Эвалюцыя плыняў і карункаў ідэалогіі западнарусістаў
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ
1. КРЫНІЦЫ І ГІСТАРЫЯГРАФІЯ
2. ФАРМІРАВАННЕ ЗАПАДНОРУСІЗМА
2.1 Паняцце "западнорусізм"
2.2 Роля РГТ у даследаваннях этнакультурных асаблівасцяў беларускіх земляў
2.3 Падрахункі даследавання беларускіх земляў як перадумовы і прчынны фарміравання "западнарусізма"
2.4 Дачыненне Расійскай імперыі да беларускіх земляў
3. ФАРМІРАВАННЕ ГІСТАРЫЧНАГА АСЭНСАВАННЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯЎ
3.1 Тэндэнцыі, якія склаліся гістарычна фарміравання этнічнай і нацыянальнай самасвядомасці
3.2 Пытанні асэнсавання гісторыі беларускіх земляў
3.3 Што такое "Беларусь"? Погляды на праблему "западнарусістаў".
4. ЭВАЛЮЦЫЯ ПЛЫНЯЎ І КАРУНКАЎ ІДЭАЛОГІІ ЗАПАДНАРУСІСТАЎ
4.1 Западнарусізм як асэнсаванне еднасці беларусау і велікарусау
4.2 Ліберальны кірунак у западнорусізме
4.3 Кансерватыўныя вялікадзяржаўны шавіністычны кірунак
ЗАКЛЮЧЭННЕ
КРЫНІЦЫ І ЛІТАРАТУРА
УВОДЗІНЫ
западнарусізм нацыянальная самасвядомасць беларускі
На працягу ўсёй гісторыі сучаснай Беларусі востра стаяў пытанне аб этнічным, нацыянальным самавызначэнні. І у сучаснасці гэтая праблематыка не страціла актуальнасці. Існуе шмат розных поглядау на тое, што датычыцца беларускай дзяржаунасці. І гэтыя пытанні паусталі не толькі зараз, але і былі відавочнымі і раней, нават і у перыяд, які разглядаецца у курсавой рабоце. З гэтага можна вызначыць актуальнасць тэмы курсавой працы - асэнсаванне і аналіз гісторыі беларускіх земляў, асэнсаванне нацыянальнай прыналежнасці.
Менавіта, калі разглядаць зяуленне і развіцце беларускай нацыі, то даследчыкі зяуляют увагу на то, што працэс фарміравання беларускай нацыі адбывауся у XIX стагодзі. І у гэтым