яўляецца тое, што беларуская мова - тэарэтычны курс і практыка маўлення - выкладаецца ва універсітэтах Венгрыі, Германіі, ЗША, Латвіі, Літвы, Польшчы, Расіі, Славакіі. Друкуецца там і адпаведная літаратура на англійскай, венгерскай, нямецкай, польскай мовах.
Спецыяльнасць «Беларуская мова як замежная» узнiкла параўнальна нядаўна - у канцы ХХ ст. Пачынальнiкамі ў гэтай яшчэ новай галiне былi супрацоўнiкi кафедры сучаснай беларускай мовы БДУ Л.I. Сямешка, В.М. Ляшук, Т.Р. Рамза, З.I. Бадзевiч.
снежня 1999г. Вучоным саветам беларускага савета была распрацавана праграма па спецыялiзацыi «Беларускай мовы як замежнай». Курс разлiчаны на навучэцаў, якiя вывучаюць беларускую мову з нуля, а таксама тых, якiя знаемы з некаторымi славянскiмi мовамi.
Асноўная задача курса - азнаямленне з беларускай культурай, беларускай фанетыкай, правiлы iнтанавання, больш грунтоўнае i глыбокае вывучэнне лексiкi i граматыкi.
Дысцыплiна «Беларуская мова як замежная», нягледзячы на неспрыяльныя абставiны, пачынае трывала займаць свае месца сярод iншых дысцыплiн у розных навучальных установах Беларусi, а перадусiм на фiлалагiчным факультэце БДУ.
Курс методыкі выкладання беларускай мовы як замежнай забяспечвае фарміраванне ў студэнтаў беларусістаў - будучых выкладчыкаў - прафесійнай кампетэнцыі (здольнасці да навучання мове ў выніку азнаямлення з прыёмамі і метадамі яе выкладання) і камунікацыйнай кампетэнцыі ў іх будучых навучэнцаў (здольнасці да практычнага прымянення замежнай для іх мовы).
Паводле вобразнага азначэння В. Гумбальта, мова - гэта душа народа, у ёй зафіксаваны ўвесь яго нацыянальны характар. Быць сродкам выражэння думак і сродкам зносін паміж людзьмі - найбольш істотная функцыя мовы, дзеля якой мова вывучаецца і як родная, і як замежная.
Аднак паміж пазнаннем роднай і замежнай моў існуюць выразныя адрозненні. Роднай мовай чалавек авалодвае не таму, што ўсведамляе імкненне ведаць яе, а таму, што развіццё яго мыслення ў раннім узросце мае стыхійны характар. Родная мова спачатку зяўляецца сродкам засваення дзецьмі грамадскага вопыту, і толькі затым - сродкам выражэння ўласных думак і пачуццяў. Такі шлях засваення роднай мовы вядомы расійскі псіхолаг Л.С. Выгоцкі вызначыў як шлях знізу - уверх, г.зн. шлях неўсвядомлены, у адрозненне ад вывучэння мовы ў сярэдніх навучальных установах, калі мова, у дадатак да ўжо засвоенага практычна, вывучаецца і як сістэма і сукупнасць адпаведных правіл. Для такога авалодання мовай характэрны шлях зверху - уніз, г.зн. свядомы. Ён зяўляецца тыповым для вывучэння замежнай мовы, калі навучэнцам паведамляюцца неабходныя для практычнага карыстання мовай веды ў выглядзе правіл і інструкцый і прадугледжваецца выкананне спецыяльных практыкаванняў, якія забяспечваюць замацаванне засвоеных ведаў і ўтварэнне на іх аснове маўленчых навыкаў і ўменняў.
Спецыфіка прадмета беларуская мова як замежная заключаецца таксама ў тым, што мэтай навучання выступае не столькі набыццё ведаў аб самім прадмеце (аб мове), колькі фарміраванне навыкаў і ўменняў у розных відах маўленчай дзейнасці. Так, замежная мова, як і іншыя практычныя дысцыпліны, прапануе для засваення выкананне вялікай колькасці практыкаванняў, якія спрыяюць фарміраванню маўленчых навыкаў і ўменняў.
Замежная мова выступае сродкам для выражэння ўласных думак і разумення думак іншых людзей. Яе засваенне не дае чалавеку непасрэдных ведаў аб рэальнай рэчаіснасці (у адрозненне ад матэматыкі, гісторыі, хіміі і іншых дысцыплін), што дало падставы некаторым даследчыкам (напрыклад, І.А. Зімняй) сцвярджаць аб беспрадметнасці замежнай мовы. Авалоданне сродкамі замежнай мовы (яе фанетычнай сістэмай, лексікай, граматыкай) - гэта толькі адзін з аспектаў вывучэння замежнай мовы.
Другое адрозненне - яе бязмежнасць, г.зн. адсутнасці абмежаванняў у авалоданні мовай. Бязмежнасць мовы прымушае выкладчыкаў імкнуцца да абмежавання абёму вучэбнага матэрыялу, дастатковага для практычнага прымянення мовы з улікам патрэб навучэнцаў. Так, валоданне 2000 лексічнымі адзінкамі лічыцца дастатковым для разумення 75% любога іншаземнага тэксту. У выніку ствараюцца моўныя мінімумы для розных этапаў і профілей навучання.
Навучанне - гэта сумесная дзейнасць выкладчыка і навучэнцаў, у працэсе якой адбываецца развіццё асобы і яе выхаванне. На занятках па беларускай мове навучанне рэалізуецца падчас перадачы выкладчыкам сваіх ведаў, навыкаў, уменняў у галіне беларускага мовазнаўства, а навучэнцы авалодваюць такім маўленчым вопытам і набываюць здольнасць карыстацца мовай як сродкам зносін у розных камунікацыйных сітуацыях. Аснова такога валодання мовай - веды, маўленчыя навыкі, уменні, якія набываюць навучэнцы.
У працэсе авалодання мовай навучэнцы карыстаюцца рознымі стратэгіямі засваення - характэрнымі індывідуальнымі адрозненнямі і асаблівасцямі атрымання, перапрацоўкі і прымянення засвоенай інфармацыі. У сучаснай методыцы стратэгіі засваення распрацоўваюцца з пазіцый кагнітыўнай тэорыі навучання мове і падзяляюцца на стратэгіі, якія забяспечваюць валоданне мовай (звязаны з развіццём вучэбнага працэсу) і стратэгіі, якія забяспечваюць карыстанне мовай.
Мэтай даследвання сталі методыка навучання лексіцы беларускай мовы для нямецкамоўных навучэнцаў, актуальныя праблемы яе выкладання. Немалаважную ролю ў навучанні лескікі адыгрывае фразеалагічны аспект. Сапраўднае валоданне замежнай мовай мае на мэце ўменне размаўляць, карыстаючыся характэрнымi для гэтай мовы выразамi, фразеалагiчнымi зваротамi. Багацце слоўнiкавага запасу i ўмелае выкарыстанне маўленчых адзiнак з'яўляецца адным з галоўных паказчыкаў валодання роднай мовай.
Авалоданне лексікай прадугледжвае навучанне маўленчым відам дзейнасці. На занятках фарміруюцца маўленчыя навыкі і ўменні. Пры гэтым цэнтральнае месца адводзіцца гаварэнню - прадуктыўнаму віду маўленчай дзейнасці.
У працы даследуюцца таксама асаблівасці дыялагічнага і маналагічнага маўлення, навучанне пісьму. У практычным курсе беларускай мовы як замежнай аўдзіраванне зяўляецца мэтай і сродкам навучання. Яно стымулюе маўленчую дзейнасць навучэнцаў.
.Агульныя заканамернасці фарміравання лексічных навыкаў у іншамоўных навучэнцаў
Выкладанне беларускай мовы як замежнай мае практычную накіраванасць, устаноўку на актыўнае авалоданне замежнымі навучэнцамі беларускай мовы з мэтай удзелу ў камунікацыі ў рэальных жыццёвых сітуацыях. Пры гэтым зразумела, што маўленне магчыма ў яго розных відах толькі пры наяўнасці некаторага запасу слоў, пры ўменні карыстацца вывучанымі словамі. Менавіта па-гэтаму праца над лексікай атрымоўвае вельмі важнае значэнне. Вывучэнне і засваенне лексікі выклікаае вялікія цяжкасці, што тлумачыцца некаторымі фактарамі. Па-першае, сістэмнасць у лексіцы - самая складаная зява ў структуры мовы, бо лексіку цяжка ўпарадкаваць і прывесці ў сістэму. Па-другое, само слова, як асноўная базісная адзінка мовы таксама складаная, рознапланавая зява, універсальная па характары і унікальная па абему выконваемых у мове функцый. У самім слове перакрыжоўваюцца самыя розныя лінгвістычныя зявы: фанетычныя, марфалагічныя, сінтаксічныя, сацыяграфічныя, лексікалагічныя, не кажучы ўжо аб слове як абекце логікі, псіхалогіі, філасофіі.
