады на пэўнай тэрыторыі, выпрацоўку і прыняцце законаў, іх рэалізацыю, гэта значыць праватворчую дзейнасць, выкананне канкрэтных функцый, гарантыю забеспячэння правоў і свабодаў сваіх грамадзян. Усё гэта адсутнічала, таму БНР з'яўлялася толькі зародкавай формай, магчымай перспектывай дзяржаўнага ўтварэння. Хоць рэспубліка і абвяшчалася ў этнічных межах пражывання беларусаў, сваю юрысдыкцыю на гэтай тэрыторыі яна не ажыццяўляла. Пагранічных падзелаў і службы не было, як не было і арміі. Адсутнічала фінансавая сістэма, не сфарміраваліся органы ўлады на месцах. Урэшце, у БНР не было і канстытуцыі ў поўным сэнсе гэтага слова. Функцыі ўрада абмяжоўваліся ажыццяўленнем паўнамоцтваў нацыянальнага ўрада пры германскай акупацыйнай адміністрацыі і рашэннем шэрага задач у культурна-асветніцкай сферы, а таксама ў галіне развіцця мясцовай прамысловасці і гандлю.
2. Абвяшчэнне БНР зявілася першай спробай рэалізацыі на практыцы беларускай ідэі, што ўзнікла яшчэ ў пачатку XIX ст., сукупнасці усіх трох яе асноватворных элементаў - нацыянальнай свядомасці, нацыянальна-культурнага адраджэння і нацыянальнай дзяржаўнасці. Гэта сведчанне таго, што беларускі нацыянальны рух у той час набыў такую моц і размах, што аказаўся здольным паспрабаваць здзейсніць жаданую ідэю.
. Абвяшчэнне БНР трэба разглядаць і як акт самаабароны, як зварот да сусветнай грамадскасці з заявай аб імкненні беларускага народа да самавызначэння, бо пагроза тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі ішла з боку не толькі Германіі, але і Польшчы, якая імкнулася да адраджэння польскай дзяржавы у межах 1772 г., гэта значыць да поўнай інкарпарацыі Беларусі. У пашырэнні сваіх межаў былі зацікаўлены і літоўскія палітыкі. Паўднёвыя паветы (Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі, Гомельскі) былі ўключаны ў склад Украінскай Народнай Рэспублікі. Усходнія землі, не акупіраваныя Геpмaніяй, зacтaліcя пад юрысдыкцыяй Савецкай Расіі. Абвяшчэнне БНР змяніла адносіны да беларускіх тэрыторый як да зямель нічыйных.
Прыняцце акта аб незалежнасці БНР, дзейнасць яе Рады актывізавалі рост нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, прымусілі бальшавіцкі ўрад У.І.Леніна перагледзець сваю палітыку ў адносінах да Беларусі і пайсці на стварэнне хоць і абмежаванай у правах, але ўсё ж беларускай дзяржаўнасці.
Пытанне 44
Актыўнымі выразнікамі ідэі беларускай дзяржаўнасці сталі дзеячы левага крыла нацыянальна-вызваленчага руху Беларусі 3.Жылуновіч, А.Чарвякоў, І.Лагун, Я.Дыла, Б.Тарашкевіч, Я.Канчар і іншыя. У пачатку 1918 г. яны склалі аснову Беларускага нацыянальнага камісарыята (Белнацкама), створанага ў адпаведнасці з дэкрэтам У.Леніна ад 31 студзеня 1918 г. Ён функцыяніраваў на правах аддзела Народнага камісарыята па справах нацыянальнасцяў PCФCP.
Пазіцыі Белнацкама ў пытанні дзяржаўнасці падтрымлівалі беларускія секцыі РКП/б/, якія існавалі ў I9I8-I9I9 гг. у Петраградзе, Маскве, Варонежы, Казані, Саратаве, Тамбове і інш. гарадах. Праз газету "Дзянніца" настойліва прапагандавалася ідэя права на самавызначэнне беларускага народа на аснове савецкага ладу і ў саюзе з РСФСР.
Вырашальным крокам на шляху самавызначэння Беларусі з'явіліся рашэнні канферэнцыі беларускіх секцый РКП/б/, якая адбылася 21-23 снежня 1918 г. у Маскве. Канферэнцыя прызнала неабходным стварэнне Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі, выбрала Цэнтральнае бюро беларускіх секцый РКП/б/ з 5 чалавек на чале з З.Жылуновічам. Цэнтральнаму бюро было даручана пасля прызначанай на канец 1918 г. VI Паўночна-Заходняй абласной канферэнцыі РКП/б/ склікаць Усебеларускі з'езд камуністаў і стварыць нацыянальны партыйны цэнтр. Прынятыя дакументы паставілі ЦК РКП/б/ перад неабходнасцю тэрмінова вырашаць праблему беларускай дзяржаўнасці.
снежня I9I8 г. у Смаленску для абмеркавання пытання аб утварэнні БССР і КПБ Паўночна-Заходні абласны камітэт РКП/б/ склікаў VI Паўночна-Заходнюю абласную канферэнцыю РКП/б/, якая і прыняла рэзалюцыю "Аб абвяшчэнні Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. У склад БССР уключаліся Мінская, Гродзенская, Віцебская, Магілёўская і Смаленская губерні. Паўночна-заходняя арганізацыя РКП /б/ была перайменавана ў КП/б/Б і засталася, як і ўсе іншыя нацыянальна-тэрытарыяльныя партыйныя арганізацыі, часткай РКП/б/. Гэта канферэнцыя аб'явіла сябе I з'ездам КП/б/Б.студзеня 1919 г. у Смаленску быў абнародаваны Маніфест Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага савецкага ўрада, які абвясціў утварэнне БССР і асноўныя палажэнні дзяржаўнага статуса рэспублікі. Уся улада перадавалася Саветам рабочых, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў; зямля, воды, нетры, фабрыкі і заводы абвяшчаліся ўласнасцю народа. Усе законы, дагаворы, пастановы, загады і распараджэнні "як рады і яе слуг, так сама нямецкіх, польскіх і ўкраінскіх акупацыйных улад лічацца несапраўднымі".
студзеня 1919 г. сталіцай БССР стаў Мінск, куды 8 студзеня пераехаў і Часовы урад.
3 прававога пункту гледжання працэдура стварэння дзяржавы і ўтварэння яе ўласных органаў на аснове рашэнняў парторганаў можа лічыцца нелегітымнай. Але РКП/б/ праз Саветы ўжо ажыццяўляла ўсе ўладныя функцыі. Гэта ўжо стала нормай. Задачу ж надання легітымнасці гэтым актам павінен быў вырашыць Усебеларускі з'езд Саветаў, на якім меркавалася прыняць Канстытуцыю рэспублікі, зацвердзіць герб і сцяг, выбраць ЦВК.
Аднак у перыяд падрыхтоўкі зезда, 16 студзеня 1919 г., ЦК РКП/б/ прыняў рашэнне аб далучэнні да РСФСР Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў і аб'яднанні часткі БССР, што засталася, з Літоўскай ССР. Спыненне нацыянальна-дзяржаўага будаўніцтва на Беларусі такім ганебным чынам тлумачылася інтарэсамі сусветнай пралетарскай рэвалюцыі, аховай яе ядра - Савецкай Расіі - ад імперыялістычных захопнікаў.
- 3 лютага 1919 г. у Мінску праходзіў Усебеларускі з'езд Саветаў на якім Я.М.Свярдлоў зачытаў пастанову Прэзідыума УЦВК "Аб прызнанні незалежнасці БССР". Тут жа па прапанове Я. Свярдлова было прынята рашэнне аб аб'яднанні БССР з Літоўскай ССР.
Акрамя таго, зезд прыняў Канстытуцыю БССР, якая поўнасцю адпавядала Канстытуцыі РСФСР 1918 г.
лютага 1919 г. былі створаны ЦВК Літоўска-Беларускай ССР (100 чалавек) і яго прэзідыум на чале з К. Цыхоўскім, урад аб'яднанай рэспублікі -Савет Народных Камісараў на чале з В.Міцкявічусам-Капсукасам. У склад ЛітБел увайшла тэрыторыя Мінскай, Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай і частка Сувалскай губерняў з больш як 6-мільённым насельніцтвам.
У жніўні 1919 г. тэрыторыя ЛітБел поўнасцю была акупіраваная польскімі войскамі. Фармальна ЛітБел праіснавала да ліпеня 1920 г. 31 ліпеня 1920 г. пасля выгнання Чырвонай Арміяй палякаў з Мінска, была абвешчана Дэкларацыя аб незалежнасці БССР. У дэкларацыі сцвярджалася, што рэспубліка будуецца на прынцыпах "дыктатуры пралетарыяту і выкарыстання ўсяго вопыту Савецкай Расіі".
У перыяд свайго другога абвяшчэння рэспубліка аднавілася толькі ў межах Мінскай губерні. Па Рыжскаму мірнаму дагавору, які быў падпісаны 18 сакавіка 1921 г. паміж Савецкай Расіяй і Польшчай, да Польшчы адышла ўся Заходняя Беларусь з насельніцтвам больш чым 4 млн. чалавек. Усходнія землі па-ранейшаму заставаліся пад юрысдыкцыяй Расіі.
Такім чынам, працэс станаўлення беларускай дзяржаўнасці ў I9I7-I920 гг. быў надзвычай цяжкім і драматычным. Спецыфічнае геаграфічнае становішча Беларусі, перапляценне гістарычных лёсаў беларусаў з лёсам прадстаўнікоў іншых народаў, і перш за ўсё рускага, польскага, літоўскага, іншыя асаблівасці абумовілі тое, што ў ёй агульнанацыянальныя інтарэсы ўступалі месца партыйна-класавым імкненням розных труп насельніцтва. Акрамя таго, праяўляў жывучасць як велікарускі, так і велікапольскі шавінізм. Аднак, нягледзячы на тэрытарыяльныя страты ў гады вайны, была ўтворана і прызнана "дэ-юрэ" беларуская нацыянальная дзяржаўнасць.
Пытанне 45
Важнейшым з першачарговых мерапрыемстваў Савецкай улады было ўстанаўленне кантролю за фінансамі. 3 гэтай нагоды дэкрэтам УЦВК 14 снежня 1917 г. была праведзена нацыяналізацыя усіх прыватных банкаў краіны і створаны адзіны Дзяржаўны банк, з яго канторамі на месцах, у тым ліку і ў гарадах Беларусі.
Наступным крокам Савецкага ўрада было рашэнне аб увядзенні рабочага кантролю з мэтай барацьбы з сабатажам былых царскіх чыноўнікаў, шэрага прадпрымальнікаў і банкіраў. У выніку гэтага ўдалося прадухіліць спыненне дзейнасці многіх заводаў і фабрык, прыватных чыгунак, банкаў.
Важнейшай мерай па перабудове народнай гаспадаркі на сацыялістычны лад была нацыяналізацыя прамысловасці. На тэрыторыі Беларусі гэты працэс праводзіўся па меры вызвалення ад нямецкіх, а затым ад польскіх акупантаў. З сярэдзіны лютага 1918 г. пачалася нацыяналізацыя кніжных і газетных кіёскаў, рэстаранаў, кафэ, аптэк і г.д.
лютага 1918 г.УЦВК зацвердзіў дэкрэт аб стварэнні Вышэйшага савета народнай гаспадаркі /ВСНГ/, на які ўскладалася задача аднаўлення народнай гаспадаркі і дзяржаўных фінансаў, а таксама фабрычна-завадскіх камітэтаў і прафсаюзаў у галіне эканомікі.
У снежні 1917 - студзені 1918 г. на месцах пачалося стварэнне саўнаргасаў. Пасля абвяшчэння ў студзені 1919 г. БССР быў створаны Савет народнай гаспадаркі рэспублікі, які стварыў цэнтралізаванае ўпраўленне прамысловасцю па галінах, якія адпавядалі глаўкам ВСНГ.
Вясной 1918 г. Савецкая Расія аказалася ў найцяжэйшым становішчы: вайна, гаспадарчая разруха, голад патрабавалі надзвычайных мер у галіне эканомікі, у далейшым названых "ваенным камунізмам". Галоўнымі задачамі гэтай палітыкі былі правядзенне харчовай раскладкі і ўвядзенне дзяржаўнай манаполіі на хлебны гандаль, нацыяналізацыя ўсей прамысловасці, жорсткае размеркаванне харчовых і прамысловых тавараў, усеагульная працоўная павіннасць. Быў ліквідаваны прыватны гандаль, адбылося адзяржаўленне кааперацыі. Рабілася спроба ўстанавіць прамы прадуктаабмен паміж горадам і вёскай, што вяло да натуралізацыі эканамічных сувязяў.
Такім чынам, "ваенны камунізм" уяўляў сабой тып гаспадарчай сістэмы, у якой па сутнасці не было эканамічнага механізма. Кіраванне поўнасцю апіралася на адміністрацыйныя метады і жорсткую цэнтралізаваную адміністрацыйную структуру. К канцу 1920 г. стала зразумела, што развал народнай гаспадаркі - вынік не толькі вайны, разрухі, сабатажу, але і самой сістэмы.
У першыя гады Савецкай улады былі зробленыя пэўныя захады па вырашэню сацыяльных пытанняў. Так, на прадпрыемствах, у майстэрнях заканадаўчым шляхам быў уведзены 8-гадзінны рабочы дзень, забаранялася праца малалетніх, падлеткі працавалі па 4 - 6 гадзін. Уводзіўся штотыднёвы адпачынак. Значная ўвага надавалася вырашэнню жыллёва-бытавых умоў і медыцынскага абслугоўвання працоўных. Створаныя пры Саветах спецыяльныя камісіі займаліся перасяленнем рабочых у кватэры буржуазіі згодна са спісамі, якія складаліся прадпрыемствамі. Дарэчы, з гэтага моманту людзі сутыкнуліся з праблемамі жыцця ў так званых кватэрах-камуналках.
Праблема ліквідацыі беспрацоўя вырашалася праз біржы працы. Ужо ў лютым-сакавіку 1918 г. яны дзейнічалі у Віцебску, Мінску, Магілёве, Оршы. Было ўведзена сацыяльнае страхаванне за кошт дзяржавы на выпадак беспрацоўя. Першапачаткова Савецкая ўлада падтрымлівала дзеянні прадпрымальнікаў па стварэнні новых працоўных месцаў. Так, на базе былых артылерыйскіх майстэрань у Віцебску былі адкрыты шавецкая, кравецкая, рымарская майстэрні і дрэваапрацоўчы завод, дзе ў першы час было занята 24 былых беспрацоўных.
Для забеспячэння працоўных прадуктамі харчавання былі арганізаваны спецыяльныя харчовыя органы. На прадпрыемствах для рабочых адкрываліся сталовыя.
Для Беларусі, як аграрнага краю, адным з важнейшых пытанняў было зямельнае пытанне, арганізацыя жыцця сялянства. За аснову аграрнага заканадаўства быў узяты Дэкрэт аб зямлі, прыняты II Усерасійскім зездам Саветаў. Дэкрэт змяшчаў тры важнейшыя палажэнні: нацыяналізацыю зямлі, канфіскацыю панскіх зямель і ураўняльнае землекарыстанне. У студзені 1918 г. III Усерасійскі зезд Саветаў прыняў Асноўны закон аб сацыялізацыі, на падставе якога быў распрацаваны шэраг дакументаў па размеркаванні зямлі ў Беларусі. Пры размеркаванні зямлі ўлічвалася не толькі колькасць едакоў, але і наяўнасць зямель у канкрэтнай мясцовасці, іх якасць. Пры гэтым у першую чаргу ўлічваліся інтарэсы бяднейшых сялян.
У Беларусі, як і па усей РСФСР, арганізоўваліся калектыўныя гаспадаркі: камуны, сельгасарцелі, ТОЗы (таварыствы па сумеснай апрацоўцы зямлі), якія адрозніваліся паміж сабой па ступені абагульнення сродкаў вытворчасці. Арганізацыя калектыўных гаспадарак на тэрыторыі Беларусі найбольшы размах набыла з утварэннем летам 1918 г. камітэтаў беднаты.
Пэўная ўвага удзялялася развіццю культуры. Найважнейшай праблемай зяўлялася ліквідацыя непісьменнасці. У 1918 г. у беларускай вёсцы на 100 дарослых даводзілася толькі 17 пісьменных.
