Партызанскі рух у Вялікай Айчыннай вайне
Змест
Уводзіны
Глава 1. Станаўленне партызанскага руху
Глава 2. Развіцце партызанскага руху супраць германскіх захопнікаў
Глава 3. Удзел партызан у вызваленні беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў
Заключэнне
Спіс выкарастаных крыніц і літаратуры
Уводзіны
Гісторыя не ведае больш маштабнага супраціўлення захопнікам, чым барацьба беларускага народа супраць германскіх прыгнятальнікаў, якая разгарнулася на ўсёй тэрыторыі БССР. Насельніцтва Беларусі не памірылася з агрэсарамі. Нават не гледзячы на жорсткасць акупацыйнага рэжыму, патрыятычны рух супраць германскіх захопнікаў пашыраўся, прымаў больш эфектыўныя арганізаваныя формы і выкарыстоўваў разнастайныя метады барацьбы. З першых дзён вайны пачалася барацьба насельніцтва Беларусі супраць нямецкіх захопнікаў. Яна вялася ў розных формах - ад невыканання мерапрыемстваў акупацыйных улад да узброенага супраціўлення. Мелі месца як самастойныя акты супрацьдзеяння новаму рэжыму з боку некаторых асоб і груп, так і арганізаваныя ў цэнтралізаваным парадку ваенныя і палітычныя акцыі. У многіх населеных пунктах партызанскія фарміраванні ўзнікалі стыхійна.
Існуюць розныя пункты гледжання па гэтым пытанні, часам палярныя на многія факты партызанскай барацьбы. Так у некаторых крыніцах гаворыцца аб адназначна пазітыўнай ролі партызан і падпольшчыкаў угады вайны. Падкрэсліваецца роля камуністычнай партыі, у арганізацыі партызанскіх атрадаў і дзейнасці падполля. У больш жа сучасных крыніцах гісторыя фронта ў тыле ворага раскрываецца шматгранна, дзе за гераізмам не губляецца чалавек з яго часам драматычным лёсам. Гістарычнае значэнне партызанскага руху ў Беларусі яшчэ да гэтага часу не атрымала адэкватнай адзнакі. Тым больш, што ў перыяд так званай "дэмакратызацыі" нашага грамадства вызначэнная частка гісторыкаў, філосафаў, літаратараў пачалі узмоцненую прапагандысцкую кампанію па рэабілітацыі злачынстваў нямецкіх акупантаў, фашысцкіх прыслужнікаў і дыскрэдытацыі партызанскага руху ў Беларусі, імкнучыся тым самым сказіць справядлівы, вызваленчы, дэмакратычны характар Вялікай айчыннай вайны, паставіць на адну дошку фашысцкага гвалтаўніка-прыгнятальніка і савецкага воіна-вызваліцеля. Падобная «пераацэнка» гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху ў Беларусі працягваецца і цяпер на старонках "дэмакратычнага" друку.
Таму я стаўлю перад сабой мэту не проста вывучыць гісторыю партызанскага руху, але паказаць крыніцы заканамернасці, абгрунтаваць гістарычную неабходнасць партызанскага руху і падполля.
Тэма маёй кантрольнай работа з'яўляецца актуальнай, так як любое новае паглыбленне ў гісторыю народа вядзе да фарміравання новай нацыянальнай самасвядомасці. Практычнае вывучэнне дадзенага пытання неабходна таксама і ў сувязі з тым, што, на вялікі жаль, свет не стаў больш бяспечным. Вывучыўшы мінулае, неабходна ўлічыць яго горкія ўрокі і пайсці ў мірнае будучае.
Глава 1. Станаўленне партызанскага руху
Напад фашысцкай Германіі на СССР паставіла савецкі народ перад тварам смяротнай небяспекі. Складаўшыся на франтах з першых дзён становішча паказвала, што барацьба будзе працяглая і выключна упартая. Было відавочна, што адстаяць свабоду і незалежнасць Савецкай дзяржавы і разграміць ворага можна толькі ў тым выпадку, калі барацьба з фашысцкімі акупантамі набудзе ўсенародны характар, калі савецкія людзі ў той ці іншай форме прымуць удзел у абароне Айчыны.
У выключна складаных умовах першых дзён вайны СНК СССР, ЦК ВКП(б), ЦККП(б)Б, партыйныя органы правялі вялікую арганізацыйную работу з мэтай мабілізацыі ўсіх сіл і сродкаў на абарону краіны ад фашысцкага нашэсця. У партыйна-ўрадавых дакументах, выступленні Сталіна па радыё, публікацыях у друку растлумачваліся галоўныя задачы моманту, вызначаліся шляхі іх рашэння. У іх утрымліваўся заклік да народа падняцца на святую, вызваленчую, Вялікую Айчынную вайну, аказваць ворагу супраціўленне, выкарыстоўваючы любыя метады і прыёмы барацьбы, уключаючы і партызанскія. Спачатку патрыёты дзейнічалі невялікімі групамі, спальваючы масты на дарогах, знішчаючы лініі сувязі, абстрэльваючы групы матацыклістаў з засады. З кожным днём барацьба народа з акупантамі набывала масавы характар. У бой ўступаюць атрады пад кіраваннем дасведчаных камандзіраў. Часта можна было бачыць, як узброеныя рыдлёўкамі, сякерамі, піламі патрыёты перакопвалі дарогі, будавалі на іх завалы, знішчалі масты, пераправы, парушалі тэлефонна-тэлеграфную сувязь ворага.