Спецыфічныя асаблівасці і ўнутраныя заканамернасці лексічнай сістэмы беларускай мовы і лексічнага аспекта ў навучанні беларускай мове неабходна ўлічваць пры вырашэнні лінгваметадычных і вучэбнаметадычных пытанняў.
Лексіка кожнай мовы прадстаўляе сабой скрытую сістэму, і колькасць адзінак навучання на лексічным узроўні практычна бясконцае, бо роўнае колькасці лексічных адзінак у мове з улікам полісеміі. Паколькі немагчыма авалодаць усім слоўнікавым складам мовы, навучанне лексікі павінна быць некаторым чынам абмежаваным і ўпарадкаваным. Ад таго, якія словы адабраны для вывучэння, залежыць уся сістэма працы ў галіне лексікі.
Лексічны мінімум - гэта мінімальная колькасць слоў, якая дазваляе карыстацца мовай як практычным сродкам камунікацыі. З іншага боку, лексічны мінімум - максімальная колькасць слоў, якую можа засвоіць навучэнец у рамках вызначанай колькасці вучэбных гадзін.
Вызначаючы лексічны мінімум, тую колькасць слоў, якую павінен ведаць замежнік, звычайна называюць 3000 слоў. Гэта дазваляе зразумець 90% любога тэксту.
Адбор лексічнага вучэбнага матэрыялу і састаўленне лексічных мінімумаў - вельмі складаная справа. Перш за ўсе неабходна вырашыць некаторыя праблемы, а менавіта: 1) што ўзяць за адзінку адбора, 2) колькі такіх адзінак патрэбна ўзяць, 3) якія менавіта адзінкі неабходна вылучыць, 4) якімі прынцыпамі і крытэрыямі патрэбна карыстацца пры адборы.
У метадычнай літаратуры вылучаюць наступныя базісныя крытэрыі адбору вучэбных слоўнікаў: 1) абсалютная каштоўнасць слова (значэнне - сэнс), 2) адносная каштоўнасць слова (якасці, якія характарызуюць слова як элемент лексічнай сістэмы, 3) спалучальнасная каштоўнасць (прыярытэт адддаецца таму слову, якое валодае найбольшай спалучальнасцю), 4) словаўтваральная каштоўнасць (патэнцыйная здольнасць слова да ўтварэння як мага большай колькасці аднакарэных лексічных адзінак), 5) сістэмная і кантрастыўная каштоўнасць слова (з пункту погляду навучэнца замежныя словы могуць быць складанымі і легкімі для засваення), 6) узаемазамяняльнасць (здольнасць слова замяняць іншыя пры выражэнні значэння), 7) частотнасць лексічнай адзінкі, 8) нарматыўнасць.
Асноўнай мэтай работы над лексiкай зяўляецца фармiраванне лексiчных навыкаў, якiя могуць быць як прадуктыўнымi, так i рэцэптыўнымi. Прадуктыўныя лексiчныя навыкi ўзнiкаюць у адпаведнасцi з сiтуацыяй зносiн i мэтамi камунiкацыi. Рэцэптыўныя - гэта навыкi распазнавання i разумення лексiкi падчас аўдзiравання, чытання (рэцэптыўны вiд маўленчай дзейнасцi).
Прэзентацыя новай лексiкi - метадычны працэс, зместам якога зяўляецца прадяўленне навучэнцам невядомых лексiчных адзiнак i iх iнтэрпрэтацыя.
Усе моўныя адзiнкi валодаюць формай i зместам. Тое, што слова абазначае, гэта не прадмет,не зява, а лексiчнае паняцце, г.зн.набор прыкмет, пры дапамозе якiх людзi вызначаюць, цi можна дадзены прадмет назваць дадзеным словам. Лексiчнае паняцце можа быць мiжмоўным, калi яно прысутнiчае ў дзвюх-трох этнакультурных i моўных супольнасцях. Без страты iнфармацыi яно адэкватна перадаецца на гэтых мовах. Словы, лексiчныя паняццi якiх зяўляюцца мiжмоўнымi, называюцца эквiвалентнымi (кнiга - das Buch). Такiя словы легка перакладаюцца i пры iх засваеннi дапускаецца семантычны перанос. Словы, план зместу якiх не магчыма супаставiць з якiм-небудзь iншамоўным лексiчным паняццем, называецца безэквiвалентным. Безэквiвалентная лексiка звычайна запазычваецца з мовы ў мовы. Такая лексiка не перакладаецца.
Падчас працы над лексічным матэрыялам могуць узнікнуць такія цяжкасці як графічнае падабенства слоў (забыты - забіты, прабыць - прабіць). На пачатковым этапе навучэнцаў трэба вучыць моўнай здагадцы. У аснове моўнай здагадкі знаходзіцца аналіз вядомага з невядомым, па-гэтаму неабходна звяртаць увагу на суфіксы (вяршыцель - кніжны характар, гаварун - размоўны).
Лексічны матэрыял можна сфарміраваць у лексіка-метадчныя групы, якія маюць свае асаблівасці:
.улічваецца наяўнасць паміж словамі разнастайнай сувязі. Новыя словы абавязкова павінны спалучацца з ужо вядомымі;
.максімальная тэматычная аднастайнасць (пры гэтым больш запамінаюцца словы);
.пры фарміраванні лексіка-тэматычных груп ставяцца задачы:
·увядзенне новага лексічнага матэрыялу
·паўтарэнне раней засвоенага.
Словы, якія ўводзяцца і якія былі звязаны раней, павінны быць аднолькавымі ў сэнсавым плане.
.арганізацыя лексічнага матэрыялу будзе больш эфектыўнай, калі лексічныя групы будуць адкрытымі (пры гэтым ствараюцца пэўныя магчымасці, а адзінкі, якія будуць вывучацца пазней, могуць быць уключаны ў групы.
Неабходна ўлічваць асобасна-дзейны падыход, пры якім матэрыял павінен быць вынайдзены самім навучэнцам, што спрыяе лепшаму запамінанню.
Семантызацыя лексічных адзінак.
Арганізацыя працы па фарміраванні ў замежных навучэнцаў лексічных навыкаў падразумявае рэалізацыю трох асноўных этапаў: 1) семантызацыю лексічных адзінак, 2) аўтаматызацыю лексічных адзінак, 3) удасканаленне лексічных адзінак.
Семантызацыя - гэта працэс раскрыцця значэння слоў. У сучаснай методыцы выкладання беларускай мовы як замежнай вылучаюцца наступныя спосабы семантызацыі:
.Семантызацыя новых слоў пры дапамозе сінонімаў. Гэты спосаб зяўляецца надзвычай эфектыўным. Выкарыстанне сінонімаў дапамагае растлумачыць як слова, так і словазлучэнне. Карысна перадача інтэрнацыянальных эквівалентаў беларускага слова (падабенства - das Analogie). Выключнае месца адводзіцца прыёму сінанімізацыі як аднаму з самых пашыраных пры тлумачэнні лексічнага значэння слова. Падбор сінонімаў вымушае канкрэтызаваць семантыку кожнага асобнага слова-сіноніма, так як узаемазамяняльнасць і тоеснасць іх значэнняў не з' яўляюцца выключнымі паказчыкамі сінаніміі, паколькі выкарыставне слоў-сінонімаў пазіцыйна абумоўлена, гэта азначае, што і замяняльнасць аднаго сіноніма другім, і тоеснасць іх значэнняў магчымы не ва ўсіх, а толькі ў пэўных кантэкстах, ці зусім немагчымы. Напрыклад, словы статак, чарада, табун, касяк маюць агульнае значэнне мноства, вялікая колькасць чаго-небудзь, але яны адрозніваюцца і сваён ужывальнасцюі, і сваёй спалучальнасцю: можна сказаць статак кароў, але табун коней, касяк рыбы, чарада авечак.
Варта засяродзіць увагу вучняў пры падборы сінонімаў і на тое, што мнагазначныя словы ў розных сваіх значэннях маюць розныя сінонімы, напрыклад: смелы - 1) храбры, адважны; 2) рашучы; 3) нязвыклы; нетрафарэтны.
.Семантызацыя новых слоў пры дапамозе антонімаў. Гэты спосаб семантызацыі можна выкарыстоўваць ужо на пачатковым этапе. Аднак неабходна ўводзіць лексічныя адзінкі не ізалявана, а ў кантэксце.