Такім чынам, 1917-1920 гг. сталі гадамі няпростага выбару беларускім народам шляхоў да незалежнасці і грамадскага прагрэсу.
Першыя крокі нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва на Беларусі былі адзначаны памылкамі і пралікамі. Гэта ў значнай меры было абумоўлена тым, што кіруючая бальшавіцкая партыя разглядала нацыянальнае пытанне як падпарадкаванне пытанню аб уладзе: бальшавікі лёгка ішлі на прыняцце рашэнняў адносна беларусаў і Беларусі, што не заўсёды ўкладваліся ў рамкі права нацыі на самавызначэнне, дэклараванае ў праграмных дакументах РСДРП/б/.
беларусь крызіс рэвалюцыя этнас вайна
Пытанне 46
Паводле Рыжскага мірнага дагавора, з 18 сакавіка 1921 г. да Польшчы была далучана заходняя частка Беларусі: Гродзенская губерня, Навагрудскі, Пінскі, частка Слуцкага, Мазырскага і Мінскага ўездаў Мінскай губерні, Лідскі, Ашмянскі, Дзісненскі ўезды Віленнскай губерні. Тэрыторыя Заходняй Беларусі складала 112 955 км.кв., а насельніцтва ў 1931 г. - 4,6 млн. чалавек. Пры гэтым 85% насельніцтва краю жыло ў вёсцы і толькі 15% - у горадзе. Беларусы складалі 74% насельніцтва краю.
Эканамічная палітыка правячых колаў была скіравана на тое, каб пакінуць усходнія крэсы (ускраіны) у становішчы аграрна - сыравіннага прыдатку больш развітых прамысловых раёнаў карэннай Польшчы. Разбураная першай імперыялістычнай і затым грамадзянскай вайной гаспадарка тут амаль не адбудоўвалася, і беларускія землі ператварыліся ў сыравінны прыдатак Польшчы. Да 1935 г. колькасць прамысловых рабочых скарацілася на 40% у параўнанні з 1913 г. Прамысловасць Заходняй Беларусі ў 1938 г. давала ў 9 разоў меньш прадукцыі чым БССР, хоць да падзелу абедзве часткі мелі аднолькавы ўзровень развіцця і былі амаль роўнымі па тэрыторыі і колькасці насельніцтва. Толькі за 1929-1939 гг. у трох ваяводствах - Палескім, Навагрудскім і Віленскім - было закрыта больш за 200 фабрык і заводаў.
На прамысловых прадпрыемствах працоўны дзень працягваўся 10-11 гадзін, а на саматужных прадпрыемствах - да 11-14 гадзін. За тую ж самую працу ў прамысловасці польскаму рабочаму плацілі больш, чым беларусу. Шырока распаўсюджаная сістэма штрафаў яшчэ больш змяншала заробкі рабочых. Пастаянным спадарожнікам было хранічнае беспрацоўе.
Па-драпежніцку знішчаліся прыродныя багацці Заходняй Беларусі. Так, за 1921-1936 гг. плошча лясоў тут зменшылася больш як на 400 тыс.га. Асабліва моцна знішчалася Белавежская пушча.
Аграрныя адносіны ў Заходняй Беларусі характарызаваліся панаваннем буйнога памешчыцкага землеўладання, малазямеллем большай часткі сялян. Улады правялі т.зв. парцэляцыю, або продаж дробнымі ўчасткамі (парцэлямі) абшарніцкай і дзяржаўнай зямлі з мэтай насаджэння на крэсах польскіх вайсковых каланістаў - асаднікаў з ліку былых удзельнікаў польска - савецкай вайны 1919-1920 гг. Яны павінны былі служыць апорай панскай улады і нярэдка выкарыстоўваліся для падаўлення вызваленчага руху.
З мэтай ліквідацыі церазпалосіцы праводзілася т.зв. камасацыя (абяднанне некалькіх дробных зямельных надзелаў сялян да аднаго цэлага), або хутарызацыя сялянскіх гаспадарак. Цяжкі вынік для сялян мела скасаванне сервітутаў.
Ва ўмовах буйнага землеўладання і малазямелля сялян сельская гаспадарка не магла нармальна развівацца. Сяляне - беднякі ў пачатку 1930-х гадоў складалі каля 7-%, сераднякі - 23%, заможныя сяляне з асаднікамі і шляхтай - больш 6%. У пошуках лепшай долі збяднелыя сяляне ехалі ў іншыя краіны - асабліва ў Францыю, дзяржавы Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі. З 1925 па 1938г. толькі з трох ваяводстваў Заходняй Беларусі выехалі на пастаяннае жыхарства ў іншыя краіны 78,1 тыс. чалавек.
Цяжкае эканамічнае і сацыяльнае становішча спалучалася з не меньш цяжкім нацыянальным прыгнётам беларускага народа. Польскія ўлады і пануючыя класы ставілі сваёй мэтай выкараніць нацыянальную свядомасць беларусаў, апалячыць іх і гэтым зліквідаваць глебу для барацьбы за нацыянальнае вызваленне. З першых дзён захопу краю польскія ўлады пачалі закрываць беларускія школы, якіх у 1918-1919 гг. сіламі грамадскасці было адкрыта каля 350. У1925 г. засталося ўсяго 4 беларускія школы. Беларускія і рускія школы былі ператвораны ў польскія. У 1938/39 навучальным годзе ў Заходняй Беларусі не засталося ні адной беларускай школы.
Адным з вынікаў нацыянальнага прыгнёту была крайне нязначная колькасць беларускай інтэлігенцыі. У дзяржаўных установах не дазвалялася карыстацца беларускай мовай. Беларусаў на дзяржаўную службу не бралі.
Культурнае жыццё беларускага народа таксама абмяжоўвалася і падаўлялася. У пачатку 1930-х гг. у турмах Польшчы знаходзілася больш 10 тыс. палітзняволенных.
У ходзе барацьбы за нацыянальнае вызваленне вызначаліся тры асноўныя сацыяльна - палітычныя лагеры: першы - буржуазна - памешчыцкі; другі - дробнабуржуазны, дэмакратычны; трэці - пралетарскі і рэвалюцыйна - дэмакратычных сіл. Сярод палітычных партый найбольш актыўную барацьбу вяла Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ, створана ў 1923 г.). Значным уплывам карысталася партыя беларускіх эсэраў, Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя, Беларуская сацыял - дэмакратычная партыя (БСДП) і інш. Агульным для ўсіх беларускіх нацыянальных партый і груповак было патрабаванне нацыянальных правоў, утварэння незалежнай Беларускай дэмакратычнай рэспублікі, якое супрацпастаўлялася патрабаванню КПЗБ і яе саюзнікаў аб самавызначэнні Заходняй Беларусі і уз' яднання з БССР. Але нацыянальныя патрабаванні і культурна - асветніцкая работа гэтых партый садзейнічалі павышэнню нацыянальнай свядомасці насельніцтва, захаванню беларускай нацыі, ўздыму вызваленчай барацьбы.
Пытанне 47
верасня 1939 г. Германія напала на Польшчу. Англія і Францыя, звязаныя з Польшчай саюзным дагаворам, 3 верасня 1939 г. аб'явілі вайну Германіі. Так пачалася другая сусветная вайна.
Складанае перапляценне многіх фактараў - палітычных, эканамічных, ідэалагічных - вызначыла прычыны і характар другой сусветнай вайны, якая прадаўжалася 6 год і 1 дзень.
Фашысцкая Германія хутка акупіравала ўсю тэрыторыю Польшчы, яе войскі падступілі да межаў Заходняй Беларусі. 17 верасня 1939 г. у сваю чаргу войскі Чырвонай арміі перайшлі савецка-польскую граніцу і занялі землі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, паводле так званага пакта Молатава-Рабінтропа - папярэдняй дамоўленасці паміж савецкім і фашысцкім урадамі. Да 25 верасня Чырвоная Армія цалкам заняла землі Заходняй Беларусі. Нямецкія войскі адыйшлі на ўзгодненую паміж урадамі Германіі і СССР мяжу.
- 30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку адбыўся Народны сход Заходняй Беларусі. Ён аднагалосна прыняў па дакладу С.В. Прытыцкага дэкларацыю аб устанаўленні савецкай ўлады на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Дэлегаты выказаліся і за ўваходжанне ў БССР. 2 лістапада 1939 г. Нечарговая V сесія Вярхоўнага Савета СССР і 12 лістапада Нечарговая ІІІ сесія Вярхоўнага савета БССР адпаведна прынялі законы аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад СССР і уз'яднанні яе з БССР. У выніку тэрыторыя БССР павялічылася амаль у два разы - да 225,6 тыс., а насельніцтва рэспублікі - з 5млн.562 тыс. чалавек да 10 млн. 239тыс. На тэрыторыі былой Заходняй Беларусі было створана 5 абласцей - Беластоцкая, Баранавіцкая, Брэсцкая, Вілейская, Пінская.
Уз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР паскорыла эканамічнае развіццё гэтага рэгіёна. Праз год пасля ўз'яднання ў заходніх абласцях дзейнічала 392 прадпрыемства. Аб'ём прамысловай прадукцыі павялічыўся ў канцы 1940 г. амаль у два разы ў параўнанні з 1938 г. За кароткі час была рэканструявана ўся чыгуначная гаспадарка. Рачны флот папоўніўся новымі самаходнымі судамі і буксірамі. У вёсцы было рэквізавана звыш 1 млн. га зямлі, якая належала польскім памешчыкам. Пачалася калектывізацыя. Да сярэдзіны 1940 г. тут было створана 430 калгасаў, якія аб'ядноўвалі звыш 23 тыс. сялянскіх гаспадарак.
Значныя змены адбываліся ў духоўна - культурнай сферы. Так, у 1940/41 навучальным годзе тут дзейнічала 958 агульнаадукацыйных школ, 12 тэхнікумаў, 5 інстытутаў. У 1940 г. пачалі працаваць беларускія драматычныя тэатры ў Баранавічах і Пінску, рускі абласны тэатр у Брэсце, Беластоцкі яўрэйскі драматычны тэатр і тэатр мініяцюр, аддзяленне Беларускай дзяржаўнай філармоніі ў Беластоку.
У той жа час у грамадска - палітычным жыцці краю адкрыта праявіла сябе камандна - рэпрэсіўная сістэма, якая не ўлічвала беларускія нацыянальныя інтарэсы. Па дагавору з Літоўскай рэспублікай ад 10 лістапада 1939 г. кіраўніцтвам СССР быў выключаны са складу Беларусі і перададзены Літве Віленскі край з горадам Вільня ў абмен на размяшчэнне савецкіх войск на тэрыторыі Літвы. Яшчэ раней, 30 верасня 1939 г., былі арыштаваны, а потым рэпрэсіраваны многія беларускія дзеячы нацыянальна-вызваленчага руху. Адпаведна прынятай ў снежні 1939 г. сакрэтнай пастанове СНК СССР аб высяленні польскіх каланістаў, памешчыкаў і работнікаў лясной аховы з Заходней Беларусі было дэпартавана ва ўсходнія раёны СССР 120 тыс. чалавек. Гэта вельмі адмоўна адбілася на маральна - псіхалагічнай атмасферы ў краі.
Аднак нягледзячы на гэтыя і іншыя моманты, ўз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР мела, безумоўна, станоўчае значэнне. Упершыню ў сваёй гісторыі, практычна ўсё насельніцтва беларускага этнасу атрымала магчымасць жыць разам, маючы ўласную дзяржаўнасць. Акрамя гэтага, ўз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР, як і Заходняй Украіны з УССР, пэўным чынам паўплывала на ход і вынікі як другой сусветнай, так і Вялікій Айчыннай вайны савецкага народа супраць фашысцкай Германіі.
Пытанне 48
чэрвеня 1941 г. германскія войскі ўварваліся на тэрыторыю СССР. Дырэктыва Вярхоўнага камандавання германскіх узброеных сіл № 32 ад 11 чэрвеня 1941 г. сведчыць аб намеры Гітлера правядзення шырокай экспансіі ў Еўропе, Афрыцы, на Блізкім Усходзе, Міжземнамор'і і іншых раёнах свету. Неабходнай перадумовай для дасягнення сусветнага панавання быў разгром Савецкага Саюза.
Адной з істотных прычын, якія прывялі да савецка - германскай вайны, з'яўляецца так сама знешняя палітыка Англіі, Францыі і ЗША. Яны імкнуліся ўцягнуць Германію і СССР у вайну.
Свой уклад у абвастрэнне адносін паміж СССР і заходнімі краінамі ўнесла кіраўніцтва Камінтэрна. Чацвёрты кангрэс Камінтэрна ў 1936 г. паставіў перад кампартыямі галоўную задачу: пры ўсіх абставінах перш за ўсё бараніць «дзяржаву рабочых і сялян», гэта значыць Савецкі Саюз.
У адпаведнасці з планам «Ост» фашысты меркавалі знішчыць 80 % насельніцтва Беларусі ці выселіць за Урал, 20 % анямечыць і заставіць працаваць на немцаў-каланістаў. Гітлер паабяцалі немцам «райскае жыццё» пасля перамогі над СССР: кожнаму - аўтамабіль («фольксваген»), вызваленне ад падаткаў, магчымасць атрымаць на Усходзе зямлю, маёмасць і рабоў - славян.
Асабліва трагічная абстаноўка ў першыя дні вайны склалася для савецкіх войск на Беларусі, дзе германскае камандаванне выкарыстала самую магутную групоўку войск - групу арміі «Цэнтр» (камандуючы генерал-фельдмаршал фон Ф. Бок). Савецкія пагранічнікі, чырвонаармейцы аказвалі рашучае супраціўленне. Гераічна трымаўся гарнізон Брэсцкай крэпасці. Цяжкія баі вялі часці Чырвонай Арміі ў раёне Беластока, Гродна, Маларыты, а затым Мінска, Барысава. Асабліва ўпартыя баі вяліся на подступах да Магілёва. Але нягледзячы на гераічнае супраціўленне часцей Чырвонай Арміі, да пачатку верасня ўся тэрыторыя Беларусі была акупіраваная нямецка-фашысцкімі войскамі. Часці Чырвонай Арміі цярпелі адно паражэнне за другім у Прыбалтыцы і на Украіне.
Асноўныя прычыны паражэння савецкіх войск у пачатку вайны былі ў наступным:
Па-першае, ваенна-эканамічны патэнцыял Германіі, якая да гэтага часу ўжо захапіла амаль усю Заходнюю Еўропу, у 2-3 разы пераўзыходзіў СССР.
Па-другое, у гады сталінскіх рэпрэсій было арыштавана і пакарана больш чым за 42 тыс. камандзіраў і палітработнікаў Чырвонай Арміі. Сярод іх амаль палова персаналу Генштаба, ўсе камандуючыя ваенных акругаў, 80 % кіруючага складу карпусоў і дывізій, 91 % камандзіраў палкоў, іх намеснікаў і начальнікаў штабоў. Аб гэтым добра ведала гітлераўскае камандаванне, калі прымала рашэнне аб паскарэнні пачатку вайны супраць Савецкага Саюза. «Без трыццаць сёмага года, - сцвярджаў маршал А.М.Васілеўскі, - магчыма, і не было б увогуле вайны».
Па-трэцяе, негатыўную ролю адыгралі пралікі Сталіна і яго бліжэйшага акружэння ў ацэнцы ваенна-стратэгічнай абстаноўкі і вызначэння магчымага тэрміну нападзення Германіі на СССР.
Але нягледзячы на паражэнні Чырвонай Арміі ў першыя месяцы вайны, фашысцкі стратэгічны план «маланкавай вайны» быў сарваны. Цяжкія баі на тэрыторыі Беларусі далі магчымасць арганізаваць абарону Масквы. У канцы 1941 - пачатку 1942 гг. немцам тут было нанесена першае з пачатку другой сусветнай вайны сур'ёзнае паражэнне.
Пытанне 49
У пачатку верасня 1941 г. на ўсёй тэрыторыі Беларусі ўсталяваўся нямецкі акупацыйны рэжым. Галоўным сродкам падтрымання «новага парадку» былі войскі і розныя службы: СС (ахоўныя атрады); СА (штурмавыя групы); СД (служба бяспекі, галоўны орган разведкі і контрразведкі); гестапа (палітычная паліцыя); жандармерыя і інш. Ужо ў першыя месяцы акупацыі агульная колькасць ваенна-паліцэйскіх сіл на тэрыторыі Беларусі перавышала 160 тыс. чалавек, не лічачы франтавых часцей, якія таксама выкарыстоўваліся ў барацьбе супраць партызан.
