Літаратурная навука ў ХІХ стагоддзі

ХІХ стагоддзе - якасна новы перыяд у развіцці літаратуразнаўства, этап станаўлення самастойнай і паўнацэннай навукі аб літаратуры. Менавіта на дадзеным этапе пачынаюць узнікаць і афармляцца ўласна літаратуразнаўчыя метады і накірункі (міфалагічны, культурна-гістарычны, псіхалагічны, біяграфічны, фармальны). Зараджаецца параўнальна-гістарычнае літаратуразнаўства.

Тэорыя і крытыка садзейнічаюць станаўленню вядучых літаратурных накірункаў стагоддзя - рамантызму і рэалізму, уплываюць на важнейшыя ідэалагічныя плыні эпохі, наогул моцна ўздзейнічаюць на грамадска-палітычнае і культурнае жыццё Еўропы і ўсяго свету.

На першым этапе (1789-1848), і асабліва ў першыя яго дзесяцігоддзі, літаратурна-мастацкае жыццё Еўропы праходзіла пад сцягам рамантызму. У гэтым жа русле развіваліся адпаведна і літаратурная тэорыя з крытыкай. Важнейшай наватарскай тэндэнцыяй у дадзеным развіцці з’явілася станаўленне гістарызму ў вывучэнні літаратуры. Акрамя таго, літаратурная тэорыя і крытыка гэтага (ды і пазнейшага перыяду) адчуваюць на сабе ўсё больш узрастаючы ўплыў філасофіі, эстэтыкі, гісторыі мастацтва, палітыкі, сацыялогіі. Літаратурная крытыка імкнецца да больш шырокай адрасацыі, да вялікага чытацкага кола, дэмакратычнай накіраванасці. У эпоху рамантызму канчаткова афармляюцца важнейшыя жанры літаратурна-крытычных работ, сярод якіх на першы план выступае літаратурны партрэт. Менавіта ён дае пачатак манаграфічным даследаванням творчасці буйнейшых мастакоў слова.

У літаратурнай тэорыі эпоха рамантызму паставіла і па-новаму вырашыла шэраг важнейшых праблем мастацкай творчасці. Гэта вучэнне аб рамантычнай іроніі (Фіхтэ, Ф. Шлегель), праблема суадносін рэальнага і ўмоўнага ў мастацтве, мастацкай фантазіі, гратэску, мастацкага ўяўлення (А. Шлегель, Т. Кольрыдж, У. Хэзліт, В. Скот, В. Гюго), новыя аспекты разумення сувязі мастацтва з рэчаіснасцю (Г. Гейнэ, П. Шэлі, В. Скот, В. Гюго).

Маладая літаратуразнаўчая навука ў эпоху рамантызму стварыла, як было ўжо адзначана вышэй, раннія даследчыя метады, якія потым сталі распаўсюджанымі метадалагічнымі школамі. У найбольшай ступені былі распрацаваны прынцыповыя палажэнні міфалагічнай і біяграфічнай школ (Ф. Шлегель, Я. Грым, Ш. Сент-Бёў). Але былі таксама зроблены першыя спробы псіхалагічнага (А. Шлегель, Т. Кольрыдж, Ш. Сент-Бёў), параўнальна-гістарычнага (Я. Грым), культурна-гістарычнага (Ж. дэ Сталь, В. Гюго) вывучэння літаратуры.

У канцы першага этапа з’яўляюцца і першыя літаратурна-крытычныя і тэарэтычныя меркаванні, звязаныя з разіццём і ўмацаваннем рэалістычных прынцыпаў адлюстравання жыцця ў літаратуры. Найбольш актыўнымі крытыкамі і тэарэтыкамі літаратуры былі ў гэты час самі мастакі слова - Бальзак, Стэндаль, Мэрымэ, Дзікенс, Тэкерэй і інш.

На другім этапе (1849-1917) ідзе працэс усталявання прынцыпаў рэалізму ў літаратуры, і адпаведна гэта знаходзіць адлюстраванне ў літаратурнай тэорыі і крытыцы. Заўважым, што дадзены працэс ажыццяўляўся ва ўмовах значнага ўплыву пазітывісцкай філасофіі і эстэтыкі на прыгожае пісьменства. Мастацкая літаратура, а ўслед за ёй і літаратурная тэорыя з крытыкай, імкнуліся да абмежаванай, натуралістычнай навуковасці, нейтралісцкай "аб’ектыўнасці", што нярэдка набывала характар вульгарнага матэрыялізму і апалітызму. Па гэтай прычыне ў літаратурнай крытыцы ўзнікла шматстайная рэакцыя супраць пазітывісцкай метадалогіі. Яна выявілася ў формах імпрэсіянісцкай, суб’ектывісцкай крытыкі (Ж. Леметр, А. Франс), эстэтычнай крытыкі (О. Уайльд), псіхалагічнай крытыкі (П. Буржэ), у літаратурных маніфестах і крытычных выступленнях сімвалістаў (П. Верлен, Ж. Марэас).

Пераадоленне негатыўных бакоў пазітывізму і суб’ектывізму ў літаратуры і літаратурнай тэорыі, а таксама ў крытычнай думцы, ажыццяўлялася з дапамогай звароту на сучаснай гістарычнай аснове да традыцый рэалістычнага мастацтва эпохі Асветніцтва і класічнага рэалізму першай паловы ХІХ ст. Гэта атрымала выражэнне ў літаратурнай і літаратурна-крытычнай дзейнасці мастакоў, якія ніколі не пакідалі рэалістычных пазіцый (Д. Рэскін, М. Арнольд, Г. Джэймс, У. Морыс), а таксама пісьменнікаў, якія з цягам часу вызваліліся ад пазітывісцкіх ухілаў (Э. Заля, А. Франс).

Новай з’явай у гісторыі літаратуразнаўства і крытыкі становіцца ўзнікненне і развіццё метадалогіі, заснаванай на марксісцкай эстэтыцы.

У літаратурнай тэорыі і крытыцы перыяду 1848-1917 гг. удасканальваюцца гістарызм, навуковасць, расце сувязь з сацыялогіяй, псіхалогіяй.

К канцу ХІХ ст. вызначаюцца амаль што ўсе сучасныя жанравыя формы літаратурнай крытыкі: эсэ, крытычныя агляды, рэцэнзіі, хронікі літаратурнага жыцця, крытычныя дыялогі, рэпартажы, рэплікі і г. д. Важнае значэнне набываюць пісьмы буйнейшых мастакоў слова з выражэннем тэарэтычных і літаратурна-крытычных меркаванняў. Шырокую практыку атрымліваюць літаратурныя маніфесты. Узнікаюць часопісы і альманахі асобных літаратурных накірункаў і школ.

1.2 Міфалагічная школа

Пад "міфалагічнай школай" падразумяваюць накірунак у літаратуразнаўстве і фалькларыстыцы ХІХ ст., які ўзнік у эпоху рамантызму. Філасофскай асновай гэтай школы стала эстэтыка Ф. Шэлінга і братоў Ф. і А.В. Шлегеляў, якія ўспрымалі міфалогію як "натуральную рэлігію". Асабліва многа на этапе станаўлення міфалагічнай школы зрабіў Ф. Шлегель, кніга якога "Філасофія мастацтва" атрымала даволі шырокі грамадскі рэзананс і прызнанне. Канчаткова міфалагічная школа аформілася ў працы "Нямецкая міфалогія" братоў Я. і В. Грым.

Для міфалагічнай школы характэрна ўяўленне аб міфах як аб "неабходнай умове і першасным матэрыяле для ўсякага мастацтва" (Ф. Шэлінг), як аб "ядры, цэнтры паэзіі" (Ф. Шлегель). Згодна з тэорыяй братоў Грым, народная паэзія мае "боскае паходжанне"; з міфа ў працэсе эвалюцыі ўзніклі казка, эпічная песня, легенда і іншыя жанры; фальклор - бессвядомая і бязлікая творчасць "народнай душы". Карыстаючыся метадам параўнальнага вывучэння, браты Грым тлумачылі многія падобныя з’явы ў фальклоры і літаратуры розных народаў агульнай для іх старажытнай міфалогіяй.

Міфалагічная школа атрымала шырокае распаўсюджанне ў многіх краінах Еўропы і развівалася па двух асноўных напрамках: "этымалагічным" (лінгвістычная рэканструкцыя першапачатковага сэнсу міфа) і "аналагічным" (параўнанне падобных па зместу міфаў). Прадстаўнікі першага (нямецкі вучоны А. Кун, англічанін М. Мюлер і інш.), карыстаючыся "палеалінгвістычнай" методыкай, імкнуліся рэканструяваць старажытную міфалогію, растлумачваючы змест міфаў абагаўленнем з’яў прыроды. Як прыклад - т. зв. "салярная" тэорыя, узнікшая ў выніку абагаўлення сонца; альбо "метэаралагічная" тэорыя, якая грунтуецца на абагаўленні навальніцы.

У Расіі прынцыпы "этымалагічнага" вывучэння міфаў арыгінальна распрацаваў Ф. Буслаеў: ён выводзіў герояў былін з міфаў аб узнікненні рэк ("Дунай"), з міфаў аб веліканах, якія жывуць у гарах ("Святагор"), і г. д. Своеасаблівым сінтэзам розных тэорый міфалагічнай школы стала праца А. Афанасьева "Паэтычныя погляды славян на прыроду" (1865-1869). Акрамя Ф. Буслаева і А. Афанасьева віднейшымі прадстаўнікамі міфалагічнай школы ў Расіі былі А. Мілер, А. Катлярэўскі, І. Худзякоў, І. Прыжоў, П. Рыбнікаў. Ідэі міфалагічнай школы ў розныя перыяды навуковай дзейнасці раздзялялі і прымянялі ў сваіх даследаваннях такія буйнешыя рускія вучоныя ХІХ ст., як А. Патэбня і А-др Весялоўскі.