.Семантызацыя новых слоў пры дапамозе пераліку. Сутнасць гэтага спасаба палягае ў тым, што значэнне новага слова ці выразу раскрываецца шляхам пераліку тых прадметаў і зяў, якія ў сваей сукупнасці і называюцца дадзеным словам. Пры гэтым новая лексічная адзінка прадстаўляе сабой родавае паняцце, а лексічныя адзінкі, што выкарыстоўваюцца для пераліку, прадстаўляюць відавыя паняцці. Выкарыстанне такога спосабу семантызацыі падразумявае, што навучэнцы валодаюць досыць багатым слоўнікавым запасам (агурок, цыбуля, таматы, буракі - гародніна, канапа, шафа, стол, крэсла - мэбля).
.Семантызацыя новых слоў пры дапамозе словаўтваральнага аналіза. Гэты прыем вельмі важны і можа быць прыменены практычна на ўсіх этапах навучання. Так, напрыклад, слова пісьменік уводзіцца пасля слоў настаўнік і пісаць. Увага навучэнцаў пры гэтым скіравана на знаемы корань і знаемы суфікс. Як правіла, пасля гэтага навучэнцы дастаткова легка здагадаюцца аб значэнні новага слова.
.Семантызацыя новага слова пры дапамозе тлумачэння. Такі спосаб прымяняецца на прасунутым этапе навучання, а таксама ў тых выпадках, калі ўводзяцца вучэбныя лексічныя адзінкі, што не маюць эквівалента на роднай мове навучэнца. Напрыклад, школа - месца, дзе навучаюцца дзеці.
.Семантызацыя новага слова пры дапамозе нагляднасці. Пры гэтым падразумяваецца выкарыстанне як прадметных, так і сюжэтных малюнкаў. З дапамогай прадметных малюнкаў можна патлумачыць значэнне новых назоўнікаў (напрыклад, аловак, дошка) - так знаная рэчыўная нагляднасць, а з дапамогай сюжэтных - значэнне новых дзеясловаў (маторная нагляднасць, напрыклад - стаяць, сядзець, падысці).
.Семантызацыя новага слова пры дапамозе перакладу. Да гэтага спосабу семантызацыі звычайна прыбягаюць з мэтай праверкі разумення ўведзеных новых слоў і кантролю за замацаваннем новай лексікі. Пераклад на мову навучэнцаў не павінен ператварацца ў самамэту. Такі спосаб будзе карысным пры перакладзе абстрактных слоў, яго мэтазгодна выкарыстоўваць, калі значэнне беларускага слова і замежнага не супадаюць. У такім разе можна зрабіць пераклад з дадатковым тлумачэннем (я кахаю цябе - Ich liebe dich).
Мэтазгодна даваць лексічныя адзінкі для запісу ў слоўнікавыя сшыткі, уключаць словы ў разнастайныя лексічныя групы, кожнае слова павінна ўваходзіць у як мага больш лексічных груп, вывучаныя словы ўключаць ва ўсе тыпы лексічных практыкаванняў, змяшчаць новыя словы ў паўтаральных элементах урока. Каб не стварылася ўражанне разрозненасці моўных фактаў, можна ўвесці этап сістэматызаванае абагульненне. Пасля некалькіх тэм павінен быць урок абагульненняпапярэдняга матэрыялу.
Вылучаюцца два асноўныя этапы апрацоўкі лексікі: прэзентацыя і інтэрпрэтацыя. Прэзентацыя - прадяўленне. Навучэнцы ўсведамляюць значэнне слова, правілы выкарыстання слова, адпаведна выконваюць практыкаванні. Слова павінна быць абавязкова ўведзена ў кантэкст. Прэзентацыя слова павіна адпавядаць уяўленням, якія склаліся пра яго ў носьбітаў беларускай мовы. Могуць выкарыстоўвацца розныя кантэксты, якія раскрываюць якасці слова. Улічваючы другі шлях слова можа быць прэзентавана ізалявана, але з уімі тлумачэннямі і прыкладамі. Неабходна ўлічваць не толькі лексіка-семантычныя варыянты значэння, але і граматычнае значэнне, а таксама шляхі фарміравання патэнцыяльнага слоўніка. (напр., чытаць - што?, чытане - каго?).
Вывучэнне лексікі - гэта не проста завучванне на памяць, але і ўсведамленне фанетычных, граматычных, семантычных сувязей.
На спецыяльных уроках закладваюцца асновы тэарэтычных уменняў, якія неабходны навучэнцам для разумення, усведамлення паняццяў і выпрацоўкі на іх аснове прыктычных навыкаў і ўменняў, ці ставяцца асноўныя задачы навучання, для вырашэння якіх патрэбны такія практыкаванні, якія б служылі развіццю ўменняў знаходзіць і адрозніваць пэўную адзінку ад іншых, дапамагалі ўсвядоміць функцыю яе ў мове і спрыялі вьшрацоўцы ў навучэнцаў умення карыстацца ў сваім маўленні рознымі тыпамі вывучаных адзінак мовы. На спецыяльных уроках выкладчык, як правіла, павінен сумясціць і рацыянальна вырашыць два пытанні: што павінны ведаць і што павінны ўмець навучэнцы.
Асаблівую ролю набывае праца над вызначэннем семантыкі слова, над мнагазначнымі словамі, устанаўленню значэнняў якіх спрыяе кантэкст, яго лексічнае акружэнне. Менавіта ад значэння слова залежыць яго спалучальнасць з іншымі словамі. Напрыклад, назоўнік макавіна мае наступныя значэнні: 1) адно сцябло маку; 2) адно зярнятка маку; 3) галоўка маку, макушка; 4) вершаліна, верхавіна, у залежнасці ад чаго будзе свой кантэкст, і, наадварот, ад кантэксту будзе залежаць значэнне слова. Найбольш пашыранымі відамі працы з'яўляюцца выпрацоўка ўменняў і навы-каў, спосабаў і тыпаў тлумачыць лексічнае значэнне слова. Няўменне дакладна вызначаць семантыку слова (напрыклад, баяцца - калі сабака нечакана выскачыць», «калі атрымаеш дрэнную ацэнку», радасць - «атрымаць дзесятку», сон - «спаць» і інш. тлумачыцца няведаннем спосабаў і правілаў тлумачэння лексічнага значэння. Каб пазбегнуць такога тыпу памылак, неабходна:
) часцей праводзіць аналіз розных значэнняў слоў у тлумачальным слоўніку беларускай мовы;
) праводзіць практыкаванні на вызначэнне адрозненняў паміж значэннямі аднаго і таго ж слова;
) засяродзіць увагу вучняў на асноўных правілах тлумачэння слова, якімі лічым наступныя два: катэгарыяльна-граматычная адпаведнасць слова, значэнне якога тлумачыцца, і стрыжнявога слова ў тлумачэнні, напрыклад, нара і паглыбленне - назоўнікі; уключэнне ў тлумачэнне роднасных, аднакаранёвых слоў, калі слова, якое тлумачыцца, з'яўляецца членам словаўтваральнага гнязда, напрыклад, мядовы тлумачыцца які пахне мёдам,
) выкарыстоўваць розныя прыёмы пры тлумачэнні значэння слова самім выкладчыкам, напрыклад, прыём перакладу (разынкі - Rosienen, Pl), прыём апісання прадмета (мандарын - вечназялёнае пладовае цытрусавае дрэва сямейства рутавых, якое расце на поўдні; 2) кісла-салодкі духмяны плод гэтага дрэва; прыём дэманстрацыі прадметаў, прыём падбору сінонімаў, антонімаў і інш.
Асаблівае месца ў сістэме прыёмаў навучання лексіцы займае лексічны аналіз слова, які з'яўляецца спецыфічным прыёмам навучання лексіцы (дэманструецца схема лексічнага аналізу і табліцы аналізу слова паводле сферы ўжывання, паводле паходжання, паводле актыўнага і пасіўнага запасу). Вынікам такой карпатлівай працы над лексічным значэннем слова з'явіцца: 1) дакладнасць маўлення вучняў як неад'емная якасць любога маўлення, неабходнасць ведаць лексічнае значэнне слова для патрэб яго ўжывання; 2) выпрацоўка першапачатковых практычных навыкаў выкарыстання лексічных адзінак ва ўласным маўленні.