Захопнікі стварылі структуры «новай» ўлады, сталі займацца і гаспадарчымі пытаннямі. Усе прадпрыемствы і ўстановы былі ўзяты на ўлік; ужо на працягу ліпеня 1941 г. праведзена рэгістрацыя працаздольнага насельніцтва ў гарадах. Вясной 1942 г. была праведзена зямельная рэформа. Усе калгасы былі ліквідаваны, а іх зямля і інвентар перайшлі да ўжытку сялян у рамках так званых «кааператываў». На тэрыторыі Ўсходняй Беларусі калгасы па-ранейшаму існавалі. Яны, па меркаванню акупацыйных уладаў, з'яўляліся даволі зручным і надзейным сродкам забеспячэння харчовых патрэб Германіі і фронту.
Галоўным сродкам ажыццяўлення генеральнага плана «Ост» з'яўлялася палітыка генацыду - планамернага знішчэння цэлых групаў насельніцтва па тых ці іншых матывах: з-за прыналежнасці да савецкіх актывістаў, камуністаў, камсамольцаў, яўрэяў, цыган і г.д. Для рэалізацыі гэтага плана фашысты выкарыстоўвалі наступную сістэму мер: аблавы, заложніцтва, пагромы, турмы, лагеры смерці, карныя аперацыі і інш. У межах Беларусі было арганізавана 260 лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў. У Мінску і яго ваколіцах было размешчана 5 такіх лагераў, адзін з якіх - Трасцянецкі - па колькасці знішчаных людзей стаяў на трэцім месцы пасля Асвенціма і Майданака. На тэрыторыі рэспублікі было больш за 100 гета, ў якіх гітлераўцы знішчылі сотні тысяч яўрэяў, як жыхароў БССР, так і яўрэяў з многіх краін Заходняй Еўропы, ў тым ліку і Германіі.
Пад выглядам барацьбы з партызанамі акупанты правялі больш за 140 карных экспедыцый, ў ходзе якіх цэлыя раёны Беларусі ператварыліся ў пустыні. Так, 22 сакавіка 1943г. былі спалены 149 жыхароў, ў тым ліку 76 дзяцей, вёскі Хатынь Лагойскага раёна Мінскай вобласці.
Палітыка генацыду ўключала і гвалтоўны вываз савецкіх людзей на катаржныя работы ў Германію. Працэс гэты пачаўся з канца 1941г., але найболшь буйныя памеры набыў на пачатку 1943г. Усяго за гады вайны нямецкія акупацыйныя ўлады накіравалі на работу ў Германію звыш 400 тыс. жыхароў Беларусі, з якіх прымусовым шляхам было вывезена каля 380 тыс.
На акупіраванай тэрыторыі Беларусі нямецка-фашысцкія захопнікі ўводзілі «новы парадак» - дзяржаўную сістэму мер, накіраваных на ліквідацыю савецкага ладу, эксплуатацыю нацыянальных багаццяў і рэсурсаў, прыгнячэнне і знішчэнне людзей. Беларусь была падзелена на часткі. Намеснікам Гітлера на Беларусі стаў гаўляйтэр Вільгельм Кубэ, а пасля яго забойства падпольшчыкамі - фон Готберг. Пры фарміраванні акупацыйнай адміністрацыі і паліцэйскіх падраздзяленняў немцы дазвалялі прыхільнікам беларускага нацыянальнага руху ўжываць нацыянальную сімволіку, ствараць беларускія школы, асветніцкія ўстановы, выдаваць газеты. Пазней акупанты пайшлі нават на арганізацыю органаў кіравання, у тым ліку Беларускай цэнтральнай рады, Беларускай краёвай абароны. Ва ўмовах акупацыйнага рэжыму і пад уплывам некаторых прадстаўнікоў беларускага нацыянальнага руху невялікая колькасць жыхароў рэспублікі перайшла да супрацоўніцтва (калабарацыянізму) з нямецкімі адміністрацыйнымі структурамі.
Эканоміка на акупіраванай тэрыторыі Беларусі насіла каланіяльны характар. Быў створаны спецыяльны эканамічны апарат з атрадамі для збору сродкаў вытворчасці і сыравіны, дзейнічала 60 прадпрыемстваў. Гітлераўцы гвалтоўна вывозілі людзей на катаржныя работы ў Германію. Тых, хто ўхіляўся ад адпраўкі, расстрэльвалі. Было вывезена 380 тыс. чалавек, вярнулася дадому каля 120 тыс. У межах рэспублікі было арганізавана 260 лагераў смерці, больш 100 гета. За гады акупацыі разам з жыхарамі было спалена 628 беларускіх вёсак. Усяго за гады вайны ў рэспубліцы было знішчана каля 3 млн чалавек, ці кожны трэці жыхар.
Пытанне 50
З першых дзён вайны асноўная частка насельніцтва Беларусі стала на шлях барацьбы супраць фашысцкіх акупантаў. Вялася яна ў самых разнастайных формах - ад невыканання мерапрыемстваў акупацыйных улад да ўзброенага супраціўлення. Найбольш адчувальным для вермахта і паліцэйскіх сіл былі дзеянні ўзброеных партызанскіх атрадаў і груп.
Арганізатарамі партызанскага руху былі дзяржаўныя і партыйныя органы. Кіруючыя партработнікі, камандзіры і байцы Чырвонай Арміі, якія апынуліся ў тыле ворага, радавыя грамадзяне рэспублікі.
У ліку першых, самастойна ўзнікшых, быў Пінскі партызанскі атрад пад камандаваннем В.З.Каржа. У гэты ж час пачаў дзейнічаць атрад пад кіраўніцтвам Ц.П. Бумажкова і Ф.І. Паўлоўскага ў Кастрычніцкім раёне Палескай вобласці. У ліпеню 1941 г. рабочыя фабрыкі ў пасёлку Пудаць Суражскага раёна Віцебскай вобласці стварылі атрад, які ўзначаліў дырэктар фабрыкі М.П.Шмыроў (бацька Мінай).
Важную ролю ва ўзмацненні партызанскага рухаў на Беларусі адыгралі падпольныя арганізацыі. У канцы 1941 г. у рэспубліцы ўжо актыўна дзейнічалі Мінская, Асіповіцкая, Брэсцкая, Віцебская, Гродзенская, Магілёўская, Пінская і іншыя падпольныя антыфашысцкія арганізацыі.
Важную ролю ва ўмацаванні партызанскага руху на Беларусі мела забеспячэнне партызан зброяй і боепрыпасамі з савецкага тылу. Гэты працэс пачаўся з лютага 1942 г. З савецкага тылу накіроўваліся арганізатары і спецыялісты па вядзенню дыверсій.
Для кіраўніцтва ўсімі партызанскімі сіламі краіны пастановай Дзяржаўнага Камітэта Абароны СССР ад 30 мая 1942 г. пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандавання быў створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху, які ўзначаліў сакратар ЦК КП(б)Б П.К.Панамарэнка. У верасні 1942 г. быў створаны Беларускі штаб партызанскага руху, які ўзначаліў другі сакратар ЦК КП(б)Б П.З.Калінін.
З гэтага часу партызанскі рух, увогуле антыфашысцкая барацьба набывае больш шырокі размах. Калі ў снежні 1941 г. у Беларусі змагаліся 50 партызанскіх атрадаў, то ў лістападзе 1942 г. - 352, а ў час бітвы на Курскай дузе ў ліпені 1943 г. - 658 атрадаў. Партызанскі рух на Беларусі стаў сапраўды ўсенародным: летам 1944 г. на тэрыторыі рэспублікі дзейнічала 1255 партызанскіх артадаў, якія былі аб'яднаны ў 213 брыгад. Агульная колькасць партызан дасягнула 370 тыс.,а падпольшчыкаў - 70 тыс.
За тры гады гераічнай барацьбы ў тыле ворага, з чэрвеня 1941 г. да ліпеня 1944 г., патрыёты Беларусі знішчылі амаль паўмільёна гітлераўцаў і паліцэйскіх. Імі было пушчана пад адхон 11 128 эшалонаў, падарвана і спалена 18 700 аўтамашын, 939 ваенных складоў, збіта 305 самалётаў, падбіта 1355 танкаў і бронемашын, захоплена вялікая колькасць трафеяў і г.д. Значную каштоўнасць для савецкіх войск уяўляла партызанская разведка - збор інфармацыі аб размяшчэнні, перамяшчэнні і планах ворага.
За мужнасць і адвагу больш за 140 тыс. беларускіх партызан і падпольшчыкаў узнагароджаны ордэнамі і медалямі, а 88 з іх, у тым ліку Ц.П.Бумажкову, Ф.І.Паўлоўскаму, М.П,Шмырову, П.М.Машэраву было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.
Пытанне 51
Разгром нямецкіх войскаў летам 1943 г. на Курска - Арлоўскай дузе дазволіў Чырвонай Арміі перайсці ў стратэгічнае наступленне і ўжо ў верасні 1943 г. распачаць шырокамаштабную аперацыю вызвалення Ўкраіны і Беларусі. 23 верасня савецкія войскі вызвалілі першы раённы цэнтр Беларусі г. Камарын. У лістападзе 1943 г. быў вызвалены Гомель, які да выгнання немцаў з Мінска стаў месцам знаходжання ўрада БССР. Усяго ў Беларусі ў выніку асенне-зімовага наступлення (1943-1944 гг.) савецкіх войск было вызвалена 40 раёнаў Магілёўскай, Віцебскай, Гомельскай і Палескай абласцей.
Поўнае вызваленне Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў звязана з наступальнай аперацыяй Чырвонай Арміі, якая ўвайшла ў гісторыю пад кодавай назвай «Баграціён». Яна пачалася 23 чэрвеня 1944 г. У ёй удзельнічалі войскі 1-га Прыбалтыйскага (камандуючы І.Х.Баграмян), 2-га Беларускага ( камандуючы Г.Ф.Захараў) і 3-га Беларускага (камандуючы І.Д.Чарняхоўскі) франтоў. На другі дзень да іх далучыліся войскі 1-га Беларускага фронту (камандуючы К.К.Ракасоўскі). У наступленні ўдзельнічалі таксама асобны французскі знішчальны авіяполк «Нармандыя - Нёман» і сфарміраваны на тэрыторыі СССР часці Войска Польскага. Самы актыўны ўдзел у аперацыі «Баграціён» прымалі партызанскія злучэнні. Ўжо 3 ліпеня быў вызвалены Мінск - сталіца БССР.
Бітва за Беларусь увайшла ў гісторыю Вялікай Айчыннай і другой сусветнай вайны як адна з буйнейшых ваенных аперацый. У выніку аперацыі «Баграціён» была вызвалена не толькі Беларусь, але і большая частка Літвы, частка Латвіі, ўсходнія раёны Польшчы. Савецкія войскі падышлі да граніц Усходняй Прусіі, што стварыла спрыяльныя ўмовы для вызвалення шэрага краін Еўропы і разгрому фашысцкай Германіі.
Рашаючае значэнне для разгрому фашысцкай Германіі мела берлінская ваенная аперацыя (16 сакавіка - 8 мая), ажыццёўленая савецкімі войскамі. 2 мая Берлін паў. 8 мая 1945 г. у прыгарадзе Берліна Карлсхорсце, ў прысутнасці прадстаўнікоў камандавання саюзных армій. Немцамі быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі. 9 мая было аб'яўлена днём Перамогі.
Тысячы беларусаў удзельнічалі ў баях на тэрыторыі фашысцкай Германіі. Многія з іх былі ўзнагароджаны медалямі і ордэнамі, а 70-ці з іх было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.
Заключнай аперацыяй Узброеных Сіл СССР у другой сусветнай вайне былі ваенныя дзеянні на Далёкім Усходзе супраць саюзніцы Германіі мілітарысцкай Японіі, якая пачалася 9 жніўня 1945 г. 2 верасня 1945 г. на борце амерыканскага лінкора «Місуры», быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі Японіі. Так закончылася другая сусветная вайна, якая пачалася 1 верасня 1939 г.
На ўсіх этапах Вялікай Айчыннай вайны беларускі народ уносіў свой уклад у перамогу над фашызмам. Звыш 1,3 млн. жыхароў БССР былі мабілізаваны і добраахвотна ўступілі ў рады Чырвонай Арміі. З ураджэнцаў Беларусі вызначалася многа таленавітых палкаводцаў : начальнік Генеральнага штаба ўзброеных Сіл СССР, генерал арміі кавалер ордэна «Перамога» А.І.Антонаў; маршалы Савецкага Саюза В.Д.Сакалоўскі і І.І. Якубоўскі; маршал авіяцыі С. А. Красоўскі; генералы арміі І.І. Гусакоўскі, В.П. Маргелаў, І.Я. Шаўроў; віце-адмірал В.П. Дрозд, контр-адміралы В.Е. Ананіч і А.І. Гурын - усяго 217 генералаў і адміралаў
Звыш 300 тыс. воінаў - беларусаў адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі, 443 беларусы сталі Героямі Савецкага Саюза.
Сотні тысяч беларусаў самааддана працавалі ў савецкім тыле, ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы, забяспечвалі Чырвоную Армію зброяй, боепрыпасамі, амуніцыяй, харчовымі прадуктамі і г.д. Многія з іх былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі. Пяцёра машыністаў-чыгуначнікаў сталі Героямі Сацыялістычнай Працы : А.В. Глебаў, М.А. Макараў, І.П. Першукевіч, А.М. Чухнюк, А.А. Янкоўскі.
красавіка 1945 г. Міжнародная канферэнцыя ў Сан-Францыска, скліканая для заснавання Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, прыняла рашэнне аб уключэнні БССР у лік краін-заснавальніц гэтай арганізацыі. Тым самым міжнародная супольнасць прызнала вялікі ўклад народа Беларусі ў разгром фашызму ў Другой сусветнай вайне.
Пытанне 52
Вайна нанесла Беларусі вялізныя людскія і матэрыяльныя страты. Патрабаваліся вялікія намаганні ўсяго народа, каб падняць з руін рэспубліку. Асаблівасцю гэтага перыяду з'яўляецца ўзаемадапамога і аб'яднанне рэсурсаў усіх савецкіх рэспублік. Аднаўленне народнай гаспадаркі ў БССР меркавалася завяршыць на працягу чацвёртага пяцігадовага плана (1946-1950). Акцэнт быў зроблены на паскоранае аднаўленне энергетыкі і развіццё машынабудавання, стварэнне такіх галін прамысловасці, якіх раней на Беларусі не існавала: аўтамабіле- і трактарабудаванне. Быў пабудаваны Мінскі аўтамабільны завод (МАЗ), першыя аўтамабілі-самазвалы былі выпушчаны ў 1947 г. Трактарны завод пачаў будавацца ў 1946 г., першыя трактары «Беларусь» сышлі з канвеера ў 1953 г. У будаўніцтве гэтых гігантаў прымала ўдзел уся краіна. Але перакос у бок вырабу сродкаў вытворчасці прывёў да таго, што ў заняпадзе засталіся традыцыйныя для Беларусі лёгкая, харчовая галіны, прамысловасць будаўнічых матэрыялаў. У першай палове 50-х гг. у Мінску было завершана будаўніцтва і ўступілі ў строй падшыпнікавы, гадзіннікавы, радыятарны заводы, адзін з буйнейшых у Еўропе камвольны камбінат. За пятую пяцігодку (1951-1955) было пабудавана 150 буйных прадпрыемстваў.