Многія члены рэзервовых груп, дружын самаабароны ўдзельнічалі разам з партызанамі ў баях, з'яўляліся сувязнымі атрадаў.
У дырэктыве № 1 ад 30 чэрвеня 1941 года «Аб пераходзе на падпольную работу партыйных арганізацый раёнаў, занятых ворагам» Цэнтральны Камітэт Кампартыі Беларусі абавязваў абкомы, гаркомы і
райкомы партыі загадзя ствараць партыйныя арганізацыі. [7, c.15] У дырэктыве № 2 ад 1 ліпеня 1941 года «Аб разгортванні партызанскай вайны ў тыле ворага» прадпісывалася стварыць партызанскія атрады для вядзення жорсткай барацьбы з ворагам. «У занятых ворагам раёнах, - гаварылася ў дырэктыве, - ствараць партызанскія атрады і дыверсійныя групы для барацьбы з часткамі варожай арміі, для распальвання партызанскай вайны паўсюль і ўсюды, для падрыву мастоў, дарог, псавання тэлефоннай і тэлеграфнай сувязі, падпалу складоў і т.д. У захопленых раёнах ствараць невыносныя ўмовы для ворага і ўсіх яго памагатых, пераследваць і знішчаць іх на кожным кроку, падрываць усе іх мерапрыемствы »[12, c.21] Стварэнне партызанскага рэзерву Цэнтральным Камітэтам КП (б) Беларусі выконвала ўказанне ЦК ВКП ( б), у якім гаварылася: "Трэба зрабіць справу так, каб не было ні аднаго горада, вёскі населенага пункта на часова акупаванай тэрыторыі, дзе б не існаваў ў схаваным выглядзе баявы рэзерв партызанскага руху. Гэты схаваны баявой рэзерв партызанскага руху павінен быць колькасцю не абмежаваны і далучаць ўсіх сумленных грамадзян, якія жадаюць змагацца з нямецкім прыгнётам". [2, c.26]
Перад партызанамі ставіліся задачы: знішчыць ў тыле ворага сувязь, аўтамашыны, самалёты, ладзіць падрыў цягнікоў, падпальваць склады гаручага і харчавання. Партызанская барацьба павінна насіць баявы, наступальны характар. «Не чакаць ворага, шукаць яго і знішчаць, не даючы спакою ні днём ні ноччу», - заклікаў ЦК Кампартыі Беларусі. [14, c.29] Падкрэсліваючы, што партызанская вайна ў тыле акупацыйных войскаў павінна прыняць ўсёабдымны характар. ЦК партыі ў пастанове ад 18 ліпеня, адзначаючы велізарнае імкненне савецкіх людзей актыўна змагацца з фашысцкімі захопнікамі, паказваў: «Задача складаецца ў тым, каб стварыць невыносныя ўмовы для германскіх інтэрвентаў, дэзарганизоўваць іх сувязь, транспарт і самі воінскія часткі, зрываць усе іх мерапрыемствы».
Для стварэння падполля і фарміравання партызанскіх атрадаў ЦК КП (б) Б накіраваў у акупаваныя раёны рэспублікі толькі ў ліпені 1941 118 груп партыйных і камсамольскіх работнікаў і баявых атрадаў агульнай колькасцю 2644 чалавека.
Армія і народ былі адзіныя. Гераічна змагаліся народныя апалчэнцы, байцы добраахвотніцкіх знішчальных батальёнаў, сфарміраваных на заводах і прадпрыемствах. Калі вораг прарваўся далей на ўсход, знішчальныя батальёны ператварыліся ў партызанскія атрады. Да сярэдзіны чэрвеня 1941 на акупаванай тэрыторыі БССР дзейнічала 4 партызанскія атрады, у ліпені - 35, у жніўні - 61, да канца года ў рэспубліцы налічвалася 104 партызанскіх атрада, 323 арганізатарскія і дыверсійныя групы агульнай колькасцю 8307 чалавек. Колькасць жадаючых узяць у рукі зброю расло з дня ў дзень. [9, с.16]. Менш актыўна развіваўся партызанскі рух у заходніх абласцях.