Другі шлях вывучэння лексікі звязаны з урокамі вывучэння ўсіх раздзелаў курса мовы. Ён з'яўляецца своеасаблівым і заканамерным працягам першага для далейшага практычнага авалодвання лексічнымі багаццямі мовы, выпрацоўкі дакладнага, правільнага і прыгожага маўлення, для ўсведамлення мовы як сістэмы. Справа ў тым, што калі выкладчык абмежаваны толькі тэмай сваіх занятка і не бачыць ці не надае ўвагі сістэмным сувязям у мове, то тады, па-першае, вывучэнне мовы ўяўляецца як знаёмства з асобнымі раздзеламі, што існуюць самі па сабе; па-другое, не ўстанаўліваюцца сувязі паміж адзінкамі розных моўных узроўняў; па-трэцяе, не выпрацоўваецца ў вучняў паняцце аб мове як сістэме сістэм, дзе ўсё ўзаемазвязана і ўзаемаабумоўлена; па-чацвёртае, адсутнічае камунікацыйная накіраванасць навучання мове.
На ўроках па вывучэнні розных раздзелаў курса абавязкова павінна прысутнічаць праца над вызначэннем значэння слова. Напрыклад, каб вызначыць, як і ад якога слова ўтварылася новае, патрэбна ведаць яго значэнне (ляснік - работнік лесу; пад - воднік - спецыяліст падводных работ); каб правільна напісаць слова, патрэбна таксама ўсведамляць яго значэнне (казка і каска, расчапіць і расшчапіць) і інш. Важнае месца займаюць праца са слоўнікамі рознага тыпу, першыя крокі ў чым былі зроблены на спецыяльных уроках; праца над перакладам з адной мовы на другую (залежыць ад мовы навучання ў школе, ад вывучэння замежнай мовы ў класе) і інш. Галоўная мэта ўсёй працы - узбагачэнне слоўнікавага складу мовы вучняў, усведамленне імі ролі і значэння беларускай мовы.
.1Навучанне асваенню новай лексікі нямецкамоўнымі студэнтамі
У працэсе вывучэння беларускай мовы як замежнай нямецеімі студэнтамі адзначаюцца пэўныя праблемы.
У немцаў узнікаюць цяжкасці ў нарматыўным вымаўленні некаторых зычных гукаў: цвердыя і зацвярдзелыя зычныя вымаўляюцца ў адных і тых жа словах па-рознаму, напрыклад, бел.студэнт, рус. cтудент, ням. Schtudent. У беларускай мове назіраецца рэгрэсіўная асіміляцыя зычных па мяккасці. Перад мяккім зычным цверды змякчаецца, напрыклад, песня, цверды. Карэляцыя па мяккасці-цвердасці неўласціва нямецкай мове, таму тут заўважаюцца шматлікія памылкі.
Пэўную праблему ў вымаўленні нямецкіх студэнтаў выклікае рэгрэсіўная асіміляцыя зычных па глухасці-звонкасці. У нямецкай мове, як і ў беларускай, у канцы слоў і перад глухімі звонкімі зычныя аглушаюцца: пробка,сад; Staub (пыл), Sand (пясок). Але немцы ў сваёй мове не азванчаюць глухія перад звонкімі зычнымі: вакзал, просьба, але Staubsauger (пыласос), Sandberg (рыхлая скала).
У аднакаранёвых словах даволі часта студэнты пераносяць рускі націск на беларускую лексему: бел. вярба - рус. верба, бел. стары - рус. старый. У неапрацаваных тэкстах націскныя склады не адзначаюцца асобнымі знакамі. Складанасці ўзнікаюць не толькі ў антонімах тыпу бацькі - бацькі, музыка - музыка.
У запазычаных або ў інтэрнацыянальных словах беларускі націск прыпадабняецца не на той склад, на які думае нямецкі студэнт, напрыклад, геолаг - Geologe, музыка - Musik, таксі - Taxi, талент - Talent, філалогія - Philologie.
Пры засваенні новых слоў шмат увагі неабходна ўдзяляць на магчымы зрух націску ў парадыгме слоў. Спачатку неабходна замацаваць лексічнае значэнне новага слова, яго арфаграфічную і фанетычную форму.
У абедзвюх мовах існуюць словы з рознай дэфініцыяй лексічнага зачэння, напрыклад
вішняKirscheпалецFingerчарэшняZeheмыцьWaschenжыцьLebenпрасціWohnenЛюбіцьliebenкахаць
Запазычанне iншамоўнай лексiкi зяўляецца адным з найбольш атыўных працэсаў, якiя садзейнiчалi развiццю слоўнiка беларускай лiтaратурнай мовы сярэдневяковага перыяду. Aрганiчна ўлiваючыся ў старабеларускую лексiчную сiстэму, iншамоўныя словы выконвалi значную ролю ва ўзбагачэннi яе тэрмiнамi, паняццямi, неабходнымi для намiнaцыi новых рэалiй i зяў у матэрыяльным, грамадскiм i культурным жыццi беларусаў, а таксама для замены ўстарэлых найменняў. Пры гэтым на беларускай глебе запазычаныя словы часта змянялi свой знешнi воблiк, прыстасоўваючыся да фанетычнай i марфалагiчнай сiстэм беларускай мовы. Разам з тым яны падпадалi i пад пэўную семантычную асiмiляцыю.
Семантычнае асваенне чужых лексiчных элементаў зяўляецца адной з выразных прыкмет iх трывалага замацавання ў лексiчнай сiстэме мовы,якая запазычвае. Яно, як i фанетычнае i марфалагiчная адаптацыя, сведчаць аб уключэннi гэтых лексiчных адзiнак у актыўны слоўнiкавы запас мовы i аб iх здольнасцi нароўнi з уласнымi словамi выконваць камунiкацыйную функцыю. Здольнасць запазычанняў выкарыстоўвацца ў пісьмовых i вусных зносiнах знаходзiцца ў прамой залежнасцi ад аўтаномнасцi iх семантыкi i ад трываласцi сувязi з моўнай сiстэмай i ў той перыяд, калi лексiка запазычвалася.
Прыкметай слоў, запазычаных з нямецкай мовы, зяўляецца спалучэннi «шт-», «шп-» у пачатку слова (штык, шпоры); «хт-» - у сярэдзiне слова (вахта, шахта); а таксама частка -майстар у канцы слова (хормайстар). Часта германiзмы выкарыстоўваюцца пры апiсаннi звычаяў, аасаблiвасцей быцця i побыта германскiх народаў, для надання мясцовага моўнага каларыту.
Нямецкамоўным студэнтам, якiя вывучаюць беларускую мову, лягчэй засвоiць тую лексiку,што па нейкiх прычынах трапiла ў вывучаемую мову з iх роднай. Безумоўна, лягчэйшымi будуць словы, што не змянiлi свае фанетычанае аблiчча, альбо змянiлi нязначна. Таксама лепш запомняцца словы, значэнне якiх будзе супадаць з iх роднай.
Такiя словы называюцца германiзмамi (ад лац. Germanus- германскi) - словы або выразы, запазычаныя з нямецкай. Германiзмы трапляюцца ў беларускiх граматах 13-14 ст., якiя адлюстроўваюць гандлевыя зносiны паўночных гарадоў Беларусi з нямецкiм насельнiцтвам Рыгi i Гоцкага берага. Вялiкая колькасць слоў нямецкага паходжання пранiкла ў беларускую мову праз польскую i яўрэйскую мовы непасрэдна з нямецкай. Такiя германiзмы асiмiляваны беларускай мовай у фанетычных адносiнах, трывала ўвайшлi ў яе слоўнiкавы склад i не адрознiваюцца ад спрадвечных беларускiх слоў,iх iншамоўнае паходжанне ўстанаўлiваецца спецыяльным этымалагiчным аналiзам, даследваннямi.
Семантычнае асваенне чужых лексiчных элементаў зяўляецца адной з выразных прыкмет iх трывалага замацавання ў лексiчнай сiстэме мовы, якая запазычвае. Яно, як i фанетычнае i марфалагiчная адаптацыя, сведчаць аб уключэннi гэтых лексiчных адзiнак у актыўны слоўнiкавы запас мовы i аб iх здольнасцi нароўнi з уласнымi словамi выконваць камунiкацыйную функцыю. Найбольш прыдатнымi для камунiкацыйных мэтаў аказвалiся лексемы, якiя вызначалiся семантычнай празрыстасцю, канкрэтнасцю i былi засвоены значнай часткай беларускага насельнiтва. Пераважная большасць германiзмаў захавала ў беларукай мове значэнне сваiх этымонаў, часта нягледзячы на пасрэднiцтва iншых моў.
Сa значэннямi, уласцiвымi мове-крынiцы, было запазычана вельмi вялiкая колькасць германiзмаў, пераважна тэрмiналагiчнага характару (бавоўна - Baumwolle, f; вага - Wage, f; ванна -Wanne, f; разынкi -Rosinen Pl; цуглi, лiштва, турма i iнш.)