Цяжкім заставалася становішча ў сельскай гаспадарцы, і не толькі з прычыны велізарных страт падчас вайны. Пасляваенная індустрыялізацыя БССР вялася шмат ў чым за кошт сельскай гаспадаркі. Адбылося вяртанне да калгаснай сістэмы. У 1948-1949 гг. праводзілася суцэльная калектывізацыя ў заходніх абласцях Беларусі. Вытворчасць сельскай гаспадаркі стрымлівалася наяўнасцю жорсткай падатковай сістэмы. Зверху загадвалі, што, дзе і як сеяць, колькі мець жывёлы. Дасягнуць даваеннага ўзроўню па вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі ў чацвёртую пяцігодку не ўдалося. Са зменай кіраўніцтва СССР (Сталін памёр 5 сакавіка 1953 г.) рабіліся захады па паляпшэнні сітуацыі ў сельскай гаспадарцы. У верасні 1953 г. адбыўся Пленум ЦК КПСС па сельскай гаспадарцы. Былі павялічаны закупачныя цэны і вытворчасць сельскагаспадарчай тэхнікі, спісана запазычанасць з калгасаў, заменена сістэма падаткаабкладання, што мела станоўчыя вынікі. Такім чынам, ужо да 1950 г. была адноўлена (амаль дасягнула даваеннага ўзроўню) народная гаспадарка рэспублікі, што стала фактычна працоўным подзвігам беларускага народа. Але сельская гаспадарка перажывала крызіс, што было звязана ў першую чаргу з ваеннымі разбурэннямі, захаваннем адзінай калгаснай сістэмы гаспадарання і працягам палітыкі пераразмеркавання сродкаў з сельскай гаспадаркі ў прамысловасць.
Грамадска-палітычнае жыццё характарызавалася наступнымі асаблівасцямі: 1. Партыя была не столькі палітычнай, колькі дзяржаўнай арганізацыяй, якая ажыццяўляла функцыі заканадаўчай і выканаўчай улады праз выбары сваіх прадстаўнікоў у Саветы. Камуністычная партыя Беларусі (КПБ) захоўвала сваю ўладу дзякуючы таму, што ўзяла на сябе функцыю падбору і расстаноўкі кадраў у партыйных органах, саветах і ва ўсіх грамадскіх арганізацыях. 3. Выбары павінны былі прадэманстраваць паслухмянасць мас, іх поўную згоду з палітыкай Камуністычнай партыі Савецкай дзяржавы. Першыя пасляваенныя выбары ў Вярхоўны Савет БССР адбыліся ў 1947 г., а ў мясцовыя Саветы - у 1948 г. 4. У пасляваенны час асаблівую ўвагу кіруючыя колы Беларусі надавалі заходнім абласцям. У гэтым краі ў больш сціслы тэрмін патрэбна было зрабіць тое, што ва ўсходніх раёнах рабілася больш за 20 гадоў. Працэс пераўтварэнняў у заходніх абласцях Беларусі атрымаў назву саветызацыі. 5. Цяжкімі былі бытавыя ўмовы. Тысячы сем'яў засталіся без жылля, быў знішчаны гарадскі транспарт, не хапала тавараў першай неабходнасці. Да 1947 г. існавалі карткі на харчовыя і прамысловыя тавары. Назіраўся рост крымінальнай злачыннасці.
Адраджэнне культурнага жыцця на Беларусі пасля Вялікай Айчыннай вайны адбывалася таксама ў надзвычай складаных умовах. Па-першае, за гады вайны амаль поўнасцю была знішчана матэрыяльна-тэхнічная база ўстаноў навукі, адукацыі і культуры. Трэба было рамантаваць і будаваць нанава школы, наладжваць выпуск школьнага абсталявання, падручнікаў, вырашаць праблемы настаўніцкіх кадраў. А час не чакаў, таму што дзеці, якія не атрымалі адукацыю, адпаведную свайму ўзросту, станавіліся пераросткамі. Таму вучоба не адкладвалася ні на адзін дзень, а заняткі праводзіліся і ў зямлянках, і на адкрытых пляцоўках. У школах вучыліся чытаць па старых газетах, іх жа выкарыстоўвалі ў якасці сшыткаў, крэйдай з'яўляўся звычайны вугаль, а чарніла выраблялася з сажы. Да 1950 г. колькасць вучняў была меншай, чым у перадваенны перыяд, што з'явілася вынікам вялікіх страт насельніцтва рэспублікі ў гады вайны.
На аднаўленне ўстаноў адукацыі кіраўніцтва Савецкага Саюза і БССР выдзяляла вялікія сродкі. Міністэрства асветы РСФСР даслала беларускім школам каля 10 млн падручнікаў, сшыткі, абсталяванне. З дапамогай вышэйшых навучальных устаноў Масквы каля станцыі Сходня з восені 1943 г. аднавіў сваю дзейнасць БДУ. У 1944-1945 гг. вышэйшыя навучальныя ўстановы вяртаюцца на радзіму. Аднаўляліся матэрыяльна-тэхнічная база навукі і культуры, выпуск газет, часопісаў. Разам з тым у другой палове 40-х пачатку 50-х гг. развіццё навукі і культуры сутыкнулася з жорсткім ідэалагічным прэсам. Так, у біялогіі пачалі чарговы наступ прыхільнікі Т. Лысенкі. На Беларусі ім супрацьстаяла школа генетыкаў, якую ўзначальваў А. Жэбрак, у 1948 г. улады разграмілі яго лабараторыю.
Адбыліся новыя арышты сярод творчай інтэлігенцыі па палітычных матывах. Так, паэт і празаік У. Дубоўка першы раз быў арыштаваны і асуджаны на пяць гадоў па справе Саюза вызвалення Беларусі у 1930 г., у 1937 г. зноў арыштаваны і асуджаны на 10 гадоў, а ў 1949 г. сасланы ў Краснаярскі край. Цяжкасці ГУЛАГа пазнаў вядомы вучоны гісторык М. Улашчык. Ен быў арыштаваны ў 1930 г. на пяць год, у 1941 г. - на пяць год, у 1951 г. - на восем год. Толькі ў 1960 г. была адноўлена справядлівасць у адносінах да М. Улашчыка. Для кантролю над культурным жыццём Беларусі на пачатку 1947 г. у ЦК КП(б)Б быў утвораны аддзел культуры. Літаратура таксама існавала пад пэўным ідэалагічным уціскам, маглі выходзіць толькі творы, якія не пярэчылі камандна-бюракратычнай таталітарнай сістэме, якая склалася ў гэты час. У 1946 г. першым з беларускіх пісьменнікаў Сталінскай прэміі быў удастоены А. Куляшоў за паэму «Сцяг брыгады». У выяўленчым мастацтве асноўным жанрам быў героіка-патрыятычны (напрыклад, карціны Я. Зайцава «Парад беларускіх партызан у 1944 годзе ў Мінску», «Канстанцін Заслонаў»).
Такім чынам, у першыя пасляваенныя гады грамадска-палітычнае і культурнае жыццё праходзіла ў надта складаных, супярэчлівых умовах. Пад партыйным кантролем знаходзілася жыццё народа, яго думкі і погляды.
Пытанне 53
Смерць І.В. Сталіна 5 сакавіка 1953 г. падштурхнула працэс абнаўлення грамадства. «Хрушчоўская адліга», ХХ з'езд КПСС 1956 г. з яго выкрываннем культу асобы выклікалі змены ў грамадска-палітычнай свядомасці. Пасля ХХ з'езду КПСС у Беларусі пачалася рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій. З 1956 па 1962 г. у рэспубліцы было рэабілітавана 29 012 чалавек.
У другой палове 50-х гг. былі пашыраны правы саюзных рэспублік. У іх распараджэнне перадаваліся многія прадпрыемствы і арганізацыі. За 1956-1957 гг. БССР было перададзена 856 прадпрыемстваў. Пашыраліся заканадаўчыя правы саюзных рэспублік. Да іх кампетэнцыі адыходзіла прыняцце грамадзянскага, крымінальнага і працэсуальнага кодэксаў. Закон Вярхоўнага Савета СССР ад 11 сакавіка 1957 г. даваў права рэспублікам вырашаць пытанні абласнога і краявога адміністратыўна-тэрытарыяльнага будаўніцтва.
Пасля з'езда на Беларусі пачалася рэабілітацыя ахвяр сталінізму, і з 1956 па 1962 гг. у рэспубліцы было рэабілітавана больш за 29 тыс. чалавек. Сярод іх вядомыя партыйныя, дзяржаўныя, ваенныя, грамадскія дзеячы: М. Галадзед, Е. Убарэвіч, В. Шаранговіч і інш. Былі вернуты сасланыя ў 1944-1945 гг. у Сібір і на Далёкі Усход балкарскі, чачэнскі, калмыцкі, інгушскі, карачаеўскі народы. Праводзілася палітыка галоснасці, з'явіліся дзесяткі новых газет, альманахаў, часопісаў: «Москва», «Юность», «Иностранная литература», «Нева». У «Новом мире» была апублікавана аповесць А. Салжаніцына «Один день Ивана Денисовича» аб жыцці вязняў у лагерах, пачаўся працэс пасмяротнай рэабілітацыі работнікаў культуры, асабліва літаратуры. Разам з рэабілітацыяй вярталася і іх творчая спадчына. Зноў пачалі друкавацца творы Ц. Гартнага, М. Зарэцкага, М. Чарота і інш. Са сталінскіх муроў да творчай працы вярнуліся С. Грахоўскі, С. Шушкевіч, Р. Бярозкін. У 1957 г. у Маскве адбыўся Міжнародны фэст моладзі і студэнтаў.
М. Хрушчоў быў першым савецкім лідэрам, якога пабачыў Захад, але там ён паводзіў сябе так, як і дома, таму сваёй непасрэднасцю прыводзіў заходнюю грамадскасць у шок. Паляпшэнне адносін з ЗША было пагоршана крызісам 1962 г. з-за савецкіх ракет, размешчаных на Кубе. У той час свет знаходзіўся ў адным кроку ад ядзернай вайны, аднак М. Хрушчоў усвядоміў вялікую адказнасць за лёс народаў і загадаў вывесці ракеты з Кубы.
Пашыраліся правы саюзных рэспублік у эканоміцы і культуры, пашыраліся правы прафсаюзаў, узрастата роля іншых грамадскіх арганізацый. У краіне ішло аздараўленне маральна-псіхалагічнага клімату, ліквідавалася атмасфера страху. Аднак перамены ў духоўным жыцці былі супрацьлеглымі. Не разглядалася пытанне аб сацыяльнай прыродзе культа асобы, аб адміністрацыйна-каманднай сістэме. Дазвалялася ўмяшанне ва ўнутраныя справы іншых краін, так было падаўлена паўстанне 1956 г. у Будапешце. Парушаліся правы чалавека: напрыклад, была расстраляна мірная дэманстрацыя працоўных у Новачаркасску ў 1962 г. У тым жа годзе М. Хрушчоў раскрытыкаваў у грубай форме мастацкую выставу на Манежы. У 1961 г. была прынята ўтапічная праграма пабудовы камунізму за 20 год. М. Хрушчоў паступова страчваў аўтарытэт у грамадстве, асабліва пасля хлебнага крызісу, выкліканага заменай збожжавых пасяўных плошчаў на кукурузныя, што прывяло да неўраджаю. У выніку змовы ў кастрычніку 1964 г. яго вызвалілі ад пасады кіраўніка ўрада. Барацьба дэмакратычнай і кансерватыўнай плыні скончылася перамогай апошняй. Яшчэ ў 1957 г. была зроблена першая спроба зняць М. Хрушчова, але тады яго падтрымала ваенная і партыйная эліта. У 1964 г. ад яго бесперапынных рэформаў усе стаміліся, супраць яго былі ўжо ўсе слаі грамадства, таму людзі развіталіся з ім без жалю і нават з палёгкай.
На пачатку 50-х гг. савецкая эканоміка перажывала значныя цяжкасці. З прыходам да ўлады М. Хрушчова былі прыняты меры па ліквідацыі недахопаў у сельскай гаспадарцы. Аднаўляўся прынцып матэрыяльнай зацікаўленасці, павялічваліся асігнаванні на аграрны сектар, узрасталі закупачныя цэны, была зменена сістэма падаткаабкладання. Калгаснікі сталі атрымліваць пенсіі, ажыццяўлялася электрыфікацыя вёсак, будаваліся дарогі, у вёсках адчыняліся крамы, клубы, бальніцы, школы. У выніку назіраўся рост вытворчасці, паступова паляпшаўся дабрабыт сялян. Адначасова вялося асваенне цалінных і залежных зямель у Казахстане, куды ехала моладзь з усіх саюзных рэспублік.
З сярэдзіны 50-х гг. у свеце разгарнулася навукова-тэхнічная рэвалюцыя. У БССР пераважнае развіццё атрымалі галіны прамысловасці, якія вызначалі тэхнічны прагрэс: радыётэхнічная, хімічная, нафтахімічная, паліўна-энергетычная, прыборабудаванне. У першай палове 50-х гг. уступілі ў лік дзеючых у Мінску падшыпнікавы, гадзіннікавы, радыятарны заводы, адзін з буйнейшых у Еўропе камвольны камбінат. У другой палове 50-х гг. вялося будаўніцтва Салігорскага калійнага камбіната, Гродзенскага азотна-тукавага завода, Гомельскага суперфасфатнага, Наваполацкага нафтапераапрацоўчага заводаў, у Мінску і Пінску - фабрык штучных скур, у Маладзечне - штучнага каракуля.
Гаспадарчыя рэформы другой паловы 60-х гг. працягнулі пошукі шляхоў рэфармавання, распачатых у папярэднім дзесяцігоддзі. У сакавіку 1965 г. было вырашана павысіць закупачныя цэны на сельгаспрадукцыю, устанавіць цвёрдыя планы нарыхтовак на пяць гадоў з разбіўкай па гадах, увесці надбаўкі да цэн на прадукцыю, што нарыхтоўвалася звыш плана. Былі скасаваны неабгрунтаваныя абмежаванні на ўтрыманне жывёлы ў асабістым карыстанні. Былі спісаны пазыкі маламоцным гаспадаркам, рэзка павялічыліся капіталаўкладанні. Значна выраслі пастаўкі сельгастэхнікі, аказвалася дапамога вёсцы ў электрыфікацыі і меліярацыі.
З верасня 1965 г. пачаліся значныя змены ў кіраванні прамысловасцю і будаўніцтвам. Колькасць паказчыкаў, што планаваліся зверху, скарачалася са 100 да 8. Пры адзнацы дзейнасці прадпрыемстваў галоўным стаў паказчык рэалізаванай прадукцыі. Для матэрыяльнага стымулявання працы рабочых ствараліся спецыяльныя фонды на прадпрыемствах. Саўнаргасы ліквідаваліся, адбыўся пераход да галіновай сістэмы кіравання праз міністэрствы.
Вынікам восьмай пяцігодкі стаў рост нацыянальнага даходу на 41%, аб'ёму прамысловай вытворчасці на 59%. Вытворчасць працы ў сельскай гаспадарцы расла на 6,5% штогод. Валавая прадукцыя калгасаў і саўгасаў за другую палову 60-х гадоў узрасла ў параўнанні з папярэдняй пяцігодкай на 45%, вытворчасць збожжа - на 53, мяса - на 73, малака - на 66%. Адзначаныя паказчыкі былі дасягнуты ў пераважнай ступені за кошт экстэнсіўных фактараў.
Аднак, рэформы 50-60-х гг. не атрымалі свайго далейшага развіцця. Эканамічныя крокі не былі падмацаваны рэформай палітычнай сістэмы. Пераход да галіновага прынцыпу кіравання прывёў да манапалізму і ведамаснага дыктату. Будаваліся гіганцкія ГЭС, у той час як знікалі пад вадою вялікія плошчы і нават гарады. Вялося фарсіраванае развіццё экалагічна шкодных вытворчасцей. Свавольства агульнасаюзных ведамстваў супярэчыла жыццёвым інтарэсам насельніцтва рэгіёнаў. Л. Брэжнеў не разумеў сэнсу рэформаў і быў па-сутнасці супраць іх. Яго пазіцыя ў значнай ступені спрыяла згортванню рэформаў.
У 1957 г. у СССР змест сістэмы міністэрстваў, арганізаваных па галіновым прынцыпе, для кіраўніцтва народнай гаспадаркай была створана сістэма саўнаргасаў, пабудаваных на тэрытарыяльнай аснове. Быў створаны Саўнаргас БССР. Саўнаргас выступаў як орган дзяржаўнага кіравання гаспадаркай. У 1965 г. саўнаргасы былі скасаваны. Замест іх зноў пачалі стварацца агульнасаюзныя, саюзна-рэспубліканскія і рэспубліканскія галіновыя міністэрствы і ведамствы.
Шмат блытаніны ўнесла рэарганізацыя партыйных і савецкіх органаў па гаспадарчаму прынцыпу. У Беларусі рэарганізацыя прайшла ў снежні 1962 студзені 1963 гг. У выніку была скарочана колькасць сельскіх раёнаў (з 123 да 77), ствараліся калгасна-саўгасныя ўпраўленні. З адстаўкай М.С. Хрушчова у кастрычніку 1964 г.завяршыўся перыяд рэформ другой паловы 50-х - першай паловы 60-х гг.