Метадалогія і шэраг тэарэтычных вывадаў міфалагічнай школы былі адхілены наступнымі філалагічнымі школамі і накірункамі. Разам з тым яна адыграла важную ролю ў развіцці навукі: пашырыла ўяўленні аб міфалогіі, звярнуўшыся побач з антычнымі міфамі да міфаў старажытных індыйцаў, іранцаў, кельтаў, славян; садзейнічала актыўнаму збору фальклору розных народаў; паставіла шэраг важных тэарэтычных пытанняў (у тым ліку і пытанне народнасці мастацтва); заклала асновы параўнальнага вывучэння міфалогіі, фальклору і літаратуры.

Традыцыі і здабыткі міфалагічнай школы пэўным чынам развіла і ўзбагаціла ў ХХ ст. т. зв. "рытуальна-міфалагічная крытыка". Гэта адзін з накірункаў у сучасным замежным неаміфалагічным літаратуразнаўстве, пераважна англамоўным, які прадстаўляюць у Англіі даследчыца з Кембрыджа Дж. Уэстан (аўтар працы "Ад рытуала да рамана", прысвечанай доказу таго, што легенда аб Граале - гэта літаратурны запіс старажытнага рытуала), яе калегі Э. Чэмберс, Ф. Корнфард, М. Бодкін. У ЗША найбольш значнымі "неаміфолагамі" лічацца У. Трой (найбольш вядомая праца "Міф, метад і будучае", 1946), і Н. Фрай ("Міф і літаратура", 1961).

Тэарэтычныя палажэнні міфалагічнай школы аказалі значны ўплыў на дзейнасць такіх збіральнікаў беларускага фальклору, як П. Бяссонаў, Р. Зямкевіч, П. Шэйн і некаторыя інш.

1.3 Біяграфічны метад

Біяграфічны метад - гэта спосаб вывучэння літаратуры, пры якім біяграфія і асоба пісьменніка разглядаюцца ў якасці вызначальных момантаў мастацкай творчасці. Біяграфічны метад вельмі часта звязаны з адмаўленнем літаратурных напрамкаў і культываваннем імпрэсіяністычнага "партрэта" пісьменніка ў якасці асноўнага жанру літаратуразнаўчага даследавання. Упершыню яго прымяніў французскі літаратуразнаўца Шарль Сент-Бёў (1804-1869) - аўтар славутага пяцітомніка "Літаратурныя партрэты" (1836-1839).

Сент-Бёў першым звярнуў увагу на адрозненні паміж літаратурна-крытычным і навуковым літаратуразнаўчым аналізам. У сваіх даследаваннях вучоны імкнуўся паказаць асаблівасці творчасці пісьменніка праз яго біяграфію. У нарысе "П’ер Карнэль" (1829) Сент-Бёў так фармулюе ідэю свайго метаду: "У галіне крытыкі і гісторыі літаратуры няма, відаць, больш займальнага, больш прыемнага і разам з тым больш павучальнага чытання, як добра напісаная біяграфія вялікіх людзей <. > старанна складзеныя, часам нават крыху шматслоўныя апавяданні аб асобе і творах пісьменніка, мэта якіх - пранікнуць у яго душу, асвоіцца з ім, паказаць яго з самых розных бакоў".

Разам з тым неабходна адзначыць, што ў Сент-Бёва ў падыходзе да літаратурных з’яў хоць і мела месца біяграфічная дамінанта, аднак вучоны не замыкаўся ў вузкіх межах спавядаемага ім метаду.

У т. зв. "чыстым" выглядзе біяграфічны метад праіснаваў нядоўга. Своеасаблівае прымяненне ён знайшоў у метадалогіі буйнейшых заходнееўрапейскіх літаратуразнаўцаў ХІХ ст.І. Тэна і Г. Брандэса.І. Тэн лічыў Сент-Бёва сваім настаўнікам і адным з тых, хто падрыхтаваў культурна-гістарычны метад.Г. Брандэс стварыў шэраг таленавітых літаратурных партрэтаў і біяграфій пісьменнікаў (Шэкспіра, Гётэ, Вальтэра, Ібсэна і некат. інш.), выкарыстоўваючы многае з метадалогіі Сент-Бёва.

К пачатку ХХ ст. прыхільнікі біяграфічнага метаду (Р. дэ Гурмон у Францыі, Ю. Айхенвальд у Расіі і інш.) ачысцілі яго ад "лішніх элементаў" (у Ш. Сент-Бёва яны лічылі такімі сацыяльныя і мастацкія ідэі стагоддзя; у І. Тэна - уплыў расы, асяроддзя і моманту; у Г. Брандэса - характарыстыку грамадскіх рухаў) і звярнуліся да раскрыцця патаемнага "я" мастака ў русле крайняга імпрэсіянізму.

літаратурная навука міфалагічная псіхалагічная

У беларускім літаратуразнаўстве біяграфічны метад не меў значнага пашырэння; толькі ў асобных працах, такіх, напрыклад, як "Новая беларуская паэма" М. Байкова, "Аповесць "У палескай глушы" М. Піятуховіча, "Трыццаць год" Я. Бранштэйна, істотна перабольшвалася роля біяграфіі аўтараў у плане яе ўздзеяння на творы.

Сучаснае айчыннае літаратуразнаўства прызнае біяграфічны метад як прыватны прыём даследавання, які вывучае біяграфічныя элементы ў якасці адной з крыніц тэматыкі, праблематыкі і мастацкіх вобразаў твораў.

1.4 Культурна-гістарычная школа

Дадзены накірунак у літаратуразнаўстве склаўся к сярэдзіне ХІХ ст. Галоўныя імпульсы культурна-гістарычная школа атрымала ад культуралогіі позніх нямецкіх асветнікаў і рамантыкаў, ад французскай рамантычнай гістарыяграфіі (Ф. Гізо, О. Цьеры, Ж. Мішле), ад пазітывісцкай філасофіі А. Конта, а таксама часткова ад біяграфічнага метаду (Ш. Сент-Бёў). У аснову ідэй культурна-гістарычнай школы быў пакладзены філасофскі пазітывізм, які ставіў сваёй мэтай сінтэз навуковых ведаў розных галін і перабудову ўсіх навук на асновах сацыялогіі. Важнейшымі перадумовамі ўзнікнення гэтай літаратуразнаўчай школы былі агульны ўздым навукі, поспехі прыродазнаўства і тэхнікі, развіццё філасофіі, і асабліва дыялектычнага метаду ў ёй. Лічылася, што прычынна-выніковыя сувязі павінны быць выяўлены не толькі паміж з’явамі прыроды, але і паміж грамадскімі працэсамі, паміж з’явамі і асяроддзем; філалогія, як і іншыя "сур’ёзныя" навукі, патрабуе доказнасці і "дакладнасці".

Ля вытокаў культурна-гістарычнай школы стаяў вядомы французскі філосаф, эстэтык, тэарэтык літаратуры і мастацтва Іпаліт Тэн (1828-1893). Ён і сфармуляваў ва "Уводзінах да "Гісторыі англійскай літаратуры" (1863) важнейшы прынцып метадалогіі культурна-гістарычнай школы - трыяду "раса" - "асяроддзе" - "момант".

Пад "расай" Тэн разумеў "прыроджаныя і спадчынныя схільнасці, якія чалавек прыносіць з сабой у свет і якія звычайна суправаджаюцца розніцай у тэмпераменце і пабудове цела". На гэтай падставе вучоны выдзяляе германскія, раманскія і іншыя народы альбо "плямёны" з характэрнымі для кожнага з іх асаблівасцямі нораваў, псіхалогіі, побыту, сацыяльнай арганізацыі жыцця. Розніцу нацыянальнага жыцця пры агульных "племянных" уласцівасцях Тэн тлумачыў з дапамогай паняцця "асяроддзе". Прычым, сюды ён уключае і палітычныя абставіны, і стан розумаў з акаляючым асяроддзем, і т. зв. "маральную тэмпературу". Усё гэта вызначана мірным альбо ваенным часам, дэспатычнай манархіяй альбо дэмакратычнай рэспублікай, і г. д. І, урэшце, нацыянальны характар і акаляючыя абставіны ўздзейнічаюць, па Тэну, не на чыстую "дошку" (tabula rasa) мастацкай творчасці, а на "дошку", дзе ўжо штосьці ёсць. "Адзін мастак з’яўляецца папярэднікам, другі - пераемнікам, першы не мае ўзору, а другі мае ўзор, першы бачыць прадметы тварам да твару, а другі праз пасрэдніцтва першага". Так І. Тэнам удакладняецца паняцце "моманту", у якім у шырокім сэнсе прадстаўлена пэўная гістарычная эпоха, а таксама наяўнасць альбо адсутнасць традыцый.

З пазіцый трыяды "раса" - "асяроддзе" - "момант" павінны, на думку І. Тэна, ацэньвацца не толькі з’явы літаратуры і мастацтва мінулага, але і сучаснасці.

Прынцыповая рыса і важная навуковая заваёва культурна-гістарычнай школы - гэта яе гістарызм, свядома ўзведзены ў ранг метаду. У супрацьлегласць нарматыўным тэорыям ХVІІ-ХVІІІ стст., якія засноўваліся на пазачасавым супрацьпастаўленні мастацтва "правільнага", якое належыць цывілізаваным народам, і "няправільнага", "дзікага", "няспелага", культурна-гістарычная школа стала разглядаць мастацкі твор як арганічны адбітак "духу" народа ў розныя гістарычныя моманты яго жыцця. Як адзначаў І. Тэн, "…мастацтвы з’яўляюцца і знікаюць адчасова з пэўнымі плынямі ў галіне думкі і нораваў, з якімі яны звязаны". Адсюль - сцвярджэнне раўнапраўя мастацтва любога народа, эпохі, стылю, а таксама пераарыентацыя літаратуразнаўства на вывучэнне заканамернасцей, якія кіруюць развіццём культурна-гістарычнага свету.