Параўнальна вялiкая колькaсць германiзмаў замацавалася ў беларускай мове са значэннямi, набытымi iмi ў мовах-пасрэднiках. Сярод гэтых лексем выразна вылучаюцца дзве группы. Aдну з iх, даволi значную у колькасных адносiнах, складаюць словы, якiя ўжывалiся ў мове-пасрэднiцы з якiм-небудзь адным значэннем, якое страцiла iншыя значэннi этымона. У першую чаргу гэта мае дачыненне да лексiчных адзiнак, якiя прыйшлi да нас праз польскую мову. Да прыкладу можна параўнаць ням. Bogengestell, польск. Bukcztel, старабел. букштэль - дуга з дошак, на якой узводзяць арку. Mеркаванне аб польскiм пасрэднiцтве пранiкнення слоў нямецкага паходжання ў беларускай мове пацвярджае i семантычны крытэрый (ням. Brunat - цемнага колеру матэрыял на сукенку, польск. brunatny - ярка-чырвоны, карычневы, у старабел. брунатны - карычневы). У гэту групу можна ўключыць словы, якiя набылi ў мове-пасрэднiцы новыя значэннi, невядомыя мове-крынiцы i з гэтым значэннем замацавалiся пазней у беларускай мове.
У гэтым плане пэўны матэрыял дае супастаўленне лексiчных паралеляў: ням.- Bunt - саюз, стужка, павязка, кайданы; польск. - bunt - бунт, мяцеж; старабел. - бунт - мяцеж; ням. - erbe- рэч, дробязь, упрыгожанне, каштоўная рэч, польск. - herb - шляхецкi знак, герб, бел. - герб - шляхецкi знак герб.
Найбольш значную групу запазычаных лексем, якiя семантычна змянiлiся ў беларускай мове, утвараюць словы, што звузiлi свой семантычны абем. Узорам можна лічыць, напрыклад, нямецкiя па паходжаннi лексемы: штука (Stucke, f), грунт (Grund, m), ганак (Aufgang, m), дзякуючы чаму яны набылi большую празрыстасць i канкрэтнасць. Пры параўнаннi нямецкай лесемы Stucke - частка чаго-небудзь, адрэзак, десятая частка меркi, асобны прадмет, пэўная мера, польск. Scuka - элемент мастацтва, песа, фокус, уменне, бел. штука - фокус, xiтрасць, кавалак, мы бачым, што германiзм набывае ў беларускай мове больш шырокую семантыку, чым у мове-крынiцы.
Звужанымi ў семантычных адносiнах аказалiся ў беларускай мове i такiя германiзмы, як рынак - рынак, базар, тарговае месца i ням. - Ring - кольца, круг, людзi, якiя сядзяць кругам.
Некаторыя запазычаннi пашарылi свой семантычны абем у параўнаннi з семантычным абемам этымонаў або слоў-пасрэднiкаў. Сярод iх перш за ўсе звяртаюць на сябе ўвагу словы, якiя акрамя семантычнай нагрузкi, замацаванай за iмi ў непасрэдных крынiцах запазычання, маюць у беларускай мове i новыя значэннi. Характэрнай у гэтых адносiнах зяўляюцца, напрыклад, лексема haft (гафт), запазычаная праз польскае пасрэднiцтва з сярэдневерхнегерманскiх дыялектаў. У параўнаннi з «haft», якое ўжывалася са значэннямi «усе тое, што моцна трымае, стужка, вузел, кайданы, арышт, палон», польск. haft - мела больш вузкую семантыку «вышыўка, засцежка». З гэтымi ж значэннямi яна перайшла i ў беларускую мову, аб чым сведчаць дэрываты - згафтаваны, гафтар, гафтарскi, гафтавацi (старабел.), што ўжывалiся ў сувязi з апiсаннем дзеянняў, звязаных з шыццем, вышываннем, зашпiльваннем.
Нарэшце, iснавалi ў старабеларускай мове i такiя запазычаннi, якiя наогул змянiлi свае першапачатковае значэнне. У прыватнасцi слова куншт- фокус, жарт, ням. - Kunst - веданне, мудрасць, мастацтва; ням. Mur- каменная або мураваная сцяна, агароджа; польск. - mur - мураваны будынак,горад; бел- мур - гарадская мураваная сцяна, будаўнiчы матэрыял для каменных, цагляных будынкаў.
Сусветныя войны прынеслі ў беларускую мову такія словы, як вермахт, люфтвафэ,месершміт, аўсвайс, гестапа, эрзац, бліцкрыг, фатэрланд. Многія з прыведзеных прыкладаў выкарыстоўваюцца ў мове для дасягнення мясцовага каларыту, у мастацкай літаратуры, кінафільмах.
У апошнi час стала практыкай вывучаць семантыку слоў у складзе розных лексiка-семантычных груп. Такi падыход да вывучэння лексiкi дае магчымасць глыбей i дакладней асэнсаваць семантычны абем слоў, зразумець асаблiвасцi семантычнай структуры той цi iншай мовы. Можна прасочваць асаблiвасцi ўжывання некаторых запазычанняў у сiнанiмiчных радах беларускай мовы, пры гэтым лепш браць словы для абазначэння аднаго i таго ж прадмета, зявы.
На працягу доўгага часу словы не могуць ужывацца як абсалютныя сiнонiмы. Звычайна адно з iх выходзiць з ужытку або набывае iншыя значэнне цi адрознiваецца ў стылiстычных адносiнах. Прычына пераходу такiх слоў з актыўнага слоўнiкавага запасу ў пасiуны можа быць абумоўлена як лiнгвiстычнымi, так i экстралiнгвiстычнымi фактарамi. Яны звычайна звязаны з устарэласцю паняцця, прадмета, з пранiкненнем слоў з другой мовы. Факт наяўнасцi слоў iншамоўнага паходжання мае вялiкае значэнне пры вывучэннi замежнай мовы. Для навучэнцаў неабходна раскрываць сувязi памiж словамi, аднаго кораня роднай мовы i вывучаемай беларускай. Тумачэнне этымалогii мае вялiкае практычнае значэнне ў тых адносiнах, што, дзякуючы раскрыццю iх этымалогii, iншамоўныя словы з чыста ўмоўных ператвараюцца ў матываваныя словы, унутраны змест iх становiцца блiзкiм i зразумелым» [Цыганенко Г.П. Этимологический словарь русского языка]. Прывядзем некалькi прыкладаў слоў з нямецкiм этымонам, якiя сустракаюцца ў беларускай, англiйскай i польскай моў:
Ням. Польск. Англ. Бел.wartose worth вартасцьgrunt ground грунтplac place пляцryn ring ранак (базар)
З прыведзеных прыкладаў вiдаць, што словы нямецкага паходжання маюць у розных мовах адрозненнi ў фанетычных i семантычных планах. Таму неабходна тлумачыць студэнтам фанетычныя працэсы, якiя ўплывалi на гукавы склад слова.
Студэнтам трэба раскрываць падабенства з беларускiмi словамi кампанентаў складаных iншамоўных слоў. Вобраз, на якім грунтуецца той або іншы фрагмент слова i таму ўсе яно разам, дапамагае яго запамiнанню. Так, ням. Wandern, aнгл. wander, бел. вандраваць маюць агульнае значэнне «мяняць месцазнаходжанне». Карысна паказаць студэнтам падабенства некоторых словазлучэнняў (у iх назоўнiкаў, прыназоўнiкаў i iнш. часцiн мовы). Нем. Eine Wanderung machen - бел. зрабiць вандроўку.
Студэнтам будзе лягчэй запамiнаць тое цi iншае беларускае слова, калi iм паказаць адпаведнасцi некаторых суфiксаў у розных мовах. Суффiкс -цыя- (рэвалюцыя, агiтацыя) мае адпаведны суфiкс -tion- (у ням. Die Revalution) - англ. Agitation, cja - польск. (revolucja). У беларускай мове на пачатку ХХ ст. iснавала нямала слоў для абазначэння тых самых паняццяў. Побач са спрадвечнымi назвамi бытавалi словы, запазычаныя з славянскiх i неславянскiх моў. Праiлюструем на канкрэтных прыкладах узаемадзеяння iх у некаторых сiнанiмiчных радах.
·Цягнiк, поезд. Утварылася ад ням. Der Zug. Слова «поезд» чыгуначнiкi выкарыстоўвалi, калi маюць на ўвазе «пасажырскi поезд», а «цягнiк» - калi таварны.