З ліпеня 1956 г. па сакавік 1965 г., партыйную арганізацыю Беларусі ўзначальваў К.Т. Мазураў. Гэта быў палітычны дзеяч, які нярэдка меў сваю пазіцыю па прынцыпова важных пытаннях.
Кастрычніцкі 1964 г. пленум ЦК КПСС абраў першым сакратаром партыі Л.І. Брэжнева (з 1966 г. - генеральны сакратар ЦК КПСС). Партыя ўмацоўвала сябе як вядучае звяно адміністратыўна - каманднай сістэмы. Завяршыла гэту палітыку замацаваная ў 6-ым артыкуле Канстытуцыі СССР, прынятай ў 1977 г.. палажэнне аб кіруючай ролі КПСС у грамадстве. Рэальная паўната ўлады знаходзілася ў руках партыйных органаў.
Пытанне 54
Галоўнымі палітычнымі і эканамічнымі фактарамі, якія аказвалі ўплыў на сусветнае развіццё ў 60-80-я гг. XX ст., былі:
) фарміраванне сусветнай сістэмы сацыялізму і эканамічнае спаборніцтва дзвюх сусветных сістэм;
) крушэнне каланіяльнай сістэмы, утварэнне новых незалежных дзяржаў у Азіі, Афрыцы, Лацінскай Амерыцы і барацьба за новы эканамічны парадак;
) развіццё інтэграцыйных працэсаў пад уздзеяннем аб'ектыўнай тэндэнцыі інтэрнацыяналізацыі сусветнай гаспадаркі, стрыжнем якіх стала заходнееўрапейская інтэграцыя.
У гэтыя гады ў развіцці міжнародных адносін намеціліся новыя тэндэнцыі. Першай тэндэнцыяй было некаторае паслабленне канфрантацыі паміж дзвюма сусветнымі звышдзяржавамі. Штуршком да гэтага паслужыў Карыбскі крызіс 1962 г., які ледзь не паставіў свет на мяжу новай сусветнай вайны. Крызіс заставіў кіраўніцтва ЗША і СССР зразумець небяспеку праводзімага імі курсу ва ўмовах ядзернага супрацьстаяння. У 1963 г. у Маскве быў падпісаны дагавор аб забароне выпрабавання ядзернай зброі ў трох асяроддзях: у атмасферы, космасе і пад вадой, а ў 1968 г. - дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі.
-я гады вядомыя ў развіцці міжнародных адносін як перыяд разрадкі міжнароднай напружанасці. Галоўнымі фактарамі пацяплення адносін паміж двума супрацьлеглымі лагерамі былі: устанаўленне ваенна-стратэгічнага парытэту паміж СССР і ЗША, выкарыстанне ўзаемавыгадных магчымасцей супрацоўніцтва для пад'ёму дабрабыту сваіх народаў. У гады разрадкі адбылася нармалізацыя адносін ФРГ з СССР, Польшчай, Чэхаславакіяй, ГДР, што дазволіла правесці ў 1975 г. у Хельсінкі Нараду па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе, выніковыя дакументы якога замацавалі пасляваенныя межы ў Еўропе. На нарадзе былі зацверджаны намеры краін капіталістычнага і сацыялістычнага лагераў развіваць узаемавыгаднае супрацоўніцтва ў галіне эканомікі, навукі і тэхнікі, абароны навакольнага асяроддзя, а таксама ў гуманітарных і іншых галінах дзейнасці.
Важнае значэнне для зніжэння ваеннага супрацьстаяння ў свеце мела заключэнне ў 1972 і 1979 гт. савецка-амерыканскіх пагадненняў аб абмежаванні стратэгічных наступальных узбраенняў.
Палітычнае ўрэгуляванне дазволіла пашырыць маштабы эканамічнага супрацоўніцтва ў Еўропе. Буйнейшым эканамічным партнёрам СССР і сацыялістычных краін становіцца ФРГ. У 70-я гг. былі заключаны тры буйных пагадненні на пастаўку ў ФРГ савецкага прыроднага газа і на пастаўкі ў СССР заходнегерманскіх труб вялікага дыяметра, машын і абсталявання для будаўніцтва магістральных газаправодаў. У 1970-1980 гг. тавараабарот ФРГ з сацыялістычнымі краінамі ўзрос у тры разы.
Другой тэндэнцыяй стала паслабленне жорсткай біналярнасці свету. Вялікі ўплыў на геапалітычнае развіццё ў свеце пачынаюць аказваць дзяржавы, якія вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці.
Перамога над Германіяй і Японіяй у Другой сусветнай вайне стварыла спрыяльныя ўмовы для перамогі народна-дэмакратычных рэвалюцый у Паўночным В'етнаме, Паўночнай Карэі, Кітаі. Распалася Брытанская імперыя ў Паўднёвай Азіі. Народы Індыі, Шры Ланкі, Пакістана, Бірмы, Малайзіі вызваліліся ад брытанскага каланіялізму. Незалежнасці дабіліся Інданезія, Філіпіны, Сірыя, Ліван, Егіпет, Ірак і іншыя арабскія краіны.
Пасля Азіі стала на шлях незалежнага развіцца Афрыка, прычым толькі за 1960 г. ("год Афрыкі") дабіліся палітычнай самастойнасці 17 дзяржаў - былых калоній Англіі, Францыі, Італіі, Бельгіі. У снежні 1960 г. ААН прыняла Дэкларацыю аб наданні незалежнасці ўсім каланіяльным народам. На месцы каланіяльнага свету ўзнік выклікі "трэці свет", які ахапіў мноства новых і старых суверэнных дзяржаў Азіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі, Акеаніі.
У 1961 г. узнік рух Недалучэння, які аб'ядноўваў вялікую групу дзяржаў Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі, што даклалі ў аснову сваёй знешняй палітыкі адмову ў ваенных блоках і адмову ад прадстаўлення сваёй тэрыторыі пад замежныя ваенныя базы. Большую частку з іх склалі дзяржавы, якія скінулі каланіяльны прыгнёт і на тэрыторыі якіх пражывала ў 60-я гг. каля 1/3 насельніцтва свету. Гэтыя краіны ўнеслі станоўчы ўклад у рашэнне важных міжнародных пытанняў у рамках ААН, выступаючы за ўсеагульнае і поўнае раззбраенне, ліквідацыю эканамічнай залежнасці, развіццё ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва.
Разам з тым дэкаланізацыя парадзіла і шэраг праблем. Адна з іх - праблема межаў (87 % дзяржаўных межаў у Афрыцы і 45 % - у Азіі), што з'явілася крыніцай напружанасці і шматлікіх міждзяржаўных канфліктаў. Акрамя таго, большасць дзяржаў, асабліва ў Афрыцы, не з'яўляліся гамагеннымі: побач з прысутнасцю палітычнай эліты ў іх захоўвалася некалькі этнічных груп з рознымі мовамі, культурай, рэлігіяй (Эфіопія, Нігерыя, Судан, Чад).
Дазвол дзяржаўнай незалежнасці не азначаў набыцця эканамічнай незалежнасці. Структура эканомікі большасці краін, арыентаваная на экспарт сыравіны і прадуктаў і імпарт гатовай прадукцыі, засталася ранейшай. У апошнім пашырыўся артыкул дарагога ўзбраення. Паўсюдна ствараліся ўзброеныя сілы - у значнай ступені гэта тлумачылася неабходнасцю самастойна (без метраполій) вырашаць мясцовыя падчас вельмі заблытаныя праблемы старой міжпляменнай варожасці. Залежнасць ад знешняга гандлю абумовіла захаванне ўлады ў адсталых краінах у руках кампрадораў - прадаўцоў і перапрадаўцоў імпартных тавараў - з бясконцай чарадой дзяржаўных пераваротаў, якія змянялі каля руля розныя ваенна-кампрадорскія групы. У выніку "трэці свет" падзяліўся на краіны капіталістычнай і краіны сацыялістычнай арыентацыі - у залежнасці ад таго, адкуль яны атрымлівалі ўзбраенне, фінансавую дапамогу, дзе рыхтавалі кадры.
У 70 - 80 - я гг. у шэрагу дзяржаў "трэцяга свету" пачала набіраць моц гаспадарчая лібералізацыя заходняга тыпу. Эканамічныя рэформы, заахвочванне прыватнага сектара і развіццё канкурэнцыі дазволілі перайсці да стварэння сучаснай эканомікі ў Сінгапуры, Паўднёвай Карэі, Малайзіі, хуткімі тэмпамі развівалася эканоміка Мексікі, Венесуэлы, Чылі, Тайланда і інш.
Асобы шлях развіцця пад уплывам ідэй ісламу выбралі мусульманскія краіны. Найбольш буйнымі з іх на колькасці жыхароў з'яўляюцца Інданезія (164 млн), Пакістан (115 млн), Бангладэш (91 млн), Іран (59 млн), Турцыя (58 млн), Егіпет (50 млн), Марока, Алжыр (па 26 млн), Ірак (18 млн). Пасля Другой сусветнай вайны пануючай ідэалогіяй у свеце ісламу стаў нацыяналізм, пад сцягамі якога амаль усе краіны ісламу атрымалі незалежнасць. Але палітычная незалежнасць не прывяла да эканамічнай самастойнасці, захавалася значная залежнасць мусульманскіх дзяржаў ад вядучых дзяржаў Захаду.
Да сярэдзіны 1970-х гг. у ісламе дамінавалі рэфармісцкія, мадэрнісцкія плыні. Яны ўяўлялі сабой злучэнне дэмакратычных ідэй і сацыялізму з ісламам. Ісламскія сацыялісты, напрыклад, адстойвалі тэзіс, што іслам - сацыялістычная па сваёй сутнасці рэлігія, а прытрымліванне ўстановак Карана абазначае ўстанаўленне грамадства сацыяльнай справядлівасці і дэмакратыі. "Інданезійскі нацыяналізм", "ісламскі сацыялізм", "арабскі нацыяналізм" і "арабскі сацыялізм", "турэцкі нацыяналізм", "алжырскі сацыялізм" і іншыя тэорыі былі афіцыйнай ідэалогіяй у шматлікіх мусульманскіх краінах. У эканамічнай сферы яны выступалі за "змешаную эканоміку".
Пасля араба ізраільскіх войнаў 1967 і 1973 гг., у якіх арабы пацярпелі паражэнні, а таксама збліжэння Егіпта з ЗША ў ісламе ўзмацнілася фундаменталісцкая плынь. Перамога ісламскай рэвалюцыі ў Іране ў 1978-1979 гг. выклікала ісламскі бум у свеце, хвалю ісламскага фундаменталізму. Асноўнымі прадстаўнікамі яго стала арганізацыя "Браты мусульмане" і шыісцкае духавенства ў Іране на чале з Хамейні.
"Фундаменталісты" сталі адстойваць ідэі асобага "ісламскага шляху развіцця", адрознага ад краін Захаду і СССР, патрабаваць стварэння "ісламскай дзяржавы", заснаванай на працоўнай уласнасці, забароне ліхвярства і спекуляцыі, салідарнасці і брацтве.
Аднак палітычная незалежнасць не прывяла да гаспадарчай самастойнасці мусульманскіх дзяржаў, а ўзровень жыцця насельніцтва не палепшыўся, у выніку ў мусульманскім грамадстве замацаваліся негатыўныя адносіны да Захаду. Фундаменталізм знайшоў апору ў асяроддзі ніжэйшых слаёў насельніцтва, для якіх характэрны адчай і схільнасць да крайніх метадаў сацыяльнага пратэсту.
Небяспека распаўсюджвання ісламскага фундаменталізму ў свеце, яшчэ не ўсвядомленая да канца ў перыяд 1960- 1970-х гг., з'яўляецца ў экстрэмісцкай накіраванасці ідэалогіі і дзейнасці арганізацый мусульман, якія заклікаюць да свяшчэннай вайны - "джыхаду" супраць "няверных". Па сваёй сутнасці гэта абвяшчэнне вайны бедных краін "трэцяга свету" багатым індустрыяльна развітым краінам, абумоўленае вялікім разрывам ва ўзроўнях іх эканамічнага развіцця. Такая вайна ва ўмовах уладання ядзернай зброяй тоіць у сабе небяспеку сусветнага канфлікту. Такім чынам, у 60-70-я гг. XX ст. на арэну сусветнай палітыкі выходзяць краіны "трэцяга свету", якія аказваюць істотны ўплыў на геапалітычную сітуацыю.
Трэцяй тэндэнцыяй сусветнага развіцця ў 60-80-я гг. XX ст. у свеце з'явілася ўзмацненне інтэграцыйных працэсаў, прыкладам чаго стала заходнееўрапейская інтэграцыя.
Ідэя агульнаеўрапейскага супрацоўніцтва набыла шмат прыхільнікаў пасля Другой сусветнай вайны. Яны зыходзілі з таго, што пасля двух разбуральных сусветных канфліктаў толькі агульнымі намаганнямі можна зноў паставіць Еўропу на ногі. Рух наперад да інтэграцыі быў прадыктаваны чатырма асноўнымі матывамі. Па-першае, з-за войнаў Еўропа стала губляць сваё традыцыйнае месца ў цэнтры сусветнай арэны. Яно аказалася занятым новымі звышдзяржавамі - СССР і ЗША. Кожная з іх мела значна большую ваенную, палітычную і эканамічную магутнасць, чым падзеленая Еўропа.
Па-другое, у еўрапейскіх палітычных колах склалася ўпэўненасць, што магчымасць развязвання новага ваеннага канфлікту павінна быць назаўсёды выключана. Гэтаму садзейнічаў сумны вопыт дзвюх сусветных войнаў, кожная з якіх пачалася як еўрапейскае супрацьстаянне, дзе Еўропа была асноўным полем бітвы і галоўнай ахвярай.
Па-трэцяе, адыграла сваю ролю расчараванне ў традыцыйных міжнародных палітычных інструментах падтрымкі балансу інтарэсаў паміж еўрапейскімі дзяржавамі, з дапамогай якіх не ўдалося прадухіліць Другую сусветную вайну. У сувязі з гэтым надзеі ўскладаліся на прынцыпова новыя падыходы, якія павінны былі нейтралізаваць рэцыдывы ваяўнічага нацыяналізму. Узнікла настойлівае жаданне стварыць больш справядлівы і больш упарадкаваны свет.
Па-чацвёртае, на палітычныя дыскусіі і прыняцце палітычных рашэнняў аказвала ўплыў міжнароднае становішча таго часу, у якім пераважаў трывожны настрой "халоднай вайны". Дастаткова відавочнай здавалася неабходнасць з'яднання і кансалідацыі заходнееўрапейскіх краін перад "пагрозай з Усходу", якую бачылі ў распаўсюджванні сацыяльна-палітычных парадкаў сталінскага кірунку. Адным са сродкаў супрацьдзеяння гэтаму павінна была стаць інтэграцыя Заходняй Еўропы, закліканая выявіць унутраныя рэзервы грамадства, заснаванага на рыначнай эканоміцы і плюралістычнай дэмакратыі.
Пачатак заходнееўраейскай інтэграцыі. 3 ініцыятывай стварэння на Еўрапейскім кантыненце фарміравання, падобнага Злучаным Штатам Еўропы, выступіў прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі У.Чэрчыль у Цюрыху 19 верасня 1946 г. Ён прапанаваў рэфармаваць еўрапейскі дом, знайсці для яго такую структуру адзінства, пад эгідай якога яго народы жылі б у міры і бяспецы.
Першым крокам у практычным развіцці заходнееўрапейскага супрацоўніцтва ў эканамічнай, палітычнай і культурнай абласцях з'явілася ўтварэнне 5 мая 1949 г.-у Страсбургу (Францыя) Савета Еўропы. Дзейнасць Савета Еўропы стала штуршком да абмеркавання еўрапейскіх праблем як маючых адзінае значэнне для кожнай з краін.
Важная роля ў пасляваенным развіцці інтэграцыйных працэсаў у Заходняй Еўропе належыць Францыі, якая абвясціла і імкнулася рэалізаваць прынцыпу разрадкі міжнароднай напружанасці, раўнавагі, кааперацыі, узаемнай павагі дзяржаў.