Першыя партызанскія атрады налічвалі 25 - 40 чалавек, складаліся з 2 - 3 груп. Большую частку іх складалі салдаты і афіцэры Чырвонай Арміі, якія трапілі ў акружэнне. Партызаны былі ўзброены вінтоўкамі, кулямётамі, гранатамі, сабранымі на месцах бітваў або захопленымі ў праціўніка. У ліку першых сфармаваных у Беларусі на пачатковым этапе вайны былі партызанскія атрады В.3.Коржа (Пінская вобласць), Т.П.Бумажкова (Палеская вобласць), М.Ф. Шмырава (бацькі Міная), Я. Лабанка (Віцебская вобласць), Ф.Г. Маркава (Вілейская вобласць) і іншыя. [8, c.31]
Партызанскія атрады вялі баявыя дзеянні з першых жа дзён варожага нашэсця. Пінскі партызанскі атрад (камандзір В.3. Корж) 28 чэрвеня правёў свой першы бой, напаўшы на калону праціўніка. Партызаны ладзілі засады на дарогах, перашкоджвалі прадвіжэнню варожых войскаў. Партызанскі атрад «Чырвоны Кастрычнік» пад камандаваннем Т.П. Бумажкова і Ф.І. Паўлоўскага ў сярэдзіне ліпеня разграміў штаб варожай дывізій, знішчыў 55 аўтамашын і браневікоў, 18 матацыклаў, захапіў вялікую колькасць ўзбраення. У жніўні і першай палове верасня беларускія партызаны правялі масавае разбурэнне тэлеграфна-тэлефоннай сувязі на лініях, звязваю-юць групы армій «Цэнтр» і «Поўдзень». Яны бесперапынна нападалі з засад на аднаўленчыя каманды і батальёны сувязі і знішчалі іх. З першых дзён нападу ворага пачаліся і расшыраліся дыверсіі партызан і падпольшчыкаў на чыгуначных камунікацыях. Барацьба партызан актывізавалася ў перыяд Маскоўскай бітвы. Ужо ў 1941 партызаны ў шэрагу раёнаў Беларусі утварылі партызанскія зоны і краі, якія яны ўтрымлівалі да канца вайны. Аднымі з першых такіхкраёў паўсталі на вялікай тэрыторыі на захад ад Дняпра да Мінска. [5, c. 569]
Глава 2. Развіцце партызанскага руху супраць германскіх захопнікаў
Крывавы рэжым не зламаў волі беларускіх людзей. Яны падняліся на ўсенародную вайну супраць фашысцкіх захопнікаў. Было гэта ў першыя дні вайны. Суровы час для ўсёй нашай краіны. Фашысты ўжо захапілі Мінск, рваліся да Смаленска, каб адкрыць сабе прамы шлях на Маскву. Пасля імклівых нападаў варожых войскаў раздробленая частка Чырвонай Арміі засталася ў тыле ворага. Яны і сталі першымі партызанамі. Частка з іх стала прарывацца да фронту, наводзячы замяшканне у варожых войсках, а іншая частка пайшла ў лясы. Пасля гэтага да іх далучыліся тыя, хто вырваўся з варожага лагера. Пры непасрэдным удзеле К.Я. Варашылава праводзіліся фарміраванне і інструктаж партызанскіх атрадаў і дыверсійных груп для адпраўкі ў тыл праціўніка. У ліпені былі накіраваны на акупаваную тэрыторыю групы партыйных і камсамольскіх работнікаў для арганізацыі камуністычнага падполля і партызанскіх атрадаў. [5, c.589]
Ўсенародны характар асноўная, вызначальная рыса савецкага партызанскага руху, якая адрознівае яго ад руху Супраціву ў Еўропе і Азіі ў гады другой сусветнай вайны, ад усіх партызанскіх выступаў мінулага як у Расіі, так і ў іншых краінах, якія падвяргаліся замежнаму нашэсцю. Не мае сабе, роўных савецкі партызанскі рух і па сваім размаху, эфектыўнасці, па маштабе нанесеных ворагу страт. Яно ўзбагаціла народную вайну новымі формамі. Ні ў адной вайне, акрамя Вялікай Айчыннай, партызанскія дзеянні не аказалі такой велізарнай дапамогі рэгулярнай арміі, не ўнеслі гэтакага вялікага ўкладу ў разгром ворага.
Ўсенародны характар савецкага партызанскага руху і што вынікае з гэтага разнастайнасць формаў і метадаў барацьбы, высокая эфектыўнасць і дзейснасць - усё гэта надавала значэнне партызанскаму руху як ваенна-палітычнаму фактару ў Вялікай Айчыннай вайне Начальнік Цэнтральнага штаба партызанскага руху П.К. Панамарэнка ў сувязі з гэтым пісаў:
«Глыбока народны характар партызанскага руху ярчэй за ўсё праяўляецца ў велізарнай, невычэрпнай разнастайнасці формаў і метадаў барацьбы з фашыстамі. Тут варта адзначыць і невыкананне распараджэнняў акупацыйных уладаў, і зрыў эканамічных мерапрыемстваў захопнікаў, і арганізацыю дыверсій, і нанясенне шкоды ворагу паўсюдна усімі магчымымі сродкамі, і, нарэшце, галоўную, наймацнейшую форму партызанскага руху - ўзброеную барацьбу партызанскіх атрадаў» [12, c.36]. Узброеныя партызанскія фарміраванні былі найбольш цэнтралізаванай і кіраванай часткай савецкага партызанскага руху. Яны перагрупоўваюцца, дзеянні іх планаваліся, асабліва пры падрыхтоўцы і правядзенні наступальных аперацый Чырвонай Арміі, накіроўваліся для удараў па найбольш уразлівым звёнам гітлераўскай ваеннай машыны.