·Крама, магазiн. Слова «крама» узнiкла ад ням. Die Krame. Яно i цяпер шырока выкарыстоўваецца ў сучаснай беларускай мове. Аднак у справавым стылi яно заменена іншым словам - магазiн.
Важнае значэнне навучанне лексіцы асацыятыўным спосабам. Гэты шлях павялічвае абем запамінальнай лексікі, раскрывае рэзервы памяці. Асацыятыўны шлях спрыяе фарміраванню лексічнага навыка. Арганізацыя лексічнага матэыялу можа быць арганізавана наступнымі спосабамі:
·Лексіка сфарміроўваецца па пэўных групах, у працэсе арганізацыі лексічнага матэрыялу ўлічваць шматпланавасць лексічных адзінак
·Сістэмнасць лексічнай адзінкі - важна ўлічваць уваходжанне канкрэтнай адзінкі ў нейкія сістэмы.
.2 Узбагачэнне фразеалагічнага запасу мовы нямецкіх навучэнцаў
Неад'емнай часткай слоўнікавага запасу навучэнцаў з'яўляецца фразеалагічнае багацце мовы, таму гаварыць аб лексічным запасе ўвогуле і лексічным мінімуме ў прыватнасці і не ўключаць у яго фразеалагізмы было б вялікай памылкай.
Пасля знаемства з паняццем фразеалагічныя адзінкі і яе прыкметамі, асаблівасцямі ў параўнанні са словам, словазлучэннем і сказам зўляецца праца над пэўным фразеалагізмам у пэўным кантэксце: прыкметы, семантыка, стылёвая прыналежнасць, якая абумоўлена кантэкстам, сінтаксічная функцыя. Напрыклад, паводле стылёвага ўжывання фразеалагізмы пайсці на той свет, скласці рукі, Богу душу аддаць, ногі працягнуць, капыты скінуць, чорту на скавараду трапіць і іншыя маюць адно значэнне - памерці, але колькі тут адценняў, скрытага сэнсу, што патрабуе адпаведнага ўжывання кожнага з іх.
Сапраўднае валоданне замежнай мовай мае на мэце ўменне размаўляць, карыстаючыся характэрнымi для гэтай мовы выразамi, фразеалагiчнымi зваротамi. Багацце слоўнiкавага запасу i ўмелае выкарыстанне маўленчых адзiнак з'яўляецца адным з галоўных паказчыкаў валодання роднай мовай. Да фразеалагiчных выразаў адносяцца такiя ўстойлiвыя ў сваiм складзе i ўжываннi фразеалагiчныя звароты, якiя цалкам складаюцца з слоў з «свабодным намінатыўным значэннем i семантычна падзяляюцца» (№32 стар. 76). Iх адзiная асаблiвасць - узнаўляльнасць: яны выкарыстоўваюцца як гатовыя маўленчыя адзiнкi з пастаянным лексiчным складам i своеасаблiвай семантыкай.
Параўнанне фразеалогii розных народаў паказвае, што iснуе нямала жыццевых сiтуацый, якiя б былi ўбачаны i асэнсаваны многiмi народамi аднолькава, але зафiксаваны ў мовах пры дапамозе розных вобразаў.
Выкарыстанне фразеалагiзмаў у маўленнi патрабуе вялiкай папярэдняй работы па iх адборы, семантызацыi, арганiзацыi адэкватнага ўспрымання ў розных сiтуацыях, экстралiнгвiстычных i моўных кантактах.
Прыемы семантызацыi фразеалагiзмаў залежаць ад самога ўстойлiвага словазлучэння. Гэта можа быць:
1.пераклад на родную мову, пошук адэкватнага выраза;
2.семантызацыя пры дапамозе кантэксту;
.пры дапамозе сiнанiмiчных адпаведнiкаў;
.пры дапамозе апiсання.
Пры гэтым неабходна ўлiчваць, што фразеалагiзмы могуць у мовах перакладацца аднолькава i даслоўна (напр., рабiць з мухi слана - aus einer Mucke einen Elefanten machen; быць галодным як воўк - Hunger haben wie ein Wolf; шукаць iголку ў стозе сена - eine Stecknadel im Heuhaufen suchen; быць чырвоным як рак - rot sein wie ein Krebs; адчуваць сябе як рыба ў вадзе - sich fuhlen wie ein Fisch im Wasser), так i не даслоўна (народжаныя поўзаць, летаць не ўмеюць - aus einer Gans wird kein Adler; плаваць як сякера - wie eine bleierne Ente schwimmen).
Пераклад фразеалагiчных адзiнак
Перадача на нямецкай мове фразеалагiчных адзiнак - вельмi складаная справа. «З прычыны свайго семантычнага багацця, вобразнасці, сцісласці і выразнасці фразеалогія адыгрывае ў мове вельмі важную ролю» (№9 стар. 19). Яна надае мове выразнасць i арыгiнальнасць. Асаблiва шырока фразеалагiзмы выкарыстоўваюцца ў вуснай мове, у мастацкай i публіцыстычнай лiтiратуры.
Пры перакладзе фразеалагiзма неабходна перакласцi яго сэнс i адлюстраваць вобразнасць фразеалагiзма, знайсці аналагiчны выраз у нямецкай мове i не страціць пры гэтым стылiстычную функцыю фразеалагiзма. Пры адсутнасцi ў нямецкай мове iдэнтычнага вобраза навучэнец павiнен звярнуцца да пошуку «прыблізнага адпаведніка» (№11 стар. 51).
Фразеалагiчныя эквiваленты могуць быць поўнымi i частковымi. Поўнымi фразеалагiчнымi эквiвалентамi зяўляюцца тыя гатовыя нямецкiя эквiваленты, якiя супадаюць з беларускiмi (славянскімі) па значэнню, лексiчнаму складу, вобразнасцi, стылiстычнай афарбоўцы i граматiчнай структуры; напрыклад: Einen BinnenfleiB entwieckeln - працаваць як пчала.
Пераклад на аснове частковых фразеалагiчных эквiвалентаў не азначае, што пры гэтым у перакладзе значэнне i вобразнасць фразеалагiзма перадаюцца не цалкам; пад гэтым тэрмiнам неабходна маць на ўвазе тое, што ў папануемым на нямецкай мове эквiваленце могуць назірацца некаторыя разыходжаннi з беларускай. Iншымi словамi, для перакладчыка «пры перакладзе фразеалагічнай адзінкі перадусім трэба перадаць вобраз фразеалагизма, а не яго моўную структуру» (№21 стар. 28). Частковыя фразеалагiчныя эквiваленты можна падзяліць на тры групы.
Да першай групы адносяцца фразеалагiзмы, што супадаюць па значэнні, стылiстычнай афарбоўцы i блiзкiя па вобразнасцi, але разыходзяцца па лексiчным складзе: Die Binde von den Augen nehmen - адкрыць вочы.
Некаторыя з гэтых зваротаў перакладаюцца з дапамогай антанiмiчнага перакладу, г.зн. адмоўнае значэнне перадаецца з дапамогай сцвярджальнай канструкцыi або, наадварот, даданае значэнне перадаецца з дапамогай адмоўнай канструкцыi:Bei der Sache bleiben - не адхіляцца ад тэмы.
Да другой групы можна аднесці фразеалагiзмы, якія супадаюць па значэнні, вобразнасці, лексiчным складзе i стылістычнай афарбоўцы; але адрозніваюцца па такiх фармальных прыметах, як кольскасць і парадак слоў, напрыклад: Sein Herz erleictern -аблегцыць душу.
Да трэцяй группы адносяцца фразеалагiзмы, якiя супадаюць па ўсiх прыкметах, за выключэннем вобразнасцi: Auf der Nase herumtanzen - садзіцца на шыю.
Фразеалагiзм можна прывесці не цалкам, а захаваўшы толькі некаторыя кампаненты: Ein Vogel im Gebüsche - пустыя абяцанні.
Для таго, каб дасягнуць максiмальнай адэкватнасцi пры перакладзе фразеалагiзмаў перакладчык павінен умець карыстацца рознымi «вiдамi перакладу» (№8 стар. 80):
. Эквiвалент - наяўны ў мове адэкватны фразеалагiчны зварот, які супадае з арыгінальным і па сэнсе, i вобразна, напрыклад:Im siebente Himmel sein - быць на сёмым небе.
. Аналаг - такі ўстойлівы зварот, які па семантычна адпавядае арыгіналу, але вобразна адрозніваецца ад яго цалкам або часткова. Напрыклад: Das Herz fallt in die Hesen - душа у пяткі ідзе
. Апiсальны пераклад - пераклад пры дапамозе перадачы сэнсу арыгіналу свабодным словазлучэннем. Прымяняецца тады, калі адсутнічаюць эквiваленты i аналагi, напрыклад: Wie ein Spatz - як веабейчык (як кот наплакаў)
. Антанiмiчны пераклад - передача негатыўнага значэння пры дапамозе сцвярджальнай пры дапамозе сцвярджальнай канструкцыi або наадварот, напрыклад: Nicht alle Tassen im Schrank haben - зехаць з глузду.
. Калькаванне. Метад прымяняецца ў тых выпадках, калі перакладчык хоча вылучыць вобразнае ядро фразеалагiзма, або калі арыгінальны зварот нельга перакласці пры дапамозе іншых вiдаў перакладу, напрыклад: Auf dem Korn haben - мець некага на прыкмеце.
. Камбiнаваный пераклад. У тых выпадках, калі пераклад не цалкам перадае значэнне фразеалагiзма-арыгінала або мае iншы спецыфiчны каларыт месца i часу, прыводзіцца калькаваный пераклад, а затем iдзе апісальны пераклад i беларускі аналаг для параўнання: Das Holz in den Wald tagen - вазіць дровы у лес,г.зн. вазiць што-небудзь туды, где гэтага i так хапае.
.3 Маўленчы этыкет
На працягу гiсторыi кожны народ выпрацаваў не толькi пэўныя правiлы паводзiн людзей у грамадстве, але i правiлы вядзення размовы ў самых розных сiтуацыях. Сiтуацыйнае выкарыстанне мовы патрабуе пры гэтым выкананне дзвюх асноўных функцый: змястоўнай i ўласна камунiкацыйнай. Найбольш складанай зяўляецца для навучэнцаў камунiкацыйная функцыя. Навучанне маўленчай дзейнасцi патрабуе спецыяльнай тэмы, што характэрнымi шэрагу моўных сiтуацый: рэстаран, пошта, крама i г.д. пры гэтым па-за ўвагай навучэнцаў застаецца той факт, што адны i тыя ж моўныя дзеяннi ўласна камунiкацыйнага характару можна прымянiць ва ўсiх цi большасцi маўленчых сiтуацый. Iншымi словамi, камунiкацыйная функцыя мовы даволi ўнiверсальная ў параўнаннi з яе змястоўнай функцыяй. Напрыклад, мы выказваем просьбу, iмкнемся атрымаць якую-небудзь iнфармвцыю, выказваем свой пункт погляду, не згаджаемся i г.д. у самых розных сiтуацыях.
У маўленчую сiтуацыю з мэтай сiтуацыi зносiн неабходна прытрымлiвацца норм маўленчага этыкету (првiлы выкарыстання ў маўленнi самых пашыраных ва ўжываннi выразаў (формы прыцягнення ўвагi, прывiтання, развiтання, падзякi). Этыкетныя формы не ствараюцца ў маўленнi, бо для кожнай сiтуацыi ўжо iснуе набор гатовых выразаў - формул маўленчага этыкету. Пры гэтым неабходна ўлiчваць сiтуацыю зносiн (афiцыйнасць-неафiцыйнасць), танальнальнасць зносiн (павышана ветлiвы тон, нейтральлны, знiжаны), характар адносiн з суразмоўцам (пры гэтым улiчваецца ступень знаемства, узрост суразмоўцы, сацыяльны статус, уравень адукацыi). Варта ўлiчваць i нацыянальную спецыфiку маўленчага этыкету, што праяўецца ў своеасаблiвасцi плана выражэння, семантычна-эквiвалентных формулах маўленчага этыкету. Нацыянальная спецыфiка праяўляецца ў разнастайнасцi форм маўленчага этыкету, прызначаных для якой-небудзь жыццевай сiтуацыi.
Асноўнай катэгорыяй камунiкацыйнага аспекта ў выкладаннi замежных моў становiцца тым самым маўленчае дзеянне ў яго абумоўленасцi мэтай камунiкацыi. У залежнасцi ад мэты камунiкацыi выдзяляюць розныя тыцы маўленчых дзеянняў. Мэтазгоднай можна лiчыць такую класiфiкацыю:
1.функцыя маўленчага дзеяння складаецца ў камунiкацыйным кантакце ў тым, каб:
·прывiтацца: Добры дзень - Guten Tag!; Добрай ранiцы - Guten Morgen; Здароў, Прывiтанне - Hello! Пака, Да пабачэння - Tschus!
·Пазнаемiцца цi пазнаемiць каго-небудзь: Darf ich mich vorstellen?
·Адказаць на прадстаўленне: Ich freue mich, Sie kennenzulehrnen, Sich angenehm- Вельмi рад!
·Спытаць, як справы: Як чуешся? Як маешся? Як дуж-здароў - Wie gehts?, Was macht die Abeit?
·Выказаць пажаданнi агульнага характару: Alles Gute!, Viel Erfolg! Viel SpaB! - Поспехаў!; Mein Got! - Божа мой!; Got sei dank - Дзякуй богу!; Es lebe! - Няхай жыве!
·Адказаць на ўдзячнасць - Keine Ursache! - Дзякуй!; Nicht zu danken!, Gern geschehen! - Няма за што!
·Развiтацца: Auf Wiedersehen!, Sich verabschiede mich! - Пакуль!, Бывай!, Да спаткання! Да пабачэння!
2.функцыя маўленчага дзеяння выяўляецца ў арганiзаванай камунiкацыi:
Ÿпачаць размову з незнаемымi: Entschuldigung, darf ich Sie fragen? Könnte ich Sie kury sprechen? - Прабачце, Магу я ў Вас запытаць?
ŸПапрасiць паўтарыць сказанае: Wie bitte? Wiedercholen Sie bitte! Darf ich Sie bitten die Zahlen nochmal zu nennen? -Што Вы сказалi? Што абазначае гэта слова, выраз?
Ÿвыказаць свой пункт погляду: Ich bin der Meinung, daB… Es scheint mir, daB… Ich glaube eher, daB… Ich würde sagen, daB.. - Мне здаецца... На маю думку... Па-мойму
Ÿпрывесцi прыклад: Als Beispil kann ich sagen… Ein gutes Beispil ist… - Напрыклад, У якасцi прыкладу можна прывесцi...
3.функцыi маўленчых дзеянняў абмежаваны рамкамi тэарытычнай пазнавальнай дзейнасцi:
Ÿпапрасiць даць iнфармацыю: Würden Sie mir bitte sagen…. Sind Sie so nett und sagen Sie… - Скажыце калi ласка, Будзьце ласкавыя сказаць мне...
Ÿспытаць чые-небудзь меркаванне: Was würden Sie sagen? Was glauben Sie dazu? Wie finden Sie? - Як Вы думаеце? Якое Ваша меркаванне?
Ÿзгадзiцца: Ich bin mit Ihnen einverstanden. Ich bin der gleichen Meinung. Ich glaube, Sie haben Recht - Так, але, вядома! ага! Згодзен! Не пярэчу, безумоўна, несумненна
Ÿнезгадзiцца: Ich würde das kaum behaupten, Unsere Meinungen gehen auseinander - Пратэстую! Пярэчу! Нiколi! Адмоўна! Нiяк! Нi ў якiм разе!
Ÿвыказаць адсутнасць свайго меркавання: Ich kann nicht dazu sagen, Ich weiB gar nicht! - Не ведаю, мабыць.
Ÿвыказаць няўпэўненасць: Ich bin nicht sicher, Davon bin ich nicht berzeugt - мабыць, здаецца, можа быць, магчыма, вiдаць.
Зразумела, што прапанаваная класiфiкацыя не зяўляецца вычарпальнай. Так, як i немагчыма прдбачыць у прыўладнай класiфiкацыi ўсе рэальныя жыццевыя камунiкацыйныя сiтуацыi. пры гэтым неабходна памятаць, што нормы этыкету неабходна выкарыстоўваць не толькi ў тыповых сiтуацыях, але i з усiмi людзьмi.
.Навучанне маўленчым відам дзейнасці ў працэсе выкладання лексікі беларускай мовы
Маўленне - форма зносін, якая склалася гістарычна, апасродкавана мовай. Тэрмін маўленне выкарыстоўваецца ў трох значэннях: маўленне як працэс зносін, здольнасць да дзейнасці, якая заўсёды звязана з называннем паняццяў словамі. Такое называнне можа быць у думках (унутранае маўленне) або услых (знешняе маўленне), а таксама маўленне як вынік дзейнасці ў выглядзе вуснага паведамлення.
У апошнія гады было зроблена ўдакладненне да паняцця маўленне. А іменна: маўленне як працэс (маўленчая дзейнасць). Выкладчык і навучэнцы на занятках сутыкаюцца з трыма групамі зяў, якія зяўляюцца асновай зместу навучання. Гэта сама мова як сродак зносін, маўленне як спосаб зносін, якія рэалізуюцца ў выглядзе тэкстаў і зяўляюцца вынікам камунікацыі, і маўленчая дзейнасць.
Маўленчая дзейнасць - актыўны і мэтанакіраваны працэс перадачы або прыёму зносін. Асноўнае - сфарміраваць маўленчыя ўменні: гаварэнне, слуханне, чытанне, пісьмо.
Маўленчыя ўменні - здольнасць ажыццявіць маўленчую дзейнасць у працэсе зносін. Кожнае маўленчае ўменне складаецца з мікраўменняў або пэўных маўленчых дзеянняў.
У працэсе зносін увага моўцы скіроўваецца на змест, але гэта магчыма толькі тады, калі пэўныя аперацыі аўтаматызаваны, г.зн. сфарміраваны пэўныя маўленчыя навыкі.
Маўленчы навык - здольнасць выконваць аўтаматызаваную маўленчую аперацыю. Фарміраванне маўленчага навыка - асноўнае ў навучанні няроднай мове. Агульнае дыдактычнае правіла фарміравання ўменняў заключаецца ў тым, што навучыцца маўленчай дзейнасці можна толькі ў працэсе гэтай дзейнасці, таму выкладчык павінен стымуляваць да маўлення.
Вылучаюць наступныя стадыі маўленчых навыкаў: 1) арыентаваная стадыя (адбываецца ўсведамленне навучэнцамі моўных аперацый), 2)стан- дартызаваная стадыя - падразумявае ўстойлівасць у выкананні маўленчых аперацый, 3) варіраваная стадыя прадугледжвае тое, што маўленчыя аперацыі могуць пераносіцца ў іншыя кантэксты і сітуацыі.
.1Навучанне гаварэнню
Цэнтральнае месца ў працэсе навучання беларускай мове як замежнай адводзіцца гаварэнню. Гаварэнне - прадуктыўны від камунікатыўнай дзейнасці.
Гаварэнне - від маўленчай дзейнасці, з дапамогай якога ажыццяўляецца вусная форма зносін, накіраваная на ўсталяванне кантакту і ўзаемаразумення з іншымі людзьмі.
У аснове гаварэння знаходзяцца слыхава-маўленча-рухальныя стэрыятыпы лінгвістычных знакаў. Асноўным механізмам гаварэння зяўляецца механізм рэпрадукцыі, г. зн. узнаўленне гатовых маўленчых мадэлей, якія аўтаматычна ўзнаўляюцца з доўгатэрміновай памяці. Гаварэнне як від маўленчай дзейнасці мае наступныя псіхалагічныя механізмы:
·Механізм камбінавання. Пад гэтым механізмам разумеецца такі працэс фарміравання фраз, словазлучэнняў і сказаў, пры якім гаворачы ўжывае знаёмыя яму моўныя і маўленчыя кампаненты ў новых словазлучэннях, якія не сустракаліся раней. Пры гэтым выкарыстоўваюцца ўжо гатовыя блокі.
·Механізм канструявання - усведамленне моўных правіл і іх прымянення з мэтай стварэння маўлення. Сэнс гэтага механізму заключаецца ў тым, што пры ўзнікненні рознага віду цяжкасцей навучэнцам даводзіцца самастойна канструяваць некаторыя фразы і сказы па вядомых або інтуітыўна ўяўляемых правілах.
·Механізм выбару. Ён цесна звязаны з механізмам рэпрадукцыі. На выбар моўных і маўленчых сродкаў уплывае цэлы шэраг фактараў: сэнсавае заданне, камунікатыўная мэта, сітуацыйнае і знакавае акружэнне, адносіны паміж камунікантамі. Пры гэтым адбіраюцца пэўныя формы ў залежнасці ад мэты камунікацыі.
·Механізм папярэджання адказвае за плаўнасць маўлення, прагназуе змест выказвання.
·Механізм дыскурсіўнасці дазваляе ажыццявіць кантроль за тым, як рэалізуецца паведамленне. Гэты механізм непасрэдна кіруе працэсам функцыянавання маўленчага выказвання, г.зн. стварае маўленчую стратэгію і тактыку.
Камунікацыйная сітуацыя - сітуацыя, якая выклікае зносіны, спрыяе ім, адбываецца разам з імі. Кампанентамі камунікацыйнай сітуацыі зяўляюцца абставіны зносін, адносіны паміж камунікантамі, маўленчы намер, рэалізацыя самога акту зносін
Пры гаварэнні неабходна ўлічваць сітуацыю зносін, бо ад віду зносін, абставінаў, маўленчага намеру залежаць змест і ўменні яго рэалізацыі.
Вучэбныя маўленчыя сітуацым задаюцца выкладчыкам або змешчаны ў падручніку ў якасці стымулу да маўленчай дзейнасці.
Вучэбныя маўленчыя сітуацыі бываюць двух відаў: тыпавыя (стабільныя) і стымул зносін. Тыпавыя сітуацыі прадугледжваюць выкананне пэўнай ролі камунікацыі. Стымул зносін уключае ў сябе абмен думкамі, выражэнне ўдзячнасці, выражэнне пачуцця, выражэнне хвалявання.
Сукупнасць абставін, якія выклікаюць неабходнасць маўлення ў мэтах камунікацыі, называюцца маўленчымі сітуацыямі.
У структуру маўленчых сітуацый уваходзяць: унутраны стан гаворачага, яго мэты і намеры, унутраны стан слухача, прадметы і зявы, пра якія ідзе гаворка, абставіны зносін.
У лінгвістыцы маўленчыя сітуацыі падзяляюць на маўленчыя і прадметныя. Маўленчыя сітуацыі - гэта абставіны зносін і ўмовы камунікацыі, а таксама адносіны гаворачага да адрасата і навакольнага асяроддзя. Прадметныя сітуацыі - тыя прадметы і адносіны паміж камунікантамі, пра якія ідзе гаворка ў працэсе маўлення.
У залежнасці ад падзелу сітуацый на маўленчыя і прадметныя можна акрэсліць мяжу этапаў навучання:
.Падрыхтоўчы (узровень, калі выпрацоўваюцца асобныя аперацыі маўленчых механізмаў, але яны адарваны ад задач маўленчых зносін. Гэты этап яшчэ не вядзе да сапраўднага авалодання моўнымі адзінкамі.
.Маўленчы (такі этап, пры якім найменне, словазлучэнне, фраза зяўляюцца вынікам патрабавання маўленчай камунікацыі. Гэты этап характарызуецца не толькі правільным абазначэннем зместу, але і сувяззю зместу з патрэбамі зносін з сітуацыяй.
Маўленчая сітуацыя можа быць ўмоўнай і натуральнай. Натуральная маўленчая сітуацыя забяспечвае выкарыстанне моўных адзінак ва ўмовах адэкватных рэальным працэсам спараджэння маўлення. Такія маўленчыя сітуацыі - гэта жаданне выказацца. Умоўная маўленчая сітуацыя ствараецца непасрэдна па ініцыятыве выкладчыка, па заданню падручніка. Каб стварыць умоўную маўленчую сітуацыю, выкладчык павінен забяспечыць маўленчую падтрымку, якая ўключае ў сябе забеспячэнне прадметнага зместу, правільны выбар удзельнікаў зносін, своечасовае забеспячэнне навучэнцаў неабходным матэрыялам.
На занятках выкарыстоўваецца як падрыхтаванае, так і непадрыхтаванае маўленне. Пры падрыхтаваным маўленні ёсць апора на тэкст, выказванне завучваецца, адпрацоўваецца і ўзнаўляецца (рэпрадуцыруецца). Непадрыхтаванае маўленне - непасрэдная рэакцыя на зададзеную тэму. Такое маўленне магчыма тлькі тады, калі ў навучэнца сфарміраваны навыкі валодання лексічным і граматычным матэрыялам.
Сама рэалізацыя маўлення адбываецца ў дзвюх формах - дыялога і маналога.
.2Асаблівасці дыялагічнага і маналагічнага маўлення
Дыялагічнае маўленне - гэта некалькі рэплік, якія звычайна ствараюцца адна за другой ва ўмовах непасрэднага маўлення двух ці некалькіх субяседнікаў. У сучаснай псіхалогіі і методыцы дыялог разглядаецца як форма сацыяльна-маўленчага ўзаемадзеяння, аснова ўзаемадзеяння паміж людзьмі ў працэсе сумеснай дзейнасці.
Дыялог уключае ў сябе наступныя працэсы:
·успрыманне маўлення;
·