Пытанне 55
За гады Вялікай Айчыннай вайны на Беларусі была амаль поўнасцю знішчана матэрыяльна-тэхнічная база ўстаноў адукацыі, навукі і культуры. Але да 1950 г. школьная сетка ў рэспубліцы была адноўлена. У 1951-1955 гг. адбылося далейшае пашырэнне сярэдняй адукацыі, якое ішло шляхам арганізацыі новых школ і пераўтварэння сямігодак у сярэднія школы.
Закон «Аб умацаванні сувязі школы з жыццём і аб далейшым развіцці сістэмы народнай адукацыі» ад 1959 г. прадугледжваў увядзенне ўсеагульнага 8-гадовага навучання. У 70-я гг. у БССР была ўведзена ўсеагульная сярэдняя адукацыя моладзі. У 1977 годзе 98 % закончыўшых восем класаў працягвалі вучобу ў школе з мэтай атрымання сярэдняй адукацыі.
Новай спробай рэформы школы было прыняцце ў 1984 г. дакумента «Асноўныя напрамкі рэформы агульнаадукацыйнай і прафесійнай школы». Пашыралася падрыхтоўка рабочых кадраў праз прафесійна - тэхнічныя вучылішчы.
Развівалася вышэйшая школа. Так, у 1945 г. быў адкрыты Беларускі тэатральны інстытут, у 1951 г. - Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут, у 1953 г. - Гомельскі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту, у 1954 г. - Беларускі інстытут механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, а таксама Інстытут замежных моў. За 1960-1985 гг. былі адкрыты Мінскі радыётэхнічны інстытут, Віцебскі тэхналагічны інстытут лёгкай прамысловасці, Мінскі інстытут культуры, Магілёўскі тэхналагічны, Наваполацкі і Гомельскі політэхнічныя інстытуты. У 1969 г. на базе Гомельскага педагагічнага інстытута створаны Гомельскі дзяржаўны універсітэт. У 1977 г. Гродзенскі педагагічны інстытут быў пераўтвораны ў Гродзенскі дзяржаўны універсітэт.
Народная адукацыя адчувала на сябе ўздзеянне бюракратычнай сістэмы кіравання, паступова губляла нацыянальныя рысы. У выніку ў сярэдзіне 80-х гг. толькі 23,1 % школ і 19,3 % дашкольных дзіцячых устаноў працавалі на беларускай мове.
Значныя дасягненні былі зроблены ў развіцці навукі. У 1944 г. у Мінску зноў пачала сваю дзейнасць Акадэмія навук БССР. Да канца 1950 г. у рэспубліцы дзейнічала 77 навуковых устаноў, а ў 1958 г - 83. Акадэмічныя ўстановы пачалі дзейнічаць у Гомелі, Магілёве, Гродне, Віцебску. Быў адкрыты шэраг новых інстытутаў ў галіне фізіка-тэхнічных, хімічных, біялагічных і іншых навук. У 1985 г. навуковыя даследаванні і распрацоўкі праводзілі каля 200 акадэмічных і галіновых інстытутаў, ВНУ і праектна-канструктарскіх арганізацый. Беларускія вучоныя ўнеслі значны ўклад у распрацоўку фізікі элементарных часціц, атамнага ядра, квантавай электронікі, радыёфізікі, фізікі плазмы, паўправаднікоў і дыэлектрыкаў.
Беларускія вучоныя ўдзельнічалі ў навуковых распрацоўках, звязаных з развіццём абароннага комплексу і асваеннем космасу. Неаднаразова пабывалі ў космасе беларускія касманаўты Пётр Клімук і Уладзімір Кавалёнак.
Далейшае развіццё ў пасляваенны час атрымала літаратура. Заявілі аб сабе Я. Брыль, І. Мележ; паэты Р. Барадулін, П. Панчанка, А. Вярцінскі, А. Разанаў; драматургі А.Макаёнак. Большасць празаічных твораў прысвячалася падзеям Вялікай Айчыннай вайны. Палітычная «адліга» спрыяла актывізацыі літаратурнай творчасці вызваленых са сталінскіх засценкаў С. Грахоўскага, У. Дубоўкі, А. Звонака, С. Шушкевіча.
На мяжы 50-60 гг. шырокую вядомасць атрымалі творы В.Быкава, І. Навуменкі, І. Чыгрынава. Гістарычная тэма ў беларускай прозе знайшла ўвасабленне ў творах У. Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха», «Чорны замак Альшанскі», «Зямля пад белымі крыламі», «Каласы пад сярпом тваім».
Значным укладам у скарбонку драматургіі з'явіліся п'есы К. Крапівы, А. Макаёнка. У пачатку 80-х гг. п'есамі «Выбар», «Вечар», «Радавыя» заявіў аб сабе А. Дудараў.
Далейшае развіццё атрымала тэатральнае мастацтва. У 60-80 гг. павялічылася колькасць тэатраў з 11 у 1960 г. да 17 у 1985 г. У гэтыя ж гады пачалі творчую дзейнасць Дзяржаўны ансамбль танца БССР, вакальна-інструментальныя ансамблі «Песняры», «Верасы», «Сябры», фальклорна-хараэграфічны ансамбль «Харошкі».
У пасляваенныя гады плённа працавалі кампазітары рэспублікі. Былі напісаны опера «Алеся» Я. Цікоцкага, «Надзея Дурава» А. Багатырова, «Машэка» Р. Пукста. Актыўна ствараліся масавыя песні кампазітарамі У. Алоўнікавым, Н. Сакалоўскім. У наступныя гады ў беларускай музыцы з'явіліся новыя імёны: І.Кузняцоў, С. Картэс, Я. Глебаў, І. Лучанок, Дз. Смольскі.
Шырокай і разнастайнай тэматыкай вызначалася выяўленчае мастацтва. Плённа працавалі Ф. Дарашэвіч, В. Волкаў, Р. Кудрэвіч. Значным укладам у развіццё беларускага і сусветнага мастацтва з'явіліся работы М.Савіцкага «Партызанская мадонна», цыкл «Лічбы на сэрцы».
Далейшае развіццё атрымала скульптурнае мастацтва. У партрэтным жанры найбольш выдзяляюцца творы З. Азгура, А. Бембеля, А. Глебава. Значным дасягненнем беларускіх скульптараў стаў завершаны ў 1954 г. ансамбль плошчы Перамогі ў Мінску (архітэктары ансамбля У.Кароль і Г.Заборскі). З. Азгур, А. Бембель, А. Глебаў і С. Селіханаў выканалі барэльефы для гэтага абеліска-помніка воінам Савецкай Арміі і партызанам. Адметнай тэндэнцыяй ў мастацтве становіцца манументалізм. У жанры скульптуры гэта прадвызначала з'яўленне мемарыяльных комплексаў «Хатынь» (скульптар С.Селіханаў, архітэктары В.Занковіч, Л.Левін, Ю.Градаў), «Брэсцкая крэпасць - герой» (кіраўнік творчага калектыву А.Кібальнікаў), Курган Славы Савецкай Арміі (скульптар А.Бембель, А.Арцімовіч, архітэктар А.Стаховіч).
Пытанне 56
Палітыка перабудовы, распачатая ў сярэдзіне 1980-х гг., стварыла прынцыпова новую сітуацыю ў грамадска-палітычным і духоўным жыцці, але не спыніла спаўзанне СССР да крызісу.
Абвяшчэнне дзяржаўнага суверэнітэту БССР. У краіне назіралася падзенне аўтарытэту і ўплыву цэнтральнага кіраўніцтва, пастановы якога ўсё часцей ігнараваліся ўрадамі саюзных рэспублік. Партыйна-палітычнае кіраўніцтва шэрагу рэспублік паступова станавілася на шлях адкрытага супрацьпастаўлення інтарэсаў сваіх краін і рэгіёнаў агульнасаюзным інтарэсам. Больш відавочным і адчувальным станавіліся разбалансаванне ўсёй палітычнай сістэмы і паступовая страта манаполіі КПСС на ўладу.
Асабліва рэзка ў другой палове 1980-х гг. абвастрылася нацыянальная праблема. Праявіўся крызіс саюзнай сістэмы міжнацыянальных адносін, якая замацоўвалася ў СССР на працягу дзесяцігоддзяў. Дагавор 1922 г. аб утварэнні Саюза ССР першапачаткова базіраваўся на ідэях федэратыўнага супольніцтва савецкіх рэспублік. Ён пакідаў за ўдзельнікамі аб'яднання даволі шырокія паўнамоцтвы. Аднак шэраг фактараў прывёў да пераўтварэння федэрацыі ва унітарную дзяржаву, для якой былі характэрны абсалютызацыі ўлады адзінага палітычна-адміністрацыйнага цэнтра. Правы саюзных рэспублік ўсё больш і больш абмяжоўваліся.
Пагаршэнне эканамічнага становішча і дэстабілізацыя палітычнай сістэмы СССР, сур'ёзныя памылкі і пралікі КПСС у час перабудовы абвастрылі цэнтрабежныя тэндэнцыі. У канцы 1980-х гг. Прыбалтыйскія рэспублікі - Латвія, Літва,
Эстонія - адкрыта паставілі пытанне аб выхадзе з Саюза (у верасні 1991 г. іх патрабаванне было задаволена афіцыйна). Супярэчнасці ў міжнацыянальных адносінах праявіліся не толькі на агульнасаюзным, але і на міжрэспубліканскім узроўні і нават унутры асобных рэспублік. Справа пачала даходзіць да ўзброеных міжэтнічных сутычак. Паміж Азербайджанам і Арменіяй яны перараслі ў буйнамаштабныя баявыя дзеянні.
Перад кіраўніцтвам Савецкага Саюза паўстала праблема выбару форм і спосабаў рэагавання на абвастрэнне міжнацыянальных адносін. Нягледзячы на асобныя спробы выкарыстання сілавых метадаў, прыярытэт быў аддадзены пошуку цывілізаваных прававых шляхоў. У красавіку 1990 г. быў прыняты закон «Аб размеркаванні паўнамоцтваў паміж Саюзам ССР і суб'ектамі федэрацыі», які значна пашыраў правы саюзных рэспублік. На парадак дня ставілася падрыхтоўка новага саюзнага дагавора.
Аднак спадзяванні паправіць становішча не спраўдзіліся: недавер да цэнтра і супярэчнасці паміж асобнымі рэспублікамі нарасталі. Асабліва адчувала гэта Расія, якая была ядром Саюза і якую абвінавачвалі ў імперскіх імкненнях. Ва ўмовах нарастаючых супярэчнасцей расійскае кіраўніцтва пайшло на неардынарны крок: 12 чэрвеня 1990 г. быў абвешчаны дзяржаўны суверэнітэт Расійскай Федэрацыі. Крыху пазней, 16 ліпеня, аб сваім суверэнітэце заявіла Украіна. Атрымалася так, што пасля гэтага толькі Беларусь юрыдычна яшчэ прытрымлівалася нормаў саюзнага дагавора.
Пытанне аб суверэнітэце Беларусі неаднаразова ўздымалася прадстаўнікамі розных колаў і грамадскіх аб'яднанняў. Яно было вырашана 27 ліпеня 1990 г. У гэты дзень Вярхоўны Савет БССР урачыста прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР.
Згодна Дэкларацыі, Беларусь - «суверэнная дзяржава, якая ўсталявана на аснове ажыццяўлення беларускай нацыяй яе неад'емнага права на самавызначэнне, дзяржаўнасці беларускай мовы, вяршэнства народа ў вызначэнні свайго лёсу». Вышэйшай мэтай суверэнітэту прызнавалася забеспячэнне свабоднага развіцця і дабрабыту грамадзян рэспублікі.
Носьбітам суверэнітэту краіны і адзінай крыніцай дзяржаўнай улады абвяшчаўся беларускі народ.
У адпаведнасці са зместам Дэкларацыі з дня яе прыняцця на тэрыторыі рэспублікі абвяшчалася вяршэнства Канстытуцыі і законаў Беларускай ССР, паўната ўлады рэспубліканскіх дзяржаўных органаў на ўсёй тэрыторыі краіны, самастойнасць і незалежнасць Беларусі ў міжнародных зносінах. Па сутнасці гэта азначала спыненне дзейнасці ў Беларусі саюзных законаў.
Абвяшчэнне суверэнітэту не было накіравана на разрыў шматбаковых сувязяў з іншымі рэспублікамі. Наадварот, у канцы 1990 г. і пачатку 1991 г. былі падпісаны дагаворы аб супрацоўніцтве Беларусі ў розных сферах з Расіяй, Украінай і Казахстанам. Перазаключэнне дагавораў паміж рэспублікамі сведчыла аб ускосным юрыдычным прызнанні ўрадамі ўжо суверэнных краін нядзейснасці саюзнага дагавора 1922 г.
Пытанне 57
У сувязі з нарастаннем цэнтрабежных тэндэнцый перад савецкім грамадствам непасрэдна паўстала пытанне аб самім існаванні СССР, вырашэнне якога ажыццяўлялася метадам пошуку і памылак. Прэзідэнт СССР М. Гарбачоў настаяў на правядзенні ў сакавіку 1991 г. рэферэндуму па праблеме захавання СССР. Аднак пытанне для рэферэндуму было пастаўлена так, што будучае Саюза магло быць толькі ў форме федэрацыі, да таго ж сацыялістычнай. Афіцыйна ў рэферэндуме прынялі ўдзел дзевяць рэспублік (за выключэннем Літвы, Латвіі, Эстоніі, Грузіі, Арменіі, Малдовы). Усяго са 196 млн жыхароў СССР галасавала 111,3 млн, з якіх 57 % выказалася за захаванне СССР. У канцы красавіка ў падмаскоўнай рэзідэнцыі Нова-Агарова было падпісана пагадненне Прэзідэнта СССР і вышэйшых асоб дзевяці рэспублік («9 + 1») аб хутчэйшым заключэнні новага саюзнага дагавора. Сам апублікаваны праект некалькі разоў мяняўся і насіў кампрамісны характар. Галоўнае ў ім было тое, што на працягу шасці месяцаў пасля падпісання дагавора павінны быць праведзены новыя выбары вышэйшых органаў Саюза. Разам з тым умацоўвалася структура ўлады ў Расійскай Федэрацыі. 12 чэрвеня 1991 г. Б. Ельцын усеагульным прамым галасаваннем быў выбраны Прэзідэнтам Расіі.
Распад СССР паскорылі падзеі, якія адбыліся ў Маскве з 18 па 21 жніўня 1991 г. Падчас адпачынку Прэзідэнта СССР М. Гарбачова ў Крыме група вышэйшых дзяржаўных асоб (Г. Янаеў - віцэ-прэзідэнт СССР, В. Паўлаў - прэм'ер-міністр СССР, Б. Пуга - міністр унутраных спраў СССР, В. Кручкоў - старшыня КДБ СССР і інш.) стварылі Дзяржаўны камітэт па надзвычайнаму становішчу, абвясцілі аб хваробе М. Гарбачова і пераходзе ўсёй улады ў свае рукі. Партыйнае кіраўніцтва спрабавала з дапамогай войскаў, МУС і КДБ падавіць дэмакратычныя рухі і аднавіць таталітарны рэжым у СССР.
У БССР дзейнасць змоўшчыкаў падтрымалі Магілёўскі, Гродзенскі, Брэсцкі абкомы КПБ, а ЦК кампартыі Беларусі нават забараніў выхад газеты «Знамя юности», якая актыўна падтрымлівала перабудову. Толькі Мінскі гарадскі савет народных дэпутатаў асудзіў пераварот. Апазіцыя па прыкладу Масквы правяла ў Мінску дэманстрацыю і мітынг.
Пралік арганізатараў перавароту заключаўся ў недаацэнцы актыўнасці дэмакратычных сіл і рашучасці асабіста Б. Ельцына. Б. Ельцын як Прэзідэнт Расіі абвінаваціў кіраўніцтва КПСС у спробе дзяржаўнага перавароту і сваім указам забараніў яе дзейнасць на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі. Гэта таксама быў своеасаблівы дзяржаўна-палітычны пераварот. Кіруючая партыя не толькі адхілялася ад улады, але і ўвогуле была ліквідавана.