Прадстаўнікі культурна-гістарычнай школы лічылі асноўнымі прынцыпамі даследавання матэрыяльнай і духоўнай культуры "нейтральнасць", "аб’ектывізм" і "беспартыйнасць", а асноўнай задачай навукі - не столькі тлумачэнне фактаў, колькі збіранне і назапашванне іх. Вучонымі гэтай школы ўпершыню была зроблена спроба на аснове прынцыпаў пазітывізму гістарычна вытлумачыць з’явы грамадскага жыцця, літаратуры і мастацтва, а таксама сфармуляваць задачы новай метадалогіі вывучэння літаратуры. Па І. Тэну, даследаванне літаратуры павінна засноўвацца на шырокім прыцягненні і выкарыстанні фактаў, абумоўленых і акрэсленых яго славутай трыядай, а менавіта: фактаў, якія ўказваюць на своеасаблівасці "культурнага асяроддзя" і грамадскай псіхалогіі; момантаў, звязаных з асаблівасцямі "расы" і абумоўленых біялагічнымі прыкметамі, а таксама прыкметамі клімату, мясцовасці і гістарычных абставін; нюансаў біяграфіі пісьменніка і яго псіхалогіі.

Некаторыя з прадстаўнікоў культурна-гістарычнай школы (напрыклад, французскі вучоны Ф. Брунэцьер) спрабавалі нават, абапіраючыся на пазітывісцкую філасофію часу, праводзіць аналогію паміж мастацкім творам і біялагічным арганізмам.

Акрамя ўжо ўпамянутых вышэй французскіх вучоных І. Тэна і Ф. Брунэцьера, у традыцыях культурна-гістарычнай школы напісаў свае даследаванні (манаграфіі аб Буало, Карнэлі, Вальтэры; сінтэтычная праца "Гісторыя французскай літаратуры"; даследаванні па тэорыі літаратуры "Метад у гісторыі літаратуры", "Прынцыпы кампазіцыі і стылю" і інш.) іх суайчыннік, буйны вучоны-літаратуразнаўца Гюстаў Лансон (1857-1934). Гісторыю літаратуры Лансон разглядае як частку гісторыі цывілізацыі. Галоўная ўвага даследчыка, на яго думку, павінна быць накіравана на вывучэнне літаратурных тэкстаў, выяўленне аўтарскай індывідуальнасці, літаратурных традыцый, школ і раскрыццю на гэтай аснове разумовага, этычнага і сацыяльнага жыцця краіны, еўрапейскай літаратуры і цывілізацыі ў цэлым.

Галоўным прадстаўніком культурна-гістарычнай школы ў Германіі стаў гісторык і мастацтвазнаўца Герман Гетнер (1821-1882). Асноўнай працай Гетнера з’яўляецца шасцітомная "Гісторыя ўсеагульнай літаратуры ХVІІІ стагоддзя" (1856-1870). Апісанню кожнага гістарычнага этапа літаратурнага развіцця Англіі, Францыі і Германіі папярэднічае ў гэтым даследаванні грунтоўны разбор грамадска-гістарычных і ідэалагічных перадумоў. Акрамя таго, даследчык, разглядаючы літаратурны працэс эпохі Асветніцтва ў адзначаных краінах, спрабуе выявіць моманты ўзаемаўплыву і ўзаемадзеяння іх літаратур.

На аснове метадалогіі культурна-гістарычнай школы напісаны і найбольш значныя працы - "Гісторыя нямецкай літаратуры" (1880-1883) і "Паэтыка" (1888) - яшчэ аднаго нямецкага філолага Вільгельма Шэрэра (1841-1886). Будучы прыхільнікам пазітывізму, Шэрэр абгрунтоўваў прымяненне ў філалогіі метадаў прыродазнаўчых навук.

Аб’яднаў і сінтэзаваў у даследаваннях літаратурных з’яў культурна-гістарычную метадалогію і прынцыпы біяграфічнай школы знакаміты дацкі крытык і гісторык літаратуры Георг Брандэс (1842-1927). Ён удзяляў таксама ўвагу і параўнальнаму даследаванню еўрапейскіх літаратур. Брандэс стварыў шэраг таленавітых літаратурных партрэтаў пісьменнікаў і грамадскіх дзеячаў. Асабліва цікавыя яго манаграфіі аб Шэкспіры, Гётэ, Вальтэры, Ібсэне, Б’ёрнсане, нарысы аб французскіх і рускіх пісьменніках. Брандэс з’яўляецца таксама аўтарам грунтоўнай тэарэтычнай працы "Галоўнейшыя плыні ў еўрапейскай літаратуры ХІХ стагоддзя".

Даволі моцна выявілася культурна-гістарычная школа і ў рускай літаратурнай навуцы.

Самым значным прадстаўніком культурна-гістарычнай школы ў Расіі быў акадэмік Аляксандр Пыпін - аўтар такіх грунтоўных прац, як "Характарыстыкі літаратурных меркаванняў ад дваццатых да пяцідзесятых гадоў" (1873), "Бялінскі. Яго жыццё і перапіска" (1876), чатырохтомная "Гісторыя рускай літаратуры" (1890-1892), "Гісторыя славянскіх літаратур" (1879) і інш.

На культурна-гістарычную метадалогію арыентаваўся ў асноўным і акадэмік Мікалай Ціханраваў (1832-1893). Асабліва многа М. Ціханраваў зрабіў для збору, сістэматызацыі і выдання старажытнай рускай летапіснай спадчыны, а таксама твораў рускага драматычнага пісьменства.М. Ціханраваў заснаваў цэлую школу даследчыкаў па вывучэнні старажытнай рускай літаратуры і гісторыі.

Акрамя А. Пыпіна і М. Ціханравава ідэі культурна-гістарычнай школы развівалі ў Расіі А. Шахаў, П. Коган, А. Кірпічнікаў і шэраг іншых вучоных.

З культурна-гістарычных даследаванняў пачаў працу буйнейшы рускі літаратуразнаўца ХІХ ст. Аляксандр Весялоўскі (1838-1906), пра дзейнасць якога будзе сказана крыху ніжэй, пры разглядзе параўнальна-гістарычнага метаду.

Да заслуг культурна-гістарычнай школы адносяцца: па-першае, уклад у распрацоўку гісторыка-генетычнай метадалогіі; па-другое, спроба стварэння гісторый нацыянальных літаратур; па-трэцяе, падрыхтоўка прынцыпаў параўнальна-гістарычнага літаратуразнаўства і псіхалагічнай школы; па-чацвёртае, назапашванне вялізнага гісторыка-культурнага матэрыялу, вопыту тэксталагічнага аналізу твораў і навуковага крыніцазнаўства. Наогул жа (і гэта, відаць, самае галоўнае) прадстаўнікі культурна-гістарычнай школы ўслед за міфолагамі ўнеслі метадалогію ў гісторыю літаратуры і тым самым развілі і падмацавалі навуковы характар гэтай галіны літаратуразнаўства.

У пачатку ХХ ст. культурна-гістарычная школа распалася, аднак яе метадалагічныя ўстаноўкі працягвалі аказваць сур’ёзны ўплыў на многіх буйных вучоных-літаратуразнаўцаў, такіх, напрыклад, як П. Сакулін, М. Піксанаў (Расія), В. Парынгтон (ЗША), Р. Мендэс Підаль (Іспанія) і інш.

Ідэі культурна-гістарычнай школы істотна паўплывалі на літаратурна-мастацкую крытыку і публіцыстыку Беларусі канца ХІХ - пачатку ХХ стст. (літаратурна-крытычныя матэрыялы на старонках газет "Минский листок", "Северо-Западный край", "Голос провинции", "Минский курьер" і інш.), на канцэпцыю нацыянальнай літаратуры ў газетах "Наша ніва" і "Гоман", на тагачасную беларускую фалькларыстыку і этнаграфію (А. Багдановіч, У. Дабравольскі, М. Доўнар-Запольскі). Многае ад культурна-гістарычнай школы ўзялі М. Багдановіч і М. Гарэцкі. Паслядоўнікам культурна-гістарычнай школы з’яўляўся таксама І. Замоцін.

1.5 Параўнальна-гістарычны метад

Параўнальна-гістарычны метад - гэта навукова-метадалагічная канцэпцыя, з дапамогай якой шляхам параўнання выяўляецца агульнае і асаблівае ў літаратурных з’явах, дасягаецца пазнанне розных гістарычных ступеняў развіцця адной і той жа з’явы ці двух розных суіснуючых з’яў.

Параўнальна-гістарычны метад у літаратуразнаўстве і крытыцы ўзнікае і пачынае ўзмоцнена развівацца ў другой палове XIX ст., практычна адначасова з культурна-гістарычнай школай.

Імкненне ж да параўнальнага вывучэння літаратур адзначалася ўжо ў эпоху Адраджэння. Дастаткова ўспомніць "Адагіі" Э. Ратэрдамскага. Наступным крокам у параўнальным вывучэнні з’яў літаратуры і мастацтва сталі гістарычныя супастаўленні I. Гердэра. Тэарэтыкі нямецкага рамантызму браты Ф. і А.В. Шлегелі таксама імкнуліся да шырокага параўнання еўрапейскіх літаратур. У пачатку стагоддзя пачалося вывучэнне т. зв. "вандроўных" сюжэтаў.

Першай сур’ёзнай спробай параўнальна-гістарычнага метаду з’яўляецца праца шатландскага даследчыка Джона Дэнлопа "Гісторыя мастацкай прозы", у якой вучоны на аснове супастаўлення аналізуе фальклорную аповесць аб сямі мудрацах.

У сярэдзіне XIX ст. у дваццацітомнай працы француза Філарэта Шаля "Даследаванні па параўнальнаму літаратуразнаўству" (1847-1864) упершыню з’яўляецца тэрмін "параўнальнае літаратуразнаўства".

Сапраўдным жа маніфестам параўнальна-гістарычнага літаратуразнаўства стала прадмова нямецкага вучонага Тэадора Бянфея (1809-1881) да нямецкага перакладу знакамітага зборніка індыйскіх баек і прытчаў "Панчатантра" (1859). Грунтуючыся на даследаваннях Дэнлопа, Бянфей, у адрозненне ад "арыйскай тэорыі" Я. Грыма, якая выводзіла падобныя элементы індыйскай і еўрапейскай літаратур з адзінага індаеўрапейскага перыяду сумеснага жыцця гэтых народаў, прапанаваў магчымасць міграцыі матываў і сюжэтаў сярод народаў не на аснове іх агульнага паходжання, а шляхам гістарычна даказаных культурных зносін. Па Бянфею, у выніку шматлікіх кантактаў прадстаўнікоў усходніх народаў з еўрапейцамі праз вузлавыя пункты Візантыі, Італіі і Іспаніі адбывалася перамяшчэнне сюжэтаў індыйскіх казак і апавяданняў з літаратуры ў народ, з народнага асяроддзя ў трансфармаваным выглядзе зноў у літаратуру. Тэорыя запазычання нямецкага вучонага атрымала назву "ўсходняй" альбо "індыйскай", бо ў ёй вельмі вялікае значэнне надавалася індыйскай літаратуры.

Канчаткова прынцыпы параўнальна-гістарычнага літаратуразнаўства аформіліся ў працы англійскага філолага Хатчысана Познета "Параўнальнае літаратуразнаўства" (1886). Гэтая кніга атрымала самы шырокі розгалас у розных краінах і садзейнічала развіццю параўнальна-гістарычнага метаду як агульнаеўрапейскай з’явы. Познетам устанаўліваліся літаратурныя аналогіі, рабіліся спробы выяўлення законаў узнікнення літаратурных жанраў у блізкіх ці поўнасцю падобных умовах. Вучоны не абмяжоўваўся даследаваннем грэка-лацінскай цывілізацыі, а ішоў далей, за межы Еўропы, звяртаючыся да літаратур Індыі, Мексікі, Кітая.

Немалыя заслугі ў развіцці і прапагандзе параўнальна-гістарычнага метаду належаць рускім вучоным.

Першымі папулярызатарамі ідэй кампарытывістыкі ў Расіі выступілі В. Стасаў і Ф. Буслаеў. Іх эстафету падхапіў А-др Весялоўскі, які стаў адным з самых вядомых і прызнаных у свеце вучоных, што арыентаваліся на прынцыпы параўнальна-гістарычнага метаду. Прычым, Весялоўскі не быў, так бы мовіць, стопрацэнтным кампаратывістам. Аддаючы параўнальна-гістарычнай метадалогіі перавагу, ён у сваёй навуковай дзейнасці сінтэзаваў элементы розных тагачасных вучэнняў: культурна-гістарычнай, міфалагічнай, псіхалагічнай, біяграфічнай школ. Засвоіўшы асноўныя палажэнні культурна-гістарычнай школы, Весялоўскі не падзяляў захапленні Тэна метадамі прыродазнаўчых навук. Успрымаючы найбольш рацыянальныя палажэнні тэорый Я. Грыма і Т. Бянфея, рускі вучоны не зрабіў самамэтай вывучэнне "уплываў, павеваў і скрыжоўванняў", а выкарыстаў іх як сродак спасціжэння "свайго" і "чужога" ў паэтычнай творчасці народаў. Самая вядомая праца Весялоўскага - "Гістарычная паэтыка" (1870-1906). У прынцыпе - гэта своеасаблівае падагульненне зробленага вучоным на працягу дзесяцігоддзяў, падвядзенне вынікаў усёй яго літаратуразнаўчай дзейнасці.

Папулярызатарам ідэй кампаратывістыкі ў Расіі стаў таксама малодшы брат славутага вучонага Аляксей Весялоўскі (1843-1918). Найбольш значная праца А. Весялоўскага - манаграфія "Заходні ўплыў у новай рускай літаратуры" (1883), якая вытрымала ў свой час пяць выданняў.

Сярод іншых рускіх вучоных ХІХ ст., якія займаліся распрацоўкай параўнальна-гістарычнай метадалогіі, неабходна назваць А. Катлярэўскага, А. Кірпічнікава, Н. Дашкевіча, Н. Старажэнку.

У сваім развіцці параўнальна-гістарычны метад прайшоў шэраг этапаў. Калі кампаратывісты ХІХ ст. займаліся, як правіла, даследаваннем старажытных і сярэдневяковых літаратур, то іх калегі ў ХХ ст. пачалі звяртацца таксама і да вывучэння твораў сучаснага ім прыгожага пісьменства. На сённяшні дзень кампаратывістыка з’яўляецца адной з самых уплывовых літаратуразнаўчых школ у свеце. Дзякуючы намаганням такіх вядомых вучоных, як Ф. Бальданспаржэ, П. Азар, П. ван Цігем і некат. інш., з 1921 г. у Францыі пачаў выходзіць спецыяльны кампаратывісцкі часопіс "Revue de litterature comparee", а пры ім - серыя спецыяльных манаграфій. Пасля 2-й сусветнай вайны навуковыя цэнтры параўнальна-гістарычнага літаратуразнаўства з’явіліся таксама ў ЗША, ФРГ, Канадзе, Аўстраліі і іншых краінах. Аднак самай буйной і агульнапрызнанай у свеце з’яўляецца ўсё-такі французская кампаратывісцкая школа. Як адно з пацверджанняў гэтаму - выданне ў 1996 г. у перакладзе на беларускую мову кнігі французскіх вучоных П. Брунэля, К. Пішуа і А. - М. Русо "Што такое параўнальнае літаратуразнаўства?". У 1955 г. заснавана Міжнародная асацыяцыя параўнальнага літаратуразнаўства (AILC) з цэнтрам у Парыжы (друкаваны орган - часопіс "Neohelicon", Будапешт). Пад эгідай AILC збіраюцца міжнародныя кампаратывісцкія кангрэсы, пасля пасяджэнняў якіх выдаюцца спецыяльныя зборнікі-справаздачы (працы "International comparative Literature assotiation. Proceedings of the Congress").

У аснову савецкага параўнальна-гістарычнага літаратуразнаўства была пакладзена ідэя адзінства сацыяльна-гістарычнага развіцця чалавецтва. Асноўнымі накірункамі даследчыцкай дзейнасці савецкіх вучоных у гэтай галіне сталі: выяўленне гістарычнай агульнасці літаратур у мінулым і наяўнасць літаратурных сувязей у сучаснасці; даследаванне вынікаў узаемадзеяння як у асобных літаратурах, так і ў межах пэўнай іх сукупнасці; параўнальна-тыпалагічнае вывучэнне асобных фактаў у літаратурах розных народаў. Самай значнай працай савецкіх вучоных на аснове плённага выкарыстання параўнальна-гістарычнага метаду стала васьмітомная "Гісторыя сусветнай літаратуры" (1981-1994), у якой прасочана развіццё сусветнага прыгожага пісьменства ад самых ранніх яго вытокаў і да пачатку ХХ ст.

У беларускім літаратуразнаўстве параўнальна-гістарычны метад бярэ свой пачатак у працах М. Багдановіча, у савецкі перыяд - у даследаваннях І. Замоціна, М. Ларчанкі, Ю. Пшыркова. Цікавыя меркаванні аб асаблівасцях узаемадзеяння беларускай літаратуры са славянскімі літаратурамі, а таксама з некаторымі літаратурамі Захаду выказалі ў даваенны перыяд Я. Колас, Я. Купала, К. Крапіва, К. Чорны і некаторыя іншыя беларускія пісьменнікі.

У пасляваенны час, і асабліва з канца 1950-х гг., да параўнальна-гістарычнага вывучэння літаратуры пачынаюць звяртацца практычна ўсе буйныя беларускія вучоныя. Можна адзначыць такія працы, як "Горкі і беларуская літаратура пачатку ХХ ст." В. Івашына, "Сувязі беларускай літаратуры з літаратурамі суседніх славянскіх народаў у другой палове ХІХ ст." М. Ларчанкі, "Славянская супольнасць" П. Ахрыменкі, "Фальклорна-літаратурныя сувязі ўкраінскага і беларускага народаў" і "Адам Міцкевіч і беларуская літаратура" А. Лойкі, "Беларуска-балгарскія літаратурныя сувязі" Л. Цімашковай, "Здалёк і зблізку" А. Адамовіча, "Удзячнасць і абавязак" Н. Гілевіча, "Рамантычны пошук" У. Казбярука, "Творчае пабрацімства" А. Мальдзіса. Самым значным дасягненнем беларускіх літаратуразнаўцаў у сэнсе плённага выкарыстання параўнальна-гістарычнага метаду з’яўляюцца чатырохтомныя "Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей" (1993-1995).

Усталяванне прынцыпаў параўнальнага аналізу, ідэйна-тэматычныя аналогіі істотна ўзбагацілі беларускую літаратурную навуку, адкрылі перад ёй новыя шляхі вывучэння заканамернасцей літаратурнага працэсу, паспрыялі больш глыбокаму высвятленню нацыянальных своеасаблівасцей беларускай літаратуры.

1.6. Псіхалагічная школа

Псіхалагічная школа ў літаратуразнаўстве склалася ў апошняй трэці ХІХ ст., адлюстраваўшы тым самым агульны паварот сацыялогіі, філасофіі і эстэтыкі да псіхалагізму. У ёй атрымалі далейшае развіццё некаторыя ідэі культурна-гістарычнай і біяграфічнай школ. Праіснавала псіхалагічная школа да 20-х гг. ХХ ст., саступіўшы месца псіхааналітычнаму і інтуітывісцкаму накірункам у літаратурнай навуцы і крытыцы.

Псіхалагічная школа была генетычна звязана з культурна-гістарычнай. Пэўная абмежаванасць культурна-гістарычнай школы заставіла шукаць новыя шляхі ў літаратуразнаўстве. Імкненне ўлічваць пры літаратуразнаўчым аналізе не толькі ўплыў "асяроддзя" і іншых знешніх фактараў, але і спецыфічныя ўласцівасці мастака, яго творчую індывідуальнасць, асаблівасці яго псіхічнага складу, знаходзіла рэальную падтрымку ў сувязі са значнымі поспехамі фізіялогіі і псіхалогіі ў другой палове ХІХ ст.

Асноўным прадметам вывучэння ў прадстаўнікоў псіхалагічнай школы з’яўляўся ўнутраны бок мастацкай творчасці - матывы душы аўтара, што спрыяюць нараджэнню новага твора, а таксама працэсы, што адбываюцца ў свядомасці чытача падчас знаёмства з творам. Псіхалагічная школа хоць і грунтуецца на агульнай пазітывісцкай глебе, але ў ёй ёсць шэраг адгалінаванняў, якія практычна не звязаны паміж сабой.

Псіхалагічная школа працягвала ідэі культурна-гістарычнай школы ў плане сувязяў літаратуры з матэрыяльным і духоўным развіццём грамадства альбо асяроддзя. Прадстаўнікі псіхалагічнай школы на першае месца ў мастацкай творчасці ставілі індывідуальны аўтарскі пачатак. Мастацкі твор яны трактавалі з пэўным суб’ектывісцкім ухілам, а менавіта як адлюстраванне пераважна ўнутранага свету пісьменніка, яго індывідуальных псіхалагічных уласцівасцей, узаемнай працы розуму і сэрца. Творчы працэс, паводле канцэпцыі псіхалагічнай школы, - акт самавыяўлення мастака, вызвалення яго ад маральнага цяжару, ад непатрэбных думак і пачуццяў; сакрэты творчасці схаваны ў таямніцах аўтарскага "я", ва ўсім складаным інтэлектуальна-душэўным комплексе творцы. Грамадская абумоўленасць мастацкай творчасці была для прадстаўнікоў псіхалагічнай школы другарадным фактарам. Яны лічылі, што жыццё ўплывае на мастака ў залежнасці ад канкрэтных носьбітаў гэтага ўплыву.

Роданачальнікамі псіхалагічнай школы звычайна называюць В. Вундта і А. Патэбню - сучаснікаў, якія самастойна і практычна адначасова распрацавалі важнейшыя канцэпцыі школы.

Нямецкі філосаф, псіхолаг і фалькларыст Вільгельм Вундт (1832-1920) ажыццявіў шырокую эксперыментальную распрацоўку праблем псіхалогіі. Яго вопыты садзейнічалі раскрыццю элементарных псіхічных працэсаў, але не растлумачвалі складаныя праявы псіхічнага жыцця (мова, мысленне). Вундт сабраў велізарны матэрыял па гісторыі мовы, міфаў і звычаяў, якія абагульніў у десяцітомнай "Псіхалогіі народаў" (1900-1920).

Вундт і яго вучні, аднадумцы, паслядоўнікі (В. Вец, І. Фолькельт, Э. Эльстэр, С. Жырардэн, Э. Бертрам і інш.) мелі вялікую схільнасць да псіхафізіялагічнага вытлумачэння з’яў літаратуры і мастацтва, а таксама перабольшвалі ролю біяграфічных фактараў у эстэтычнай дзейнасці чалавека. Разам з тым дадзенымі вучонымі грунтоўна, на ўзроўні навукова-пазітыўнага пазнання вывучалася псіхалогія творчасці; значнае месца ў творчым працэсе адводзілася інтуіцыі, падсвядомасці. Гэта ў значнай ступені паўплывала ў далейшым на фарміраванне тэорыі псіхааналізу З. Фрэйда.

Праблемай спалучэння псіхалагічнага аналізу з эстэтычным у літаратуры і мастацтве займаўся французскі крытык Эміль Энэкен (1858-1888), аўтар кнігі "Вопыт пабудовы навуковай крытыкі". Ім быў уведзены ў навуковы ўжытак тэрмін "эстапсіхалогія", які абазначаў разнавіднасць мастацкай крытыкі. Апошняя, па Энэкену, павінна вытлумачваць асаблівасці таго альбо іншага твора ў адпаведнасці з вядомымі прынцыпамі эстэтыкі, з асобай аўтара, грамадскім ладам, ва ўмовах якога складваўся твор. У якасці важнейшай задачы даследчыка літаратуры выступае, на думку Энэкена, выяўленне асаблівасцей эмоцый, што вызываюцца творам, яго мастацкімі сродкамі і структурнымі кампанентамі (мовай, персанажамі, сюжэтам, кампазіцыяй), а таксама вывучэнне ўласцівасцей псіхікі мастака і яе сувязей з грамадствам.

Вельмі шмат зрабіў для распрацоўкі псіхалагічнага метаду ў літаратуразнаўстве нямецкі псіхолаг Р. Мюлер-Фрэйенфельс (1882-?), аўтар фундаментальнага даследавання "Псіхалогія мастацтва" (1923). Уплыў узрастаючай папулярнасці фрэйдызму сказаўся на яго ўяўленнях аб мастацкім творы, які, на думку Мюлера-Фрэйенфельса, з’ява, вельмі блізкая і роднасная сну. Мюлер-Фрэйенфельс імкнуўся высветліць характар псіхалагічнага ўздзеяння розных літаратурных жанраў на чытача і гледача. У паэзіі, на думку вучонага, яно заснавана на музычнай манеры чытання; трагедыя захапляе афектамі, барацьбой розных памкненняў герояў; раман уздзейнічае на асобнага, адзінкавага чытача.

Даволі моцна выявілася псіхалагічная школа ў рускім літаратуразнаўстве. Тут яе прадстаўлялі А. Патэбня і яго вучні Дз. Аўсяніка-Кулікоўскі, А. Папоў, А. Горнфельд, В. Харцыеў, Б. Лезін, А. Ветухоў, Т. Райнаў, М. Грыгор’еў і інш. Амаль усе яны групаваліся вакол неперыядычнага харкаўскага часопіса "Вопросы теории и психологии творчества", які выходзіў у перыяд з 1899 па 1923 гг.

Аляксандр Патэбня (1835-1891), роданачальнік рускай псіхалагічнай школы, апублікаваў у 1862 г. у "Журнале Министерства народного просвещения" сваю знакамітую працу "Думка і мова", у якой даволі поўна выклаў уласныя філасофскія і лінгвістычныя погляды. Галоўная ж праца А. Патэбні "З нататак па гісторыі славеснасці" засталася незавершанай і дайшла да нас у канспектыўным запісе слухачоў яго лекцый, якія вучоны чытаў у Харкаўскім універсітэце.А. Патэбня не займаўся канкрэтным псіхалагічным даследаваннем у дачыненні да літаратуры і мастацтва, а выпрацоўваў яго метадалогію. Заслуга А. Патэбні ў тым, што вучоны звярнуў увагу на праблему ўспрымання і тлумачэння мастацкага твора, даўшы ёй сваю філасофскую трактоўку.

Асабліва цікавымі для сучаснай літаратурнай навукі з’яўляюцца думкі і высновы аднаго з самых буйных прадстаўнікоў рускай псіхалагічнай школы ў літаратуразнаўстве акадэміка Дзмітрыя Аўсяніка-Кулікоўскага (1853-1920). Як і А. Патэбня, Дз. Аўсяніка-Кулікоўскі быў прафесарам Харкаўскага універсітэта, літаратуразнаўцам і лінгвістам. Асаблівасць метадалогіі Дз. Аўсяніка-Кулікоўскага ў тым, што вучоны спалучаў псіхалагічны метад з сацыялагічным. Ён выдзяляў два тыпы творчасці: назіральны, які прадугледжвае рознабаковае, даволі дакладнае і праўдападобнае адлюстраванне, і эксперыментальны, адлюстраванне ў якім аднастайнае і больш умоўнае. Акрамя таго, творчасць, па Дз. Аўсяніка-Кулікоўскаму, можа быць "аб’ектыўнай" (яна стварае характары, адносна далёкія ад асобы аўтара) і "суб’ектыўнай" (характары, створаныя ёю, унутрана вельмі блізкія ці нават тоесныя аўтару). Дз. Аўсяніка-Кулікоўскі расчляняў літаратуру на вобразную, да якой адносіў эпас і драму, і ўласна лірычную. Заўважым таксама, што лірыку ён тлумачыў як асобны тып творчасці, што аперыруе ў першую чаргу не вобразамі, а непасрэднымі эмоцыямі, якія ствараюцца рытмам гукавога і пачуццёвага характару.

У беларускім літаратуразнаўстве ідэі псіхалагічнай школы ў многім раздзялялі такія вядомыя даследчыкі і крытыкі, як А. Бабарэка, М. Піятуховіч, І. Замоцін, М. Каспяровіч і некат. інш. Так, А. Бабарэка, абгрунтоўваючы ў артыкулах "З далін на ўзвышшы" і "Аб разуменні мастацкай творчасці і некаторых пытаннях у вывучэнні мастацкай літаратуры" эстэтычную сутнасць літаратуры, навуковыя асновы крытыкі, падкрэсліваў значэнне суб’ектыўна-псіхалагічнага фактару, ролю аўтарскага ўяўлення, фантазіі ў літаратурнай творчасці.І. Замоціным ідэі псіхалагічнай школы прымаліся як элемент сінтэзу яго літаратуразнаўчай тэорыі. У "Нарысах гісторыі беларускай літаратуры" М. Піятуховіча ёсць моманты выкарыстання некаторых элементаў метадалогіі псіхалагічнай школы. На шэраг метадалагічных прыёмаў псіхалагічнай школы абапіраўся і М. Каспяровіч, аб чым, у прыватнасці, сведчыць яго праца "Матывы барацьбы ў творчасці М. Багдановіча".

1.7 Духоўна-гістарычная школа

Духоўна-гістарычная школа склалася ў Германіі на рубяжы ХІХ-ХХ стст. на аснове ідэй "філасофіі жыцця" нямецкага вучонага В. Дыльтэя і эстэтыкі рамантызму і з’явілася своеасаблівай рэакцыяй на культурна-гістарычную школу і філалагічны пазітывізм. Духоўна-гістарычная школа імкнулася да сінтэзу духоўна-гістарычнага і псіхалагічнага тлумачэнняў літаратуры.

Вільгельм Дыльтэй у кнізе "Уводзіны ў навуку аб духу" (1883) абгрунтоўваў філасофію, у аснове якой "непасрэднае перажыванне суб’екта" (т. зв. "дух"), супрацьпастаўленае пазітывізму прыродазнаўчых і грамадскіх навук. Дыльтэй, не прымаючы рацыяналізм пазнання, лічыў, што даследаваць ідэйны і эмацыянальны свет можна толькі з дапамогай "Гісторыі духу". Звязваючы апошняе з эстэтычнай функцыяй, з індывідуальнай мастацкай творчасцю, вучоны рабіў выснову наконт таго, што літаратура і мастацтва глыбей выражаюць жыццё, чым навуковае пазнанне. Дух разумеўся як адзіная крыніца філасофіі, рэлігіі, літаратуры і мастацтва, прэвалюючага светапогляду эпохі. У наступных сваіх даследаваннях - "Паэтычная сіла ўяўлення" і "Перажыванне і паэзія" - Дыльтэй вызначае паэтычнае ўяўленне і перажыванне мастака як аснову мастацкай творчасці. У цэнтры яго аналізу знаходзіцца асоба творцы, якога глыбока хвалююць і вызываюць адпаведныя перажыванні розныя жыццёвыя падзеі. Культ перажывання становіцца важнейшым фактарам у "гісторыі духу". І хоць гэтая метадалогія была накіравана супраць тэорыі мастацтва для мастацтва, яна парадзіла фармалізм іншага кшталту. Дыльтэй лічыў, што "паэтычная тэхніка" пэўнага часу і нацыі носіць адзіны універсальны характар.

Адпаведна з тэорыяй мастацкай творчасці Дыльтэя пабудавана і яго літаратуразнаўчая метадалогія. На думку Дыльтэя, метадам літаратуразнаўства з’яўляецца не тлумачэнне, як у прыродазнаўчых навуках, дзе аналіз, звязаны з канструіруючай дзейнасцю розуму, а "разуменне", у аснове якога ляжыць "спасціжэнне" мастацкай цэласнасці, што ажыццяўляецца шляхам "суперажывання", пранікнення ў яе, гэтую цэласнасць, пачуццём, прычым, з вялікай доляй інтуіцыі. Затым ідзе працэс інтэрпрэтацыі ўсяго атрыманага ў выніку суперажывання, інтуітыўнага пранікнення ў мастацкі твор.

Духоўна-гістарычная школа засяроджана займалася тыпалогіяй светапоглядаў і асоб паэтаў. Тыпы "жыцця" разглядаліся як каштоўнасна раўнапраўныя; сама "гісторыя духу" якой-небудзь нацыі раскрывалася як гісторыя аўтаномных і індывідуальных ідэй, настрояў, вобразаў (прыклад - гісторыя "перажывання" творчасці У. Шэкспіра нямецкімі аўтарамі розных эпох, прасочаная адным з прадстаўнікоў гэтай школы - Ф. Гундальфам). Услед за працамі Дыльтэя аб І. Гётэ, Ф. Петрарцы, Г. Лесінгу, Ф. Гёльдэрліне, Навалісе, Ч. Дзікенсе манаграфічнае даследаванне з ухілам на "суперажываемую" цэласнасць і непаўторнасць кожнага аўтара стала для духоўна-гістарычнай школы асноўным жанрам даследавання, якое вялося звычайна на шырокім культурным фоне, з паглыбленасцю не столькі ў біяграфію творцы, колькі ў "дух" эпохі і філасофскія асновы светапогляду пісьменніка (адсюль другая саманазва духоўна-гістарычнай школы - "культурна-філасофская школа").

Росквіт духоўна-гістарычнай школы прыходзіцца на 1920-я гг., калі выходзяць працы "Нямецкая класіка і рамантыка" Ф. Штрыха, "Дух эпохі Гётэ" Г. Корфа, "Нямецкі рамантызм" П. Клукхона, "Нямецкая паэзія ад Готшэда да сучаснасці" О. Вальцэля.

У канцы 1920-х гг. у рамках духоўна-гістарычнай школы выдзеліліся два накірункі: "гісторыя стылю" (Ф. Гундальф, Ф. Штрых, Г. Цызарц, Э. Бертрам) і "гісторыя ідэй" ("праблемна-гістарычны" накірунак Р. Унгера, Г. Корфа, Ю. Петэрсана). Першы накірунак разглядаў паэзію як вышэйшую форму рэчаіснасці і развіваў тэзіс Дыльтэя аб сімвалічным характары паэзіі і яе адпаведным тлумачэнні. У гэтай плыні ёсць цесныя судакрананні з яшчэ адным даволі распаўсюджаным накірункам заходнееўрапейскай літаратурнай навукі ХХ ст. - герменеўтыкай. Другі накірунак засяродзіўся на вывучэнні асаблівасцей выяўлення ў літаратуры філасофскіх ідэй (трагізму, свабоды, неабходнасці і г. д.) і адшуканні яе міфалагічных карэнняў.

Пасля другой сусветнай вайны духоўна-гістарычная школа распалася, але працы яе прадстаўнікоў досыць рэгулярна працягвалі перавыдавацца ў ФРГ.

1.8 Фармальны метад

Фармальны метад у літаратуразнаўстве - гэта тэарэтычная канцэпцыя, якая сцвярджае погляд на мастацкую форму як на катэгорыю, што вызначае практычна ўсю спецыфіку мастацкай літаратуры. Як асобны накірунак фармальны метад склаўся на рубяжы ХІХ-ХХ стст.: першапачаткова - як рэакцыя на імпрэсіяністычную крытыку і пазітывісцкі афарбаваныя накірункі ў літаратуразнаўстве і мастацтвазнаўстве, пазней - як тэарэтычна абгрунтаваная методыка і метадалогія, накіраваная на вывучэнне ўнутраных (структурных) заканамернасцей мастацкага твора.

Цікава і ў многім паказальна, што фармальны метад адначасова, але на розных грунтах, узнік у заходнееўрапейскай і ў рускай літаратурнай навуцы.

Ля вытокаў заходнееўрапейскіх фармалістычных канцэпцый стаялі нямецкія вучоныя Г. Вельфлін і О. Вальцэль.

Буйнейшы гісторык і тэарэтык мастацтва Генрых Вельфлін (1864-1945) быў знаўцам мастацтва еўрапейскага Адраджэння і барока. На аснове велізарнага фактычнага матэрыялу ён здолеў выпрацаваць глыбокія абагульненні і выкарыстаць іх для аналізу твораў выяўленчага мастацтва.Г. Вельфліну належыць праца "Асноўныя паняцці гісторыі мастацтваў. Праблема эвалюцыі стылю ў новым мастацтве" (1915), у якой яскрава праглядваецца шэраг асноўных момантаў фармалістычнай дактрыны, і ў першую чаргу - імкненне растлумачыць развіццё мастацкай формы ўнутранымі законамі мастацтва.

Оскар Вальцэль (1864-1944) у кнізе "Форма і змест у мастацкім творы" (1923) заявіў аб неабходнасці ісці ўслед за Вельфлінам і прапанаваў весці гаворку аб творы як аб мастацкай канструкцыі на аснове слоўнага адзінства, арыентуючы тым самым паэтыку на лінгвістыку. Аперыруючы паняццямі "змястоўнае" твора і яго "воблік", Вальцэль асаблівую ўвагу надаваў апошняму. Ён імкнуўся выявіць "вышэйшую матэматыку формы": размяшчэнне частак, якія найбольш гучаць; перавагу назоўнікаў альбо дзеясловаў, прыметнікаў альбо дзеепрыметнікаў у якасці азначэнняў; выбар дзеяслоўных часоў, адзіночнага альбо множнага ліку. Пры гэтым вучоны большае значэнне надаваў самім лінгвістычным формам, а не закладзенаму ў іх зместу.

Палажэнні ўласна фармальнага метаду, але са значным сацыялагічным адценнем, развіваў у сваіх даследаваннях яшчэ адзін вядомы нямецкі літаратуразнаўца Вільгельм Дыбеліус (1876-1931), аўтар двухтомнай манаграфіі "Мастацтва англійскага рамана" (1910). Выкарыстоўваючы шматлікія назіранні па марфалогіі рамана, аўтар імкнецца вызначыць тыпалогію элементаў яго формы, падкрэсліваючы пры гэтым значэннне традыцый ("ніхто не напісаў рамана, не будучы спачатку ўдумлівым чытачом раманаў"). Разважаючы аб жанравай тыпалогіі рамана ХVІІІ ст., Дыбеліус вызначае два тыпы раманаў: прыгодніцкі раман ("Рабінзон Круза") і раман характараў ("Кларыса Гарлоу"). Гэта, дарэчы, потым прывядзе да з’яўлення двух асноўных раманных канструкцый: рамана-падзеі і рамана-характару. Іншыя тыпы, лічыць вучоны, развіваюцца з гэтых двух.

Істотна адрозная з’ява па генезісу і метадалогіі - "фармальная школа" ў Расіі (сяр. 1910-х - сяр. 1920-х гг.), якая зыходзіла не з мастацтвазнаўчых канцэнцый, а з лінгвістыкі. Гэта ў першую чаргу характарызуе такія творчыя арганізацыі, як "Общество изучения поэтического языка" (ОПОЯЗ) і Маскоўскі лінгвістычны гурток. Дадзеныя аб’яднанні, а таксама шэраг канцэптуальна блізкіх да іх, якраз і ўтварылі рускую "фармальную школу". Дарэчы, уяўленні прадстаўнікоў рускай "фармальнай школы" не стаялі на месцы, а паступова эвалюцыянавалі. Вучэнне І. Бадуэна дэ Куртэнэ аб мове як функцыянальнай сістэме, пераасэнсаванае ў дачыненні да літаратурных з’яў, садзейнічала пераходу ад ранняй механістычнай дактрыны, у адпаведнасці з якой твор разглядаўся як "сума прыёмаў" (В. Шклоўскі), што яго складаюць ("фармальная паэтыка"), да погляду на твор як на "сістэму" (Ю. Тынянаў) функцыянальных адзінак (уяўленне, характэрнае для "функцыянальнай паэтыкі"). Адначасова эвалюцыянуе погляд на асноўныя паняцці тэарэтычнай і гістарычнай паэтыкі: ад ацэнкі формы як адзінага носьбіту мастацкай спецыфікі літаратуры, ад ігнаравання зместу як "пазамастацкай" катэгорыі да пастаноўкі і абгрунтавання ў агульным выглядзе канцэпцыі т. зв. "змястоўнай формы".

Пэўным плёнам у працах прадстаўнікоў рускай "фармальнай школы" пазначаны даследаванні шэрагу важных праблем. Так, В. Вінаградаў і Б. Тамашэўскі ўнеслі шмат новага ў стылістыку паэтычнай мовы, В. Жырмунскі - у вывучэнне рыфмы, метрыкі і кампазіцыі верша, Б. Эйхенбаум - у паэтычны сінтаксіс, Я. Паліванаў - у паэтычную фанетыку. На працягу 1920-х гг. было пастаўлена шмат пытанняў, якія крыху пазней сталі актуальнымі ў развіцці структурнай паэтыкі, тэорыі інфармацыі, семіётыкі, машыннага перакладу.

Заўважым, што на Захадзе да ўяўленняў аб мастацкай форме, якія характарызавалі рускую "фармальную школу", прыйшлі прадстаўнікі Пражскага лінгвістычнага гуртка (Я. Мукаржоўскі, М. Трубяцкой і інш.).

У 1920-1930-я гг. фармальны метад на Захадзе спрабуе абнавіцца, зблізіўшыся з т. зв. "семантычным аналізам" А. Рычардса і атрымаўшы ў Англіі і ЗША назву "новай крытыкі". У 1940-1950-х гг. палажэнні фармальнага метаду знайшлі ў Швейцарыі падтрымку ў методыцы "інтэрпрэтацыі" твораў В. Кайзера і Э. Штайгера. У гэты ж час на Захадзе ўзнікае даволі значная цікавасць да ідэй рускай "фармальнай школы", і ў першую чаргу да вопыту ОПОЯЗ.

Сярод буйных беларускіх вучоных-літаратуразнаўцаў і крытыкаў не было яўных прыхільнікаў фармальнага метаду. Разам з тым некаторыя прадстаўнікі Пралеткульта на Беларусі, а таксама "Беларускай літаратурна-мастацкай камуны", шэрагу іншых творчых аб’яднанняў, часам спрабавалі "ўзняць на шчыт" палажэнні фармалістычных канцэпцый і ўстановак.

1.9 Сацыялагічны метад

Сацыялагічны метад у літаратуразнаўстве - гэта метадалагічныя і ўласна метадычныя прынцыпы даследавання літаратуры як сацыяльна абумоўленай з’явы, якія характарызуюць адзін з накірункаў у літаратурнай навуцы другой паловы ХІХ - пачатку ХХ стст. Сёння ж, згодна з меркаваннямі большасці айчынных і замежных вучоных-літаратуразнаўцаў, сацыялагічны метад не з’яўляецца самастойным літаратуразнаўчым метадам, а толькі адным з аспектаў разгляду літаратуры. Яго нельга, напрыклад, паставіць побач з гісторыка-тыпалагічным, гісторыка-функцыянальным, сістэмным і іншымі сінтэтычнымі метадамі сучаснага літаратуразнаўства, бо ён як элемент, як састаўная частка прысутнічае ў кожным з іх.

Разам з тым у гісторыі эстэтычнай і тэарэтыка-літаратурнай думкі былі моманты, калі сацыялагічны падыход да літаратуры і мастацтва прэваляваў пры разглядзе і ацэнцы мастацкіх з’яў, як, напрыклад, у марксісцкай эстэтыцы практычна на ўсіх этапах яе развіцця. Сацыялагічнаму падыходу да літаратуры аддало (па зразумелых прычынах) даніну павагі і савецкае літаратуразнаўства. Адзначым таксама, што ў савецкай эстэтычнай думцы і адпаведна ў літаратурнай навуцы мелі месца і моманты надта моцнага перабольшвання ўплыву сацыялагічных фактараў на развіццё мастацкай творчасці, пра што сведчыць т. зв. "вульгарны сацыялагізм".

Сёння ж комплексным даследаваннем шматбаковых сувязей і ўзаемаадносін літаратуры з грамадствам займаецца сацыялогія літаратуры. Гэта пагранічная вобласць літаратуразнаўства і ўласна сацыялогіі.

Нягледзячы на тое, што праблема ўзаемадзеяння літаратуры і мастацтва з грамадствам была пастаўлена яшчэ ў антычныя часы (працы Платона і Арыстоцеля, у якіх ужо ёсць спробы вызначыць некалькі тыпаў публікі, паразважаць аб асаблівасцях уздзеяння мастацтва на асобнага чалавека і грамадства ў цэлым), пытанне аб сацыяльнай прыродзе літаратуры, а таксама аб адпаведных метадах яе вывучэння, акрэслілася толькі к сярэдзіне ХІХ ст., услед за ўсведамленнем самастойнасці самога прадмета навукі сацыялогіі. Тады ж І. Тэнам былі вызначаны асноўныя рысы сацыялагічнага падыходу да літаратуры, атрымаўшага назву "культурна-гістарычнага". Падзяляючы філасофскія і метадалагічныя пасылкі пазітывізму, І. Тэн будаваў свой метад па аналогіі з методыкай прыродазнаўчых навук. Пытанне аб спецыфіцы літаратуры і мастацтва ў цэлым ім не ставілася. І хоць ідэя дэтэрмінаванасці развіцця мастацтва мае ў І. Тэна толькі пачатковы характар, яна і цесна звязанае з ёю паняцце метаду як інструмента аб’ектыўна-навуковага пазнання мастацтва неслі ў сабе значны пазітыўны змест.

У Расіі адным з першых папулярызатараў сацыялагічнага падыходу да літаратуры на аснове культурна-гістарычнай метадалогіі стаў А. Пыпін.

У другой палове ХІХ ст. аформілася і атрымала значны рэзананс марксісцкая сацыялогія.К. Маркс і Ф. Энгельс закранулі наступныя пытанні сацыялогіі літаратуры і мастацтва: агульныя асаблівасці ўзаемадзеяння літаратуры і грамадства; літаратура як спецыфічная галіна класавай ідэалогіі; месца і палажэнне мастака ў грамадстве, падзеленым на пэўныя грамадскія групы; рэалізм як мастацкі метад, яго спецыфіка; сутнасць т. зв. "сацыялістычнай літаратуры"; агульначалавечы змест твораў мастацтва.

Паслядоўнікамі і далейшымі распрацоўшчыкамі марксісцкай метадалогіі ў дачыненні да літаратуры і мастацтва выступілі такія заходнееўрапейскія крытыкі, грамадскія і палітычныя дзеячы, як Ф. Мерынг, П. Лафарг, Р. Люксембург, К. Лібкнехт, К. Цэткін.

У Расіі на рубяжы ХІХ-ХХ стст. вельмі многа зрабіў для сацыялогіі літаратуры і мастацтва, адштурхоўваючыся ў цэлым ад марксісцкай метадалогіі, Г. Пляханаў. Адна з лепшых прац яго ў гэтым накірунку - "Французская драматычная літаратура і французскі жывапіс ХVІІІ ст. з пункту гледжання сацыялогіі" (1905).

Наступны этап у распрацоўцы пытанняў сацыялогіі літаратуры і мастацтва з марксісцкіх пазіцый звязаны з дзейнасцю У. Леніна. Класічнымі ўзорамі прымянення Леніным сацыялагічнага метаду ў дадзеным русле сталі артыкулы аб А. Герцэне і Л. Талстым.

Услед за Леніным (і побач з ім) сацыялагічны падыход да літаратуры і мастацтва на марксісцкай глебе культывавалі ў Расіі В. Вароўскі, М. Альмінскі, А. Луначарскі і інш.

Савецкае літаратуразнаўства (па зразумелых прычынах) адводзіла сацыялагічнаму метаду вельмі важную ролю. Таму менавіта ў СССР асабліва шырокае распаўсюджанне атрымаў т. зв. "вульгарны сацыялагізм". Найбольш поўна ён выявіўся ў працах В. Фрычэ, В. Келтуялы, В. Пераверзева, у большасці тэарэтыкаў Пралеткульта і ЛЕФ, у выступленнях крытыкаў часопісаў "На посту" і "На литературном посту". Асноўнай хібай вульгарных сацыёлагаў было тое, што яны надзвычай дагматычна трактавалі марксісцкае палажэнне аб класавай абумоўленасці ідэалогіі. Гэта вяло ў сваю чаргу да істотнага спрашчэння і схематызацыі гісторыка-літаратурнага працэсу. Вульгарныя сацыёлагі лічылі, што літаратурная творчасць ва ўсіх яе праявах, аж да індывідуальнага стылю пісьменніка, самым непасрэдным чынам залежыць ад эканамічных адносін у грамадстве, а таксама ад класавай прыналежнасці пісьменніка. Яны атаясамлівалі змест і мэты мастацкай літаратуры са зместам і мэтамі грамадскіх навук, ператвараючы тым самым прыгожае пісьменства ў "вобразную ілюстрацыю" да сацыялогіі.

Барацьба з вульгарным сацыялагізмам была распачата ў савецкім літаратуразнаўстве адразу ж пасля яго ўзнікнення і пэўнага замацавання. Аднак яна з’яўлялася малаэфектыўнай у сувязі з усталяваннем культу асобы Сталіна. Поўнасцю вульгарны сацыялагізм быў пераадолены савецкай літаратурнай навукай толькі дзесьці к сярэдзіне 1960-х гг.

У замежнай літаратурнай навуцы ХХ ст. сацыялагічны метад і адпаведныя прыёмы даследавання таксама атрымалі сваё пэўнае развіццё.

Так, у Германіі ў 1920-я гг. даследчыкам Л. Шукінгам распрацоўвалася т. зв. "сацыялогія літаратурнага густу". Яшчэ адзін нямецкі вучоны В. Гаўзенштэйн паспрабаваў стварыць сацыялогію мастацтва, вельмі блізкую да метадалогіі савецкага вульгарнага сацыялагізму.

У сярэдзіне - другой палове ХХ ст. найбольш шырокае распаўсюджанне на Захадзе атрымалі тры сацыялагічныя накірункі: вучэнне франкфуртскай школы; канцэпцыя "замкнёных" цывілізацый; англійская сацыяльна-філасофская школа крытыкі і літаратуразнаўства.

Найбольш значныя прадстаўнікі франкфуртскай школы Т. Адарно, Г. Маркузе і Э. Фром імкнуцца пры падыходзе да літаратурных з’яў спалучыць гегелеўскую дыялектыку, асобныя палажэнні марксізму і фрэйдысцкі псіхааналіз.

Тэадор Адарно (1903-1969) у сваіх працах па тэорыі літаратуры і музыкі ставіць мэтай даследаваць не ўплыў знешніх грамадскіх умоў на мастацкую творчасць, а адпаведнасць знешніх іманентных структур твораў пэўным тыпам грамадскіх адносін. Ён лічыць, што змест і форма мастацкіх твораў аўтаматычна выражаюць сацыяльны антаганізм. Лірыка, на думку Адарно, з’яўляецца літаратурнай формай выражэння абстрактнага бунту супраць існуючага ладу. Мэта сучаснага мастацтва вызначаецца тэарэтыкамі франкфуртскай школы як выражэнне супярэчнасцей недасканалага свету ў мастацтве дысанансаў, бессэнсоўнасці і шокавага дзеяння.

Нямецка-амерыканскі філосаф і сацыёлаг Герберт Маркузе ў даследаванні "Эрас і цывілізацыя" (1955) і філасофскім рамане "Аднамерны чалавек" (1964) разглядае такія мадэрнісцкія плыні, як дадаізм і сюррэалізм. Ён лічыць гэтыя плыні галоўнымі парушальнікамі "буржуазнай пачуццёвасці". Маркузе аб’яўляе своеасаблівую "партызанскую вайну" літаратуры і мастацтву, абгрунтоўваючы анархічную ідэю барацьбы за "сексуальна-палітычнае" пераўтварэнне грамадства, за поўнае растварэнне літаратуры і мастацтва ў жыцці.

Канцэпцыя "замкнёных" цывілізацый сваю метадалагічную распрацоўку атрымала ў шматтомнай працы "Даследаванне гісторыі" англійскага гісторыка і сацыёлага Арнольда Тойнбі (1852-1883). Галоўная пасылка Тойнбі - гэта адмаўленне пэўнага адзінства сусветна-гістарычнага працэсу і наяўнасці агульных заканамернасцей у развіцці культуры розных народаў.

Ва ўласна літаратурнай навуцы дадзеная канцэпцыя найбольш поўна праявілася ў працах нямецкага даследчыка Эрнэста Курцыуса "Еўрапейская літаратура і лацінскае сярэднявечча" (1948) і "Крытычныя эсэ па еўрапейскай літаратуры" (1950). Вучоны выдзяляе і разглядае ў іх не літаратуру асобных еўрапейскіх дзяржаў ці народаў, а літаратуру той альбо іншай цывілізацыі. Адной з "замкнёных" цывілізацый Курцыус лічыць "еўрапейскую", заснаваную на ўстойлівых "першасных элементах грэка-лацінскіх традыцый". Пры гэтым вучоным не ўлічваюцца нацыянальныя асаблівасці еўрапейскіх літаратур, а іх складаны шлях развіцця зводзіцца да выяўлення нязменных фармальных элементаў ("топасаў"), тыпалагічных схем, сюжэтаў, вобразаў. Курцыус сцвярджае выключнае значэнне рэлігійнай агульнасці як кансалідуючай сілы ў развіцці еўрапейскай цывілізацыі. Для еўрапейскай культуры - сярэдневяковай і Новага часу - такой сілай з’яўляецца хрысціянства. Рускую культуру на ўсім працягу яе развіцця Курцыус звязвае выключна з візантыйскай традыцыяй.

Устойлівыя традыцыі сацыяльна-філасофскай крытыкі і літаратуразнаўства ў Англіі, якія ідуць ад П. Шэлі, М. Арнольда і інш., атрымалі пасля другой сусветнай вайны сваё развіццё ў працах Р. Хогарта і Р. Уільямса.

Рычард Хогарт у русле "новых левых" ратуе за ідэю "бяскласавай культуры", якая, на яго думку, фарміруецца ў т. зв. "масавай культуры". У апошняй вучоны бачыць надзвычай складаную структуру, водгук на ўзросшыя грамадскія запатрабаванні.

Рэйманд Уільямс - аўтар цікавага даследавання "Англійскі раман ад Дзікенса да Лоўрэнса". Заслугу Дзікенса, Тэкерэя, Бронтэ, Гаскел вучоны бачыць у тым, што іх творы фарміравалі сацыяльна-гістарычную свядомасць. Ён не згаджаецца з палажэннем яшчэ аднаго англійскага сацыёлага і літаратуразнаўцы Ф.Р. Лівіса наконт разбуральнага ўздзеяння прамысловага перавароту на арганічна цэльную да гэтага часу англійскую культуру. Выкліканае прамысловай рэвалюцыяй расслаенне парадзіла, на думку Уільямса, дэмакратычную "масавую культуру" індустрыяльнага грамадства, якая аказала пэўнае ўздзеянне на Дзікенса. Аднак пасля Дзікенса "масавая" гарадская культура страціла многія свае станоўчыя якасці і рысы.

Сацыялагічны метад у разумных аб’ёмах і межах даволі плённа выкарыстоўваўся на Беларусі ў 1920-я гг.І. Замоціным, М. Гарэцкім, Я. Барычэўскім і некат. інш. вучонымі і крытыкамі. Даў на Беларусі аб сабе знаць і вульгарны сацыялагізм. Яго элементы (прычым, у немалой колькасці) прысутнічаюць у многіх выступленнях крытыкаў БелАПП, а таксама ў некаторых працах Ц. Гартнага і М. Піятуховіча. Тое-сёе ад вульгарнага сацыялагізму ёсць і ў праграмных устаноўках "Маладняка". Цалкам не пазбег абодвух крайнасцей - фармалізму і вульгарнага сацыялагізму - адзін з самых арыгінальных крытыкаў 1920-х гг.А. Бабарэка. Вульгарны сацыялагізм у сваім класічным варыянце атрымаў выражэнне на Беларусі ў дзейнасці прадстаўнікоў т. зв. "аглабельнай крытыкі", і ў першую чаргу ў Л. Бэндэ, А. Кучара, Я. Бранштэйна, М. Клімковіча.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Андреев А.Н. Методология литературоведения / Андреев А.Н. - Мн., 2000.

2. Брунэль П. Што такое параўнальнае літаратуразнаўства? / Брунэль П., Пішуа К., Русо А. - М. - Мн., 1996.

3. Веселовский А.Н. Историческая поэтика / Веселовский А.Н. - М., 1989.

4. Взаимодействие и взаимовлияние национальных литератур. - М., 1961.

5. Взаимосвязи и взаимодействия национальных литератур: Материалы дискуссии. - М., 1961.

6. Горский И.К. Александр Веселовский и современность / Горский И.К. - М., 1975.

7. Жирмунский В.М. Сравнительное литературоведение: Восток и Запад / Жирмунский В.М. - Л., 1979.

8. Каваленка В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасць / Каваленка В.А. - Мн., 1975.

9. Каваленка В.А. Уводзіны // Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей. - Мн., 1993. - Кн.1.

10. Конрад Н.И. Запад и Восток: Статьи. - М., 1972.

11. Кравцов Н.И. Проблемы сравнительного изучения славянских литератур. - М., 1973.

13. Мушынскі М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства. 20-30-я гг. - Мн., 1975.

14. Мушынскі М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства.40-я - першая палова 60-х гадоў. - Мн., 1985.

15. Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей: У 4 кн. - Мн., 1993-1995. - Кн.1-4.

16. Неупокоева И.Г. Проблемы взаимодействия современных литератур / Неупокоева И.Г. - М., 1963.

17. Неупокоева И.Г. История всемирной литературы. Проблемы системного и сравнительного анализа. - М., 1976.

18. Основы литературоведения / Под. ред.В.П. Мещерякова. - М., 2000.

19. Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литературоведения. - М., 1988.

20. Реизов Б.Г. Вопросы периодологии в истории литературы. Сравнительное изучение литературы // Реизов Б.Г. История и теория литературы. - Л., 1986.

21. Русская наука о литературе конца ХІХ - начала ХХ века. - М., 1982.

22. Садружнасць літаратур. - Мн., 1968.

23. Сравнительное изучение славянских литератур. - М., 1973.

24. Типология и взаимосвязи средневековых литератур Востока и Запада. - М., 1974.

25. Хрестоматия по теории литературы / Составитель Л.Н. Осьмакова. - М., 1982.

26. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т. - Мн., 1987. - Т.4.

27. Яцухна В.І. Тэорыя літаратуры / Яцухна В.І. - г. Гомель, 2002.

Літаратурная навука ў ХІХ стагоддзі

Літаратурная навука ў ХІХ стагоддзі

Похожие работы на - Літаратурная навука ў ХІХ стагоддзі