Як вядома, пасля правалу «бліцкрыгу», разлічанага і на захоп Масквы з ходу, патрапаныя гітлераўскія часткі вымушаныя былі ў пачатку верасня 41-га перайсці да часовай абароны. Гітлераўскае камандаванне пачало рыхтаваць буйную наступальную аперацыю «Тайфун», якая прадугледжвала акружэнне і знішчэнне чырвонаармейскіх абяднанняў на заходнім накірунку і захоп Масквы. Беларускія партызаны і падпольшчыкі ўнеслі сваю лепту ў гэту гістарычную бітву пад Масквой. Так, у данясеньнях камандавання нямецкіх ахоўных войскаў адзначалася, што падчас аперацыі "Тайфун" з-за дыверсій партызанскіх груп не ўдалося 6-9 Кастрычніка 1941 адправіць з Беларусі для групы армій «Цэнтр» 430 эшалонаў з войскамі і баявой тэхнікай, што з 22 па 27 лістапада пад Маскву прарвалася толькі 42,5% запланаваных эшалонаў.
У пачатку 1942 года барацьба беларускага народа супраць нямецкіх акупантаў актывізавалася. У падпольныя арганізацыі і партызанскія атрады ўступілі тысячы патрыётаў. Да восені 1942 толькі ў партызанскіх фарміраваннях ў Беларусі дзейнічалі 57 тысяч байцоў.
Востра ўстала пытанне падрыхтоўкі кадраў для партызанскай і падпольнай працы. Кіруючыя кадры падбіраліся з ліку правераных камуністаў і камсамольцаў, якія ведалі умовы Беларусі. У студзені 1942 па рашэнні Дзяржаўнага Камітэта Абароны былі сфармаваны 3 спецыяльныя шко¬лы, дзе курсанты атрымлівалі тэарэтычныя веды і навыкі партызанскай барацьбы. З красавіка 1942 года падрыхтоўка кадраў вялася «Асаблівым беларускім зборам» - адмысловымі курсамі, якія дзейнічалі недалёка ад горада Мурама Уладзімірскай вобласці. Да верасня 1942 курсы навучылі, сфармавалі і адправілі у тыл ворага праз «Віцебскія (Суражскія) вароты» (40-кіламетровы пралом у лініі фронту на стыку груп германскіх армій «Цэнтр» і «Поўнач» паміж Вяліж і Усвяццамі, дзейнічаў з лютага па верасень 1942 года) 15 партызанскіх атрадаў і 100 арганізатарскіх груп агульнай колькасцю 2378 чалавек. У снежні на базе курсаў («Асаблівай беларускага збору») была створана Беларуская школа падрыхтоўкі партызанскіх работнікаў (БШПР). Да верасня 1943 яна падрыхтавала больш 940 спецыялістаў партызанскай барацьбы. У мэтах арганізаванага развіцця партызанскага руху, каардынацыі баявых дзеянняў партызан 30 мая 1942 года быў створан Цэнтральны штаб партызанскага руху (ЦШПР). Начальнікам штаба стаў першы сакратар ЦК КП (б) Б П.К. Панамарэнка. У верасні 1942 года пачаў функцыянаваць Беларускі штаб партызанскага руху (БШПР) (начальнік штаба - 2-і сакратар ЦК КП (б) Б П.З. Калінін). БШПР адразу ж разгарнуў актыўную баявую дзейнасць: стварыў партызанскія атрады, планаваў і ажыццяўляў баявыя дзеянні партызан, паляпшаў структуру партызанскіх фармаванняў. [11, c.89] У сярэдзіне 1942 па рашэнні ЦК партыі пры Стаўцы Вярхоўнага галоўнакамандавання савецкіх войскаў ствараецца Цэнтральны штаб, а на месцах рэспубліканскія і абласныя штабы партызанскага руху і прадстаўніцтвы (аператыўныя групы) пры ваенных саветах франтоў і армій. Гэта сведчыла аб тым, што Цэнтральны Камітэт разглядаў партызанскі рух як стратэгічны фактар у вайне.
Падобная сістэма кіраўніцтва партызанскім рухам дазваляла накіроўваць яго, і ў першую чаргу узброеныя партызанскія сілы, зведзеныя, як правіла, у партызанскія злучэнні, у адпаведнасці з канкрэтнымі задачамі, развязальнымі Чырвонай Арміяй, падпарадкаваць дзеянні партызан у яе аперацыях.
У сувязі з гэтым А.М. Васілеўскі - начальнік Генеральнага штаба ў гады Вялікай Айчыннай вайны - пісаў, што партызанскі рух «іграў важную ролю ў агульных стратэгічных планах і разліках Савецкага Вярхоўнага Галоўнакамандавання і прымалася пад увагу пры распрацоўцы буйных наступальных аперацый, якія праводзіліся на савецкай тэрыторыі» [1, c.112]. Ніколі яшчэ не было такой цеснай сувязі паміж дзеяннямі партызан і аперацыямі рэгулярных войскаў, як гэта было ў Вялікую Айчынную вайну. Савецкі партызанскі рух з'яўляўся сапраўдным другім фронтам. Дзеянні партызан у тыле ворага зліваліся з ўдарамі Чырвонай Арміі на фронце ў адзін агульны ўдар савецкага народа па гітлераўскай ваеннай машыне. «Разам з Савецкімі Узброенымі Сіламі, - гаворыцца ў тэзісах ЦК КПСС, прысвечаных 50-годдзю Кастрычніка, - зруйнавальныя ўдары па ворагу наносілі партызаны».