У Мінску група з 25 дэпутатаў вышэйшага заканадаўчага органа ўлады рэспублікі прапанавала склікаць 5 ю нечар-говую сесію Вярхоўнага Савета БССР. 25 жніўня на ёй быў прыняты Закон «Аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай ССР аб дзяржаўным суверэнітэце БССР» і пастанова «Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР». Ва ўласнасць рэспублікі перайшла агульнасаюзная маёмасць. Таксама пачаўся працэс дэпартызацыі, а дзейнасць КПБ - КПСС прыпынялася. На пасяджэнні Вярхоўнага Савета прэм'ер-міністр Беларусі В. Кебіч заявіў, што прыпыняе членства ў КПСС разам з усім Кабінетам Міністраў.
17 па 19 верасня адбылася 6-я нечарговая сесія Вярхоўнага Савета, на якой разглядаўся Закон «Аб назве БССР». Дэпутаты прынялі рашэнне перайменаваць БССР у Рэспубліку Беларусь, а ў скарочаных назвах - Беларусь. Тады ж былі абвешчаны законы «Аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь», «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь». Старшынёй Вярхоўнага Савета на альтэрнатыўнай аснове быў выбраны прафесар Беларускага дзяржаўнага універсітэта С. Шушкевіч. Так у гісторыі Беларусі пачаўся новы этап незалежнай Рэспублікі Беларусь.
Што датычыцца лёсу СССР, то ў пачатку верасня 1991 г. пачаў работу V з'езд народных дэпутатаў СССР. 5 верасня ён прыняў канстытуцыйны закон аб уладзе ў пераходны перыяд, а затым здаў свае паўнамоцтвы Дзяржаўнаму Савету СССР. Новы Вярхоўны Савет стварыць не атрымалася, бо некаторыя рэспублікі накіравалі туды сваіх прадстаўнікоў з правамі назіральнікаў.
Дзяржсавет 9 верасня 1991 г. афіцыйна прызнаў незалежнасць Прыбалтыйскіх дзяржаў - Літвы, Латвіі, Эстоніі. Праз некалькі дзён яны былі прыняты ў ААН. СССР скараціўся да 12 рэспублік. Прэзідэнт М. Гарбачоў паспрабаваў замацаваць Саюз на аснове новага пагаднення. 14 лістапада ва ўрадавай рэзідэнцыі ў Нова-Агарова (пад Масквой) сем рэспублік (Расія, Беларусь, Азербайджан, Казахстан, Кыргызстан, Туркменістан, Таджыкістан) заявілі аб намеры стварыць Садружнасць Суверэнных Дзяржаў (ССД) і да 25 лістапада зацвердзіць новы саюзны дагавор. Але гэтага не адбылося, бо ўсе чакалі выніку рэферэндуму аб незалежнасці Украіны, прызначанага на 1 снежня. Большасць жыхароў гэтай рэспублікі выказалася за выхад з СССР.
снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы, у рэзідэнцыі «Віскулі» (пад Брэстам) кіраўнікі Беларусі (С. Шушкевіч), Расійскай Федэрацыі (Б. Ельцын), Украіны (Л. Краўчук) падпісалі Пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). У ім абвяшчалася, што СССР як суб'ект міжнароднага права спыніў сваё існаванне. Тры дзяржавы аб'ядналіся ў СНД і запрасілі ўступаць у Садружнасць новыя дзяржавы былога СССР. У хуткім часе кіраўнікі сярэднеазіяцкіх рэспублік і Казахстана заявілі ў Ашхабадзе аб намеры далучыцца да СНД. 21 снежня адбылася алмаацінская сустрэча «брэсцкай тройкі», «ашхабадскай пяцёркі» і Арменіі. Да ёй была прынятая Дэкларацыя аб канчатковым спыненні існавання СССР і ўрэгуляванні звязаных з гэтым праблем. Да канца 1991 г. да СНД далучыліся таксама Малдова і Азербайджан.
снежня 1991 г. М. Гарбачоў падпісаў указ аб спыненні выканання ім функцыі Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і заявіў аб сваёй адстаўцы з пасады Прэзідэнта СССР. У той жа вечар з вежы Вялікага Крамлёўскага палаца быў спушчаны сцяг СССР і ўзняты адноўлены сцяг Расіі.
Такім чынам, незалежнасць Рэспублікі Беларусь была атрымана не столькі ў выніку ўнутранага нацыянальнага руху, колькі ў выніку распаду СССР. Таму нацыянальная свядомасць беларусаў, з аднаго боку, атрымала ўнутраны ўздым, а з другога - пачуццё трывогі і заклапочанасці аб уласным лёсе.
Пытанне 58
Працэс станаўлення суверэннай беларускай дзяржавы паскорыўся пасля падаўлення жнівеньскага путчу 1991 г. у Маскве. Функцыі, якія раней належалі Палітбюро ЦК КПСС у Маскве, перайшлі да Вярхоўнага Савета РСФСР. Як і ў Расіі, у Беларусі дзейнасць кампартыі была забаронена, а ўся заканадаўчая ўлада фактычна перайшла да Вярхоўнага Савета, выканаўчая - да ўрада. Усе арганізацыі, установы і прамысловыя прадпрыемствы, якія месціліся ў рэспубліцы і знаходзіліся ў саюзным падпарадкаванні, былі аб'яўлены маёмасцю Беларусі. Пачаўся працэс фарміравання ўласных органаў кіравання, інстытутаў і атрыбутаў незалежнай дзяржавы. Вялікія змены адбыліся ў сістэме органаў дзяржаўнай улады і кіравання. У жніўні 1991 г. саюзна-рэспубліканскае Міністэрства ўнутраных спраў БССР стала рэспубліканскім міністэрствам унутраных спраў. КДБ БССР таксама стаў рэспубліканскім ведамствам і перайшоў у падпарадкаванне Вярхоўнага Савета БССР. У пачатку 1992 г. распачало сваю дзейнасць Галоўнае ўпраўленне пагранічных войскаў пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь. За кароткі тэрмін Упраўленне стварыла новыя пагранатрады і правяло работу па ўмацаванні пагранзастаў, а на мяжы з Літвой і Латвіяй яны былі створаны нанава. У верасні 1991 г. Вярхоўным Саветам была прынятая пастанова «Аб мытнай службе Рэспублікі Беларусы», згодна якой быў створаны Дзяржаўны мытны камітэт Рэспублікі Беларусь.
верасня 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў пастанову «Аб стварэнні Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь». У сакавіку 1992 г. пачало дзейнічаць Міністэрства абароны. Усе часці і падраздзяленні Беларускай ваеннай акругі, якія не ўваходзілі ў склад стратэгічных сіл СНД, перайшлі ў падначаленне Міністэрства абароны рэспублікі. Ваенная дактрына, якая была распрацавана ў 1992 г., дэкларавала імкненне Беларусі стаць бяз'ядзернай дзяржавай. Прадугледжвалася скарачэнне 130-тысячнай арміі прыкладна ўдвая. Новую ролю стала адыгрываць Міністэрства замежных спраў Беларусі, ранейшае існаванне якога было хутчэй фармальным, чым неабходным. Яно распачало працу па ўстанаўленні дыпламатычных адносін з іншымі краінамі свету. Былі наладжаны дыпламатычныя адносіны з ЗША, Германіяй, Вялікабрытаніяй, Францыяй, Японіяй, Ізраілем, Польшчай і многімі іншымі краінамі, нармалізаваны адносіны з беларускай дыяспарай, падпісаны найважнейшыя міжнародныя дамовы, якія гарантавалі далейшае развіццё Беларусі як мірнай дэмакратычнай дзяржавы.
Важнай праявай суверэнітэту беларускай дзяржавы стала фарміраванне ўласнай грашовай сістэмы. У абарачэнне былі ўведзены разліковыя білеты Нацыянальнага банка Беларусі. Першапачаткова яны мелі паралельнае хаджэнне з грашыма старога, яшчэ савецкага ўзору, а з 1994 г. сталі адзіным плацёжным сродкам на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.
На працягу 1992-1994 гг. Вярхоўны Савет стаў арэнай жорсткай фракцыйнай палітычнай барацьбы па пытаннях эканамічнага жыцця, вызначэння палітычнага ладу дзяржавы, будучага дагавору з Расіяй. Новы статус беларускай дзяржавы, а таксама яе палітычны лад, складванне якога адбывалася ў пачатку 90-х гг., патрабавалі афармлення і заканадаўчага замацавання ў Канстытуцыі, падрыхтоўка якой была даручана Канстытуцыйнай камісіі. У Вярхоўным Савеце разгарэўся канфлікт па пытанні аб прэзідэнцтве паміж апазіцыяй, якую прадстаўлялі пераважна дэпутаты ад БНФ, і большасцю парламентарыяў, што падтрымлівалі прэм'ер-міністра В. Кебіча. Апазіцыя імкнулася зменшыць значэнне пасады кіраўніка дзяржавы. На яе думку, палітычная традыцыя Беларусі патрабавала парламенцкага кіравання. Апазіцыя прапанавала, каб прэзідэнт абіраўся Вярхоўным Саветам. Праўрадавая большасць імкнулася да рэдакцыі Канстытуцыі, дзе будучы прэзідэнт надзяляўся б правамі поўнага кантролю за выканаўчай уладай. Урад В. Кебіча і дэпутацкія групы, якія яго падтрымлівалі, атрымалі перавагу ў палітычнай барацьбе. У студзені 1994 г. дэпутаты адклікалі С. Шушкевіча з пасады Старшыні Вярхоўнага Савета. На гэту пасаду быў абраны генерал міліцыі М. Грыб, пад кіраўніцтвам якога была хутка завершана падрыхтоўка новай Канстытуцыі.
сакавіка 1994 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў новую Канстытуцыю - Асноўны закон Рэспублікі Беларусь. Паводле Канстытуцыі, Беларусь абвяшчалася унітарнай дэмакратычнай сацыяльнай дзяржавай, якая валодае вяршэнствам і паўнатой улады на сваёй тэрыторыі. У рэспубліцы ўводзілася пасада прэзідэнта. Ні парламент, ні прэзідэнт не атрымалі рашучай перавагі ва ўладных паўнамоцтвах. Выбары першага прэзідэнта былі прызначаны на 10 чэрвеня 1994 г.
Кандыдатамі на пасаду прэзідэнта былі вылучаны шэсць чалавек: А. Дубко, В. Кебіч, А. Лукашэнка, В. Новікаў, 3. Пазняк, С. Шушкевіч. Шырокую падтрымку сярод грамадзян знайшла перадвыбарная праграма А. Лукашэнкі. У ёй акцэнт рабіўся на сацыяльную справядлівасць, навядзенне парадку, барацьбу з карупцыяй, павышэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва, збліжэнне з Расіяй.
Пераможцам першага тура выбараў 19 чэрвеня стаў А. Лукашэнка, які набраў 45% галасоў. В. Кебіча, хаця ён і выйшаў у другі тур, падтрымала толькі 17,4% выбаршчыкаў. У наступным туры выбараў 10 ліпеня амаль 80 % выбаршчыкаў першым Прэзідэнтам Беларусі абралі Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнку.
Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі спрыяла далейшаму развіццю дэмакратычных адносін. Хутка развівалася незалежная прыватная прэса. Быў спрошчаны выезд грамадзян за мяжу. Ужо ў першыя гады незалежнасці былі зарэгістраваны 29 палітычных партый і сем грамадска-палітычных рухаў. У 1994 г. парламент прыняў закон аб палітычных партыях, які гарантаваў грамадзянам нашай краіны права свабоды палітычных поглядаў і актыўнага ўдзелу ў палітычным жыцці.
Рэферэндумы 1995 і 1996 гг. 3 мэтай забеспячэння эфектыўнасці дзяржаўнай палітыкі Прэзідэнтам А. Лукашэнкам было праведзена рэфармаванне сістэмы выканаўчай улады. У пачатку 1995 г. была створана падпарадкаваная Прэзідэнту скразная вертыкальная структура, якая ўключала выканаўчыя і распарадчыя органы як у цэнтры, так і на месцах, так званая «вертыкаль» - строга цэнтралізаваная сістэма дзяржаўнага кіравання.
Між тым у грамадстве працягваліся палітычныя рознагалоссі і барацьба. Важным этапам барацьбы паміж урадавымі коламі і апазіцыяй сталі парламенцкія выбары, прызначаныя на 14 мая 1995 г. Для ўдзелу ў выбарах апазіцыйныя партыі арганізавалі перадвыбарны блок, аднак перамагчы на выбарах не здолелі. Прэзідэнт ініцыіраваў правядзенне ў адзін дзень з парламенцкімі выбарамі рэспубліканскага рэферэндуму. Па ўсіх чатырох пытаннях (аб наданні рускай мове роўнага статусу з беларускай; аб увядзенні новых Дзяржаўнага сцяга Рэспублікі Беларусь і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь; аб адабрэнні дзеянняў Прэзідэнта, накіраваных на эканамічную інтэграцыю з Расійскай Федэрацыяй; аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якія прадугледжвалі магчымасць датэрміновага спынення паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь у выпадках сістэматычнага або грубага парушэння Канстытуцыі) Прэзідэнт атрымаў падтрымку грамадзян.
У чэрвені 1996 г. Прэзідэнт унёс у Вярхоўны Савет прапанову аб рэферэндуме па пытаннях, якія датычыліся ў тым ліку і артыкулаў, замацаваных у Канстытуцыі: аб перанясенні нацыянальнага свята з 27 ліпеня (Дзень абвяшчэння суверэнітэту ў 1990 г.) на 3 ліпеня (Дзень вызвалення Мінска Чырвонай Арміяй у 1944 г.), аб свабодным абароце зямлі, аб адмене смяротнага пакарання, аб рэарганізацыі парламента, аб тэрміне паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы, аб прыняцці новай рэдакцыі Канстытуцыі Беларусі 1994 г.
Пытанне 59
У 2001 г. пачаўся новы этап трансфармацыі эканомікі Беларусі. У сваім пасланні Нацыянальнаму сходу Рэспублікі Беларусь у 2001 г. Прэзідэнт А. Лукашэнка адзначыў неабходнасць выкарыстання пераважна эканамічных метадаў дзяржаўнага рэгулявання і рыначных механізмаў гаспадарання пры правядзенні пераўтварэнняў у эканоміцы. У перадвыбарнай праграме «За моцную квітнеючую Беларусь А. Лукашэнка заявіў аб лібералізацыі эканомікі, стымуляванні прадпрымальніцкай актыўнасці, спрашчэнні працэсу рэгістрацыі прадпрымальніцкіх структур, скарачэнні колькасці ліцэнзійных відаў дзейнасці і г.д.
Кіраўніцтвам была распрацавана і прынята на II Усебеларускім народным сходзе «Праграма сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 2001-2005 гг.». Праграма прадугледжвае стварэнне высокаэфектыўнай сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі з дзейснымі механізмамі дзяржаўнага і рыначнага рэгулявання.
Асноўнымі прыярытэтамі новай праграмы былі вызначаны:
) нарошчванне экспарту тавараў і паслуг;
) развіццё аграпрамысловага комплексу і звязаных з ім галін;
) актывізацыя інвестыцыйнай і інавацыйнай дзейнасці;
) далейшае развіццё жыллёвага будаўніцтва;
) фарміраванне эфектыўнай сістэмы аховы здароўя. У праграме сацыяльна-эканамічнага развіцця на 2001 -
гг. прадугледжаны сярэднегадавыя тэмпы росту: ВУП - на 6-7 %; экспарту - на 7-9; імпарту - на 7-8; уводу агульнай плошчы жылых дамоў - на 94-97; прадукцыі сельскай гаспадаркі - на 4-5 % .
У 2005 г. у параўнанні з 2000 г. інвестыцыі ў асноўны капітал павінны скласці 133 %, матэрыялаёмістасць павінна быць зніжана на 6-7, энергаёмістасць ВУП - на 20-25 % . Валавы ўнутраны прадукт у 2005 г. у параўнанні з 2000 г. плануецца павялічыць на 35-40 %, аб'ём прамысловай прадукцыі - на 28-32, вытворчасць спажывецкіх тавараў - на 42-47, сельскагаспадарчай прадукцыі - на 22-28, аб'ём рознічнага тавараабароту - на 50-55% . У 2005 г. прадугледжана давесці сярэднямесячную заработную плату да 250 долараў у эквіваленце.
Паводле афіцыйных даных, у 2001-2003 гг. гаспадарка Беларусі ў цэлым мела неблагія тэмпы прыросту, але яны крыху адставалі ад запланаваных. У 2003 г. прагнозным паказчыкам адпавядаў прырост экспарту, аб'ём жыллёвага будаўніцтва, зніжэнне энергаёмістасці ВУП. Разам з тым павялічылася колькасць стратных прадпрыемстваў. У 2003 г. доля стратных прадпрыемстваў у прамысловасці складала 35 %, у сельскай гаспадарцы - звыш паловы.
чэрвеня 2004 г. на пасяджэнні Савета Міністраў была абмеркавана і адобрана Нацыянальная стратэгія ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2020 г. Згодна з ёю ў Беларусі плануецца дасягнуць ВУП па парытэтнай пакупной здольнасці на душу насельніцтва да ўзроўню 60 % ад сярэднееўрапейскага (у 2002 г. гэты паказчык складаў 30 %). Для гэтага штогод прырост валавога ўнутранага прадукту павінен складаць не менш чым 6-7 %.
У цэлым пабудова рыначнай эканомікі ў Беларусі адбываецца неадназначна і супярэчліва. Першая палова 1990-х гг. характарызавалася разрывам складзеных у перыяд існавання СССР эканамічных сувязяў, стратаю сыравіннай базы эканомікі і большасці рынкаў збыту прадукцыі, рэзкім спадам вытворчасці, ростам беспрацоўя, гіперінфляцыяй, падзеннем узроўню жыцця насельніцтва. 3 1996 г. пачалося паступовае пераадоленне крызісу. Была істотна ўзмоцнена роля дзяржавы ў эканамічных пераўтварэннях, выпрацавана стратэгія развіцця грамадства - пабудова сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі. Адмова ад шокавай тэрапіі і выбар шляху сацыяльна арыентаванай рыначнай сістэмы ў цэлым падтрымліваецца грамадзянамі Беларусі. Разам з тым патэрналісцкія настроі ў грамадстве і ўладных структурах, недастатковае выкарыстанне эканамічна эфектыўных рыначных метадаў рэгулявання эканамічнымі працэсамі стрымліваюць тэмпы развіцця эканомікі. Невысокім пакуль застаецца і ўзровень жыцця грамадзян краіны.
Пытанне 60
прыняццем 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце БССР рэспубліка стала паступова пераходзіць да самастойнага ажыццяўлення знешнепалітычнай дзейнасці. Пачала фарміравацца шматвектарная сістэма міжнародных сувязяў Рэспублікі Беларусь, абумоўленая яе геаграфічным становішчам у цэнтры Еўропы, на скрыжаванні гандлёвых шляхоў, геапалітычнымі інтарэсамі. Разам з тым Беларусь працягвае заставацца часткаю ўсходнееўрапейскай і еўразійскай прасторы (тэрыторыі былога СССР) у эканамічным і геапалітычным сэнсе. Найбліжэйшымі партнёрамі і саюзнікамі Беларусі засталіся былыя рэспублікі СССР, найперш Расія.
жніўня 1990 г. быў падпісаны Дагавор паміж РСФСР і БССР аб палітычным, эканамічным і культурным супрацоўніцтве. У снежні 1990 г. уступіў у сілу Дагавор аб асновах адносін паміж Украінай і Беларуссю. У пачатку 1991 г. Вярхоўны Савет БССР ратыфікаваў Дагавор аб супрацоўніцтве паміж Казахстанам і Беларуссю. I хаця ўсе гэтыя дагаворы заключаліся тады яшчэ ў межах адзінай дзяржавы, яны паглыблялі тэндэнцыю дэзінтэграцыі СССР.
Каталізатарам распаду СССР стаў так званы «жнівеньскі путч» у Маскве, які прадэманстраваў яўную слабасць цэнтральнай улады ў асобе прэзідэнта Саюза М. Гарбачова. 8 снежня 1991 г. кіраўнікі Расійскай Федэрацыі, Украіны і Беларусі падпісалі ў Белавежскай пушчы Пагадненне аб дэнансацыі саюзнага дагавора 1922 г. і ўтварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). Удзельнікі пагаднення абавязаліся развіваць раўнапраўнае і ўзаемавыгаднае супрацоўніцтва сваіх народаў і дзяржаў у галіне палітыкі, эканомікі, культуры, адукацыі, аховы здароўя, навакольнага асяроддзя, навукі, гандлю, у гуманітарнай і іншых галінах. Пагадненне абвяшчалася адкрытым для ўсіх рэспублік былога СССР, а таксама іншых дзяржаў. Афіцыйным месцам знаходжання каардынацыйных органаў СНД быў вызначаны Мінск. 10 снежня 1991 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь ратыфікаваў падпісаныя дакументы. Адпаведныя пастановы былі прыняты Вярхоўнымі Саветамі Расіі і Украіны. 21 снежня 1991 г. у сталіцы Казахстана г. Алма-Аце адбылася сустрэча кіраўнікоў Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Расіі, Таджыкістана, Туркменістана, Узбекістана і Украіны. Па выніках сустрэчы былі падпісаны Пратакол да Пагаднення аб стварэнні СНД, Алма-Ацінская дэкларацыя і шэраг іншых дакументаў. У пратаколе было заяўлена, што 11 былых саюзных рэспублік на раўнапраўных пачатках утвараюць СНД. У снежні 1993 г. да СНД далучылася Грузія. Такім чынам, на постсавецкай прасторы ўзнікла і юрыдычна аформілася новае геапалітычнае ўтварэнне - Садружнасць Незалежных Дзяржаў.
Мінск - сталіца СНД. У снежні 1991 г. па рашэнні кіраўнікоў краін Садружнасці Незалежных Дзяржаў Мінск стаў афіцыйным месцам знаходжання каардынацыйных органаў Садружнасці і, такім чынам, набыў статус сталіцы СНД. У Мінску праходзілі пасяджэнні Савета кіраўнікоў дзяржаў-удзельнікаў Садружнасці: Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Расійскай Федэрацыі, Таджыкістана, Туркменіі, Узбекістана, Украіны, Грузіі. 30 снежня 1991 г. кіраўнікі 11 краін членаў СНД абмеркавалі ў Мінску фінансава-эканамічныя і ваенна-стратэгічныя пытанні дзейнасці Садружнасці.
лютага 1992 г. кіраўнікі дзяржаў СНД падпісалі ў Мінску дэкларацыю аб прытрымліванні прынцыпаў супрацоўніцтва ў рамках Садружнасці Незалежных Дзяржаў, пагадненне аб узгодненасці дзеянняў у правядзенні эканамічных рэформаў, пагадненне аб вяртанні культурных і гістарычных каштоўнасцей дзяржавам іх знаходжання. 22 студзеня 1993 г. на пасяджэнні Савета глаў дзяржаў СНД у Мінску быў абмеркаваны і прыняты Статут СНД. Сустрэчы прэзідэнтаў краін СНД у Мінску адбыліся таксама 16 красавіка 1994 г., 26 мая 1995 г., 30 лістапада - 1 снежня 2000 г., 31 мая - 1 чэрвеня 2001 г. Усяго ў 1991-2003 гг. у Мінску прайшло сем пасяджэнняў Савета глаў дзяржаў СНД. Рэгулярна ў сталіцы СНД адбываюцца пасяджэнні кіраўнікоў урадаў, міністэрстваў і ведамстваў краін Садружнасці. Так, 29 студзеня 2002 г. у Мінску прайшло пасяджэнне кіраўнікоў сілавых ведамстваў краін СНД.
1993 г., у адпаведнасці са Статутам, у Мінску размяшчаўся Выканаўчы сакратарыят СНД. У красавіку 1999 г. замест яго, паводле рашэння Савета глаў дзяржаў аб удасканаленні і рэфармаванні органаў Садружнасці, быў створаны Выканаўчы камітэт СНД - пастаянна дзеючы выканаўчы, адміністрацыйны і каардынуючы орган СНД, які забяспечвае арганізацыю работы Савета кіраўнікоў дзяржаў, Савета кіраўнікоў урадаў, Савета міністраў замежных спраў, Эканамічнага савета і іншых органаў Садружнасці.
Выканаўчы камітэт стаў правапераемнікам Выканаўчага сакратарыята і міждзяржаўнага эканамічнага камітэта Эканамічнага саюза, які знаходзіўся ў Маскве.
Выканаўчы камітэт СНД размясціўся ў Мінску, а таксама мае аддзяленне ў Маскве. Гэты міжнародны орган распрацоўвае праекты дакументаў, садзейнічае рэалізацыі сумесных праграм, арганізуе дзейнасць больш як 20 органаў галіновага супрацоўніцтва. У Выканаўчым камітэце СНД пастаянна праходзяць пасяджэнні экспертных камісій, занятых падрыхтоўкай актаў Садружнасці. Акрамя Выканаўчага камітэта ў Мінску таксама знаходзіцца Эканамічны суд СНД, які быў створаны ў 1994 г.
Эканамічны суд разглядае справы аб тлумачэнні актаў Садружнасці, прызнанні і забеспячэнні сацыяльна-эканамічных правоў грамадзян, што пражываюць на тэрыторыі дзяржаў СНД, спрэчкі аб невыкананні ці неналежным выкананні ўзятых эканамічных абавязацельстваў.
Такім чынам, пасля абвяшчэння незалежнасці Беларусі Мінск стаў цэнтрам міжнароднага супрацоўніцтва краіны, цэнтрам СНД на постсавецкай прасторы.
Распад СССР паклаў пачатак прынцыпова новаму этапу ў міжнародным жыцці Беларусі. Яе статус незалежнай дзяржавы быў прызнаны міжнароднай супольнасцю. Рэспубліка Беларусь у маі 2004 г. мела дыпламатычныя адносіны са
краінамі свету. У Мінску знаходзіліся дыпламатычныя прадстаўніцтвы 35 краін, а таксама 8 консульстваў і 12 прадстаўніцтваў міжнародных арганізацый. 82 паслы былі акрэдытаваны па сумяшчальніцтву.
На 46-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1991) міністр замежных спраў Беларусі выклаў знешнепалітычныя прынцыпы і прыярытэты беларускай дзяржавы. Статус Беларусі быў абвешчаны як бяз'ядзерны і нейтральны, знешняя палітыка - шматвектарнай.
Беларусь пашырыла свой удзел у арганізацыях сістэмы ААН, з'яўляецца членам 13 спецыялізаваных устаноў ААН. У рамках ЮНЕСКА для Беларусі былі распрацаваны праграмы «Генетычная спадчына», «ЮНЕСКА- Чарнобыль», «Чалавек і біясфера». У краіне дзейнічае нацыянальная Камісія Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА. Беларусь актыўна ўдзельнічае ў працы такіх функцыянальных органаў ААН, як Еўрапейская эканамічная камісія, Дзіцячы фонд ААН, Канферэнцыя Аб'яднаных Нацый па гандлі і развіцці.
У 1992 г. Беларусь уступіла ў Міжнародны банк рэканструкцыі і развіцця, Міжнародны валютны фонд, Міжнародную фінансавую карпарацыю, Міжнароднае агенцтва па гарантыях інвестыцый, якое ўваходзіць у групу Сусветнага банка ў якасці асацыіраванай арганізацыі; атрымала статус назіральніка ў Сусветнай гандлёвай арганізацыі, створанай у 1995 г.
У Мінску былі адкрыты прадстаўніцтвы ўплывовых міжнародных арганізацый. У верасні 1992 г. Рэспубліка Беларусь (другая з краін СНД пасля Расіі) адкрыла ў Мінску прадстаўніцтва ААН, а таксама прадстаўніцтвы Сусветнага банка і Еўрапейскага банка рэканструкцыі і развіцця. У 1995 г. у Мінску было адкрыта прадстаўніцтва Упраўлення Вярхоўнага камісара ААН па бежанцах, у 1996 г. - пастаяннае прадстаўніцтва Міжнароднай арганізацыі па мігрантах. 3 сакавіка 1998 г. у Мінску дзейнічае кансультацыйна-назіральная група АБСЕ.
У 90-я гг. Мінск наведалі вядомыя палітычныя дзеячы - кіраўнікі міжнародных арганізацый і дзяржаў. У ліпеню 1992 г. у Мінску з візітам знаходзіўся прэзідэнт Еўрапарламента Э. Клепша, а ў лістападзе таго ж года Генеральны сакратар НАТА М. Вернер. У чэрвені 1993 г. адбыўся візіт у Мінск прэзідэнта Польшчы Л. Валенсы. У кастрычніку 1993 г. дзяржаўны сакратар ЗІПА У. Крыстафер быў у Мінску і запрасіў беларускія ўлады да ўдзелу ў праграме НАТА «Партнёрства дзеля міру». Афіцыйна Беларусь далучылася да гэтай праграмы 11 студзеня 1995 г.
студзеня 1994 г. у Мінск прыехаў прэзідэнт ЗША Б. Клінтан, які сустрэўся з вышэйшымі дзяржаўнымі асобамі, а таксама з прадстаўнікамі апазіцыі. У красавіку 1994 г. Мінск з трохдзённым візітам наведаў Генеральны сакратар ААН Б. Бутрас-Галі. У лютым 1995 г. з афіцыйным візітам у Мінск прыехаў прэзідэнт Расіі Б. Ельцын. Падчас гэтага візіту паміж Беларуссю і Расіяй быў падпісаны Дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве. 21-23 чэрвеня
г. у сталіцы Беларусі з візітам знаходзіўся прэм'ер Дзяржсавету Кітайскай Народнай Рэспублікі Лі Пэн. У лістападзе 1996 г, у Мінску Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка і Генеральны сакратар АБСЕ Д. Арагон абмеркавалі пытанні, звязаныя з выкананнем Беларуссю Дагавора аб звычайных узброеных сілах у Еўропе.
Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка ў кастрычніку 1995 г. выступіў на спецыяльным урачыстым пасяджэнні Генеральнай Асамблеі ААН, прысвечаным 50-годдзю гэтай арганізацыі, дзе выклаў пазіцыі кіраўніцтва Беларусі па ключавых праблемах міжнародных адносін. У Будапешце і Лісабоне на форумах АБСЕ А.Лукашэнка прапанаваў стварыць бяз'ядзерную прастору ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Ядзерная зброя з тэрыторыі Рэспублікі Беларусь была вывезена ў лістападзе 1996 г.
Да пачатку 1998 р. Беларусь з'яўлялася ўдзельніцай звыш 230 міжнародных дагавораў і канвенцый.
Супрацоўніцтва з Расіяй і іншымі краінамі СНД. У шматвектарнай знешняй палітыцы Беларусі прыярытэтным, тым не менш, з'яўляецца супрацоўніцтва з Расіяй. Гэта супрацоўніцтва актывізавалася з выбраннем у 1994 г. першага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнкі. На майскім рэферэндуме 1995 г. з 65 % грамадзян Беларусі, якія прынялі ў ім удзел, 82 % падтрымалі ідэю аб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй. У 1995 г. прэзідэнты дзвюх краін А. Лукашэнка і Б. Ельцын падпісалі Дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве тэрмінам на 10 гадоў. 25 мая 1995 г. Б.Ельцын выдаў указ аб адмене мытнага кантролю на расійска-беларускай мяжы, а на наступны дзень А. Лукашэнка і прэм'ер-міністр Расіі В. Чарнамырдзін сімвалічна ліквідавалі на ёй шлагбаум.
красавіка 1996 г. у Крамлі быў падпісаны дагавор аб стварэнні супольнасці суверэнных рэспублік Беларусі і Расіі.
Па новаму дагавору прадугледжвалася ўзгадняць пазіцыі па міжнародных пытаннях, узаемадзейнічаць па захаванню бяспекі, ахове граніц і барацьбе са злачыннасцю. Захоўваючы атрыбуты суверэнітэту, дзяржавы выходзілі на сумеснае будаўніцтва структур, якія мелі агульную заканадаўчую базу. У адпаведнасці з дагаворам былі сфарміраваны Вышэйшы Савет, Выканаўчы камітэт, Парламенцкі сход, Мытны камітэт, Расійска-Беларуская камісія па навукова тэхнічнаму супрацоўніцтву і некаторыя іншыя сумесныя арганізацыі.
Планавалася, што да канца 1996 г. будзе створана агульная транспартная сістэма з адзінымі тарыфамі па перавозках грузаў і пасажыраў, адзіная энергасістэма, навукова тэхнічная і інфармацыйная прастора.
На наступны год прадугледжвалася правесці сінхранізацыю эканамічных рэформаў, падрыхтаваць адзіную нарматыўна-прававую базу, правесці уніфікацыю грашова-крэдытных і бюджэтных сістэм, стварыць умовы для ўвядзення адзінай валюты.