З вясны 1942 года многія партызанскія атрады сталі абяднацца ў брыгады. У красавіку ў Суражскім і сумежных раёнах Віцебскай вобласці была створана 1-я Беларуская брыгада. Яе вазглавіў Шмыроў М.Ф.. У траўні партызанскіх брыгад было ўжо 6, у снежні - 53. У канцы 1943 - пачатку 1944 года ў Беларусі дзейнічала 144 - 148 партызанскіх брыгад, якія аб'ядноўваюць да 700 партызанскіх атрадаў. У 1943 годзе для разгортвання партызанскайбарацьбы ў Заходнюю Беларусь было накіравана 9 партызанскіх брыгад, 10 асобных атрадаў і 15 арганізатарскіх груп. Партызанскія атрады наносілі ўдары смела, рашуча, адцягваючы на сябе буйныя сілы супраціўніка. Са стварэннем цэнтралізаваннага кіраўніцтва сталі планавацца і ажыццяўляцца адначасовыя баявыя дзеянні партызан у маштабе раёнаў, абласцей і нават рэспублікі. Так, у кастрычніку 1942 года атрадамі
Мінскага партызанскага злучэння была паспяхова праведзена аперацыя «Эхо на Палессі» па выбуху буйнога 137-метровага чыгуначнага моста на рацэ Пціч. У выніку на 18 сутак спыніўся рух цягнікоў да паўднёва-заходняй групоўцы гит¬леровской арміі.
У кастрычніку 1942, звяртаючыся да насельніцтва акупаваных раёнаў, ЦК партыі заклікаў: «Раздзімае полымя ўсенароднага партызанскага руху!». У першамайскіх закліках 1943 ЦК партыі паказваў: «Рускія, украінцы, беларусы, малдаване, літоўцы, латышы, эстонцы, карэлы, часова падпалі пад ярмо нямецка-фашысцкіх мярзотнікаў! Раздзімае полымя ўсенароднага партызанскага руху!». У загадзе наркама абароны І.В. Сталіна ў сувязі з гэтым гаварылася: «Неабходна перш за ўсё дамагчыся, каб партызанскі рух разгарнуўся яшчэ шырэй і глыбей, трэба, каб партызанская барацьба ахапіла найшырэйшыя масы савецкага народа на акупіраванай тэрыторыі. Партызанскі рух павінен стаць ўсенародным» [12, c.10].
Да канца 1942 беларускія партызаны пусцілі пад адкос 1180 варожых эшалонаў з бронецягнікамі, 311 паравозаў, 7800 вагонаў і платформаў з жывой сілай і баявой тэхнікай, 168 чыгуначных мастоў, знішчылі дзесяткі тысяч нямецкіх салдат і афіцэраў.
Улетку 1943 ЦШПР распрацаваў аперацыю пад кодавай назвай «Рэйкавая вайна». Яна пачалася 3 жніўня, працягвалася да 15 верасня і была прымеркавана да наступу савецкіх войскаў на Белгарадскага-Харкаўскім напрамку. Аперацыя праводзілася адначасова партызанскімі фарміраваннямі Беларусі, часткова Украіны, Ленінградскай, Смаленскай, Калінінскай, Арлоўскай вобласцей. Вынікі аперацыі былі уражываючымі. Толькі ў Беларусі чыгуначны рух быў паралізаваны на 15-30 сутак. Эшалоны з войскамі і баевой тэхнікай праціўніка, тэрмінова накіроўваюцца ў бок Арла, Белгарада і Харкава, захрасалі ў шляху, а нярэдка і знішчалісь партызанамі. Перавозкі праціўніка скараціліся амаль на 35-40%. Акупанты панеслі велізарныя матэрыяльныя страты ў паравозах, вагонах, рэйках, шпалах, абсталяванні, жывой сіле. Партызанскія фарміраванні здзяйснялі рэйды - доўгачасовыя баявыя маршы на акупаванай тэрыторыі, знішчалі нямецка-фашысцкія гарнізоны, пускалі пад адхон чыгуначныя склады, стваралі новыя партызанскія фарміраванні, праводзілі масавую палітычную работу сярод насельніцтва. Яны праходзілі па замкнёным (колцаваму) маршруце з вяртаннем на ранейшае месца дыслакацыі. Адзін з першых рэйдаў планавалі у сакавіку 1942 г. партызаны Мінскай, Пінскай і Палескай вобласцей. Асабліва шырокі размах атрымалі партызанскія рэйды у 1943 - 1944 гадах. Па тэрыторыі Беларусі рабіліся рэйды партызанскіх фарміраванняў Украіны (С.А. Коўпак, А.М. Сабураў, П.П. Вернігара, Я.И. Мельнік), Малдавіі, Літвы, Латвіі, Смаленскай, Калінінскай і Арлоўскай вобласцей. [ 6, c.98]
Да пачатку 1943 беларускія партызаны кантралявалі каля 50 тысяч квадратных кіламетраў тэрыторыі, да канца года - больш за 108 тысяч, або каля 60 адсоткаў акупаванай тэрыторыі рэспублікі, вызвалілі каля 38 тысяч квадратных кіламетраў беларускай зямлі. Існавала больш за 20 партызанскіх зон, дзе жыццё ішло па законах Савецкай улады.Тут было абсталявана 18 аэрадромаў, праз якія дастаўляліся грузы з Вялікай зямлі, эвакуіраваліся параненыя партызаны і дзеці. На стыку саюзных рэспублік, дзякуючы сумесным намаганням беларускіх, рускіх, украінскіх, літоўскіх, латвійскіх партызан, партызанскія зоны аб'ядноўваліся ў партызанскія краі.
Глава 3. Удзел партызан у вызваленні беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў
У канцы 1943 - пачатку 1944 партызанскія фарміраванні Беларусі складаліся з 157 брыгад і 83 асобных атрадаў, у якіх змагаліся больш за 270 тысяч партызан. У перыяд восеньскага наступу Чырвонай Арміі з 25 верасня па 1 лістапада праводзілася другая аперацыя «Рэйкавая вайна» пад кодавай назвай «Канцэрт». Вырашальную ролю адыгралі ў ёй беларускія партызаны. Яны падарвалі дзясяткі тысяч рэек, пусцілі пад адхон больш тысячы эшалонаў, знішчылі 72 чыгуначных моста, вынішчылі больш за 30 тысяч варожых салдат і афіцэраў. Гэта была адна з самых значных і яркіх аперацый у партызанскай дзейнасці. Лепш за ўсё даведацца пра становішча, характары аперацыі з успамінаў. Як раз такі фрагмент з успамінаў ветэрана партызанскага руху Н.Е.Усова: "... Вечарам 1 жніўня ў штабе брыгады было ажыўлена. Сюды выклікалі ўсіх камандзіраў, камісараў і начальнікаў штабоў. Прыйшоў Хомчанка, і ўсё насцярожана прыціхлі. Камбрыг пачаў чытаць загад. Цэнтральны штаб партызанскага руху ў ноч на 3.08. 1943 аб'яўляе пачатак буйнамаштабнай аперацыі "Рэйкавая вайна". Тых, хто сабраўся камандзіраў ўразіла шырата яе ахопу - чыгуначных камунікацый ворага тэрыторыі Беларусі, Украіны, Латвіі, Літвы і абласцей Ленінградскай, Калінінскай, Смаленскай, Арлоўскай.
Заклапочанасць камандзіраў можна было зразумець, кожны ўяўляў сабе важнасць гэтай незвычайнай аперацыі і кожнаму хацелася быць на яе пярэднім краі. Адзін Павел Стральцоў шырока ўсміхаўся. Яго дыверсійнай групе мелася быць галоўнае - ірваць рэйкі.
Брыгадзе адводзіўся ўчастак дарогі паміж станцыямі Круляўшчызна і Подевилье. Гэты ўчастак дарогі быў старанна вывучаны выведнікамі. Траскучымі выбухамі ўспыхвалі над насыпю, са звонам і свістам ляцелі кавалкі рэек і шпал, і гэтыя выбухі паўтараліся зноў і зноў. Калі дыверсійная група вярталася з задання жывой, усе былі вельмі задаволеныя поспехам, мясцовыя жыхары высыпалі на вуліцу сустракаць партызан. Было радасна на душы, мне ўспамінаўся пачатак, першыя дні, насцярожанасць сялян, а цяпер яны ўсміхаліся, віншавалі партызан з поспехам. Вядома ж, у гэтым немалая заслуга Камісараў, агітатараў. А калі сяляне жывуць справамі партызан, гэта значыць, ўключыліся ў барацьбу за вызваленне сваёй зямлі. [7, c. 165]
Актыўна дзейнічалі партызаны на грунтавых і шашэйных дарогах. Яны вывелі з ладу сотні аўтамашын, бронемашын і танкаў. Народныя мсціўцы грамілі варожыя гарнізоны, нападалі на штабы і склады праціўніка, палілі масты. Гітлераўскаее камандаванне вымушана было адцягваць для аховы камунікацый вялікую колькасць войскаў з фронту. Барацьба партызан-дыверсантаў адрознівалася мужнасцю і самаахвярнасцю. Малады падрыўнік Даніла Верека з 208-га партызанскага атрада Магілёўскай вобласці 8 кастрычніка 1942 на захад ад станцыі Слаўнае з мінай у руках кінуўся пад варожы эшалон. [2, c.143]
Па меры наступу савецкіх войскаў партызаны захапляі масты і пераправы, грамілі варожыя гарнізоны, штабы і склады праціўніка, вызвалялі ад гітлераўцаў многія населен¬ные пункты.
Фашысцкае камандаванне, занепакоенае размахам партызанскага руху, зімой 1943 - 1944 гадоў сцягнула вялізныя сілы для знішчэння партызан на тэрыторыі Беларусі. Асабіста буйныя баі разгарнуліся ў Полацка-Лепельскай зоне ў красавіку - траўні 1944 года. Сапернік меў значную перавагу ў жывой сіле, тэхніцы і ўзбраенні. У ходзе 25-дзённых бітваў немцы панеслі вялікія страты. Абяскроўленыя былі і партызаны. 5 мая яны прарвалі варожае кальцо блізу г.Ушачы. Беспаспяховымі апынуліся і іншыя карныя аперацыі немцаў супраць беларускіх партызан. [3, c.58]
Вырашальны ўдар партызанскія фарміраванні нанеслі ворагу ў ходзе беларускай наступальнай аперацыі «Баграціён». З 20 чэрвеня 1944 гады да поўнага вызвалення Беларусі працягваўся трэйці этап аперацыі «Рэйкавая вайна». У ёй удзельнічалі ўсе партызаны рэспублікі. Цалкам былі выведзеныя са строю найбольш важныя чыгуначныя шляхі, часткова паралізаваныя перавозкі ворага па ўсіх дарогах.
У Беларусі, як і ў іншых акупаваных раёнах краіны, захопнікі ажыццяўлялі распрацаваную імі чалавеканенавісніцкую праграму масавага знішчэння савецкіх людзей. Па плане "Ост" прадугледжвалася знішчыць 75% беларусаў, 25% беларусаў падлягае анямечвання. На тэрыторыі Беларусі гітлераўцы стварылі больш за 260 канцэнтрацыйных лагераў. У Трасцянецкім лагеры смерці фашысты знішчылі больш за 200 тысяч чалавек. Гітлераўцы правялі больш за 100 карных аперацый, знішчалі вёскі разам з насельніцтвам. За час акупацыі нямецкія захопнікі знішчылі ў Беларусі больш за 2 мільёны 200 тысяч савецкіх грамадзян, вывезлі ў Нямеччыну на катаржныя працы каля 380 тысяч чалавек. [4, c.93]
Дзеянні партызан ва ўзаемадзеянні з надыходзячай Чырвонай Арміяй мелі вялікае стратэгічнае значэнне.
Падпольная і партызанская барацьба беларускага народа супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў з'явілася адным з рашаючых умоў разгрому нашэсця, краху акупацыйнага рэжыму. За час вайны партызаны і падпольшчыкі нанеслі фашысцкай арміі велізарны ўрон у жывой сіле і тэхніце. Дыверсіі на камунікацыях і лініях сувязі зрывалі або запавольвалі перавозкі войскаў, тэхнікі і грузаў. Палітычная ра¬бота сярод насельніцтва акупаваных тэрыторый усяляла ў савецкіх людзей упэўненасць у перамозе над ворагам. беларусь вайны партызанскага фашысцкіх
У гады Вялікай Айчыннай вайны ў Беларусі змагалісьсь з ворагам амаль 370 тысяч партызан. Барацьба насіла інтэрнацыянальны характар. Нараду з беларусамі ў ёй удзельнічалі прадстаўнікі 70 нацыянальнасцей і народнасцяў Савецкага Саюза. У шэрагах партызан знаходзіліся каля 4 тысяч замежных антыфашыстаў, у тым ліку 3000 палякаў, 400 славакаў і чэхаў, 235 югаславаў, 70 венграў, 60 французаў, каля 100 немцаў і іншых. [10, c.62]
Беларускія партызаны правялі нямала сумесных баявых аперацый з рускімі, украінскімі, літоўскімі, латышскімі і малдаўскімі партызанамі, фарміраваннямі Арміі Краёвай. [14, c.78]
У барацьбе супраць фашысцкіх акупантаў удзельнічалі ўсе пласты насельніцтва, аднак галоўную ролю ггралі рабочыя і сяляне. Сярод народных мсціўцаў пераважала моладзь. Юнакі і дзяўчаты да 26 гадоў складалі больш за палову партызан. [6, c.8]
З чэрвеня 1941 па ліпень 1944 года партызаны Беларусі вывелі са строю каля 500 тысяч ваеннаслужачых акупацыйных войскаў і марыянетачных фарміраванняў, чыноўнікаў акупацыйнай адміністрацыі, узброеных каланістаў і памагатых (з іх 125 тыс. Чалавек - незваротныя страты), падарвалі і пусцілі пад адхон 11128 варожых эшалонаў і 34 бронецягнікі, разграмілі 29 чыгуначных станцый і 948 варожых штабоў і гарнізонаў, узарвалі, спалілі і разбурылі 819 чыгуначных і 4710 іншых мастоў, перабілі больш за 300 тыс. рэек, разбурылі звыш 7300 км тэлефонна-тэлеграфнай лініі сувязі, збілі і спалілі на аэрадромах 305 самалётаў, падбілі
танкаў і бронемашын, знішчылі 438 гармат рознага калібру, падарвалі і знішчылі 18 700 аўтамашын, знішчылі 939 ваенных складоў. За той жа перыяд партызаны Беларусі ўзялі наступныя трафеі: гармат - 85, мінамётаў - 278, кулямётаў - 1874, вінтовак і аўтаматаў - 20 917. Агульныя незваротныя страты беларускіх партызан у 1941-1944 гг., Па няпоўных дадзеных, склалі 45 тысяч чалавек.
Пасля вызвалення Беларусі 180 тысяч былых партызан працягвалі вайну ў радах дзеючай арміі.
ліпеня 1944 г на мінскім іпадроме (у канцы вул.Чырвонаармейскай) адбыўся парад 30 тысяч беларускіх партызан. Парад прымаў камандуючы 3-м Беларускім фронтам генерал арміі Чарняхоўскі І.Д.. Сімвалічна, што надругі дзень - 17 ліпеня - у Маскве па вул. Горкага прайшлі калоны нямецкіх ваеннапалонных, захопленых у Беларусі (так званы "парад фаталістаў").
Усяго за гады вайны 87 партызан і падпольшчыкаў Беларусі сталі Героямі Савецкага Саюза, звыш 140 тысяч узнагароджаны ордэнамі і медалямі.
Заключэнне
У жыцці народа заўсёды маюцца сэнсавыя пункты развіцця, своеасаблівыя гены гісторыі, у якіх закадзіраваны характар нацыянальнай самасвядомасці, гістарычная сувязь пакаленняў, цывілізацыйныя прыярытэты грамадства і дзяржавы. Такім, безумоўна, сэнсавым пунктам ў нашай гісторыі з'яўляецца Вялікая Айчынная вайна, падчас якой найбольш рэльефна выявіліся велічны дух беларускага народа, яго свабодалюбная сутнасць і гістарычная мудрасць.
Пачуццё патрыятызму нашых людзей у гады Вялікай Айчыннай вайны дасягнула свайго найвышэйшага напалу. Імкненне абараніць незалежнасць краіны, родную зямлю, свой хатні ачаг было неўтаймоўным.
Нягледзячы на тое, што падобная «пераацэнка» гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху ў Беларусі працягваецца і цяпер, рэальныя факты і падзеі, дакументы і матэрыялы часоў Вялікай Айчыннай вайны цалкам выкрываюць аргументацыю гэтых «даследчыкаў» пра партызанскі рух у Беларусі. Лічыць, што беларускія партызаны справакавалі жорсткасць заваёўнікаў - значыць зграшыць супраць ісціны. Дастаткова ўспомніць бамбёжкі, накіраваныя на адыходзяць мірных жыхароў у першыя дні вайны - безабаронных бабулек, маці з дзецьмі... Калі б не было партызанскіх фарміраванняў, страты беларускага мужчынскага насельніцтва прызыўнога ўзросту былі б больш значнымі, яшчэ больш моладзі было б вывезена ў Германію ў рабства. Партызаны ставілі задачу - выйграць бой, захоўваючы жыцця свае і насельніцтва.
Па паведамленнях самых акупантаў, ім не ўдавалася рэалізаваць свой план заваёвы Беларусі менавіта па прычыне масавага партызанскага руху.
Варта адзначыць той факт, што ў час фашысцкай акупацыі Беларусі 60% нашай тэрыторыі кантралявалася партызанскімі атрадамі. І гэты найважнейшы гістарычны факт даказвае, што толькі дзякуючы партызанскага руху беларускі народ захаваўся ў якасці самастойнага этнасу. Калі б не было ўсенароднага супраціўлення ворагу, то наш народ падвергся бы поўнаму фашысцкаму знішчэнню, як гэта і было прапісана ў фашысцкіх планах па «асваенню усходніх зямель». Партызанскі рух у СССР адыграла вялікую ролю ў разгроме гітлераўскіх ордаў. Яно ўзбагаціла ўсенародную партызанскую вайну новымі формамі барацьбы, унёс шмат каштоўнага ў арсенал партызанскіх дзеянняў.
Перамога савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне - гэта не толькі асабліва ваенная перамога, ваенны разгром фашызму. Гэта была духоўная перамога дабра над злом, жыцця над смерцю, справядлівасці над несправядлівасцю, свабоды над рабствам, гісторыі над антыгісторыяй. Гэта была перамога вышэйшых маральных, чалавекалюбны сіл над сіламі амаральнымі, чалавеканенавісьніцкай. Вялікая Айчынная вайна мела характар агульнадэмакратычныя барацьбы сусветнага маштабу, на чале якой знаходзілася наша краіна.
Спіс выкарастаных крыніц і літаратуры
1. Васілеўскі А. «Кароткая энцыклапедыя Вялікай Айчыннай вайны. «Камуніст», 1970, № 8, стар. 112.
. Вялікая Айчынная ў лічбах і фактах. - Мн., 1998 г.
. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа. Выд. цэнтр БГУ.2004.
. Долготович В.М. Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
. Жукаў Г.К. "Успамін і разважанні" - М., 1969
. Залескі А.І. У партызанскіх краях і зонах. Патрыятычны подзвіг савецкага сялянства ў тыле ворага (1941-1944гг.). М., 1962
. Калінін П.З. Партызанская рэспубліка. - М., 1964
. Кузьменка У.І. Савецкая інтэлігенцыя ў партызанскім руху
. «Гісторыя Вялікай Айчыннай вайны Савецкага Саюза. 1941-1944». Тым шосты. - М., Воениздат, 1965
. "Партызанскімі сцежкамі Беларусі", Праф. издат. 1984
. Панамарэнка П.К. «Партызанскі рух у Вялікай Айчыннай вайне». - М., 1943.
. "Зборнік баявых дакументаў Вялікай Айчыннай вайны». Вып. 5. - М., Воениздат, 1947
. Фёдараў А.А. Савецкая Беларусь №50, 19 лютым 2002
. Хацкевіч А.Ф., Кручок Р.Р. Станаўленне партызанскага руху ў Беларусі і дружба народаў СССР. - Мн., 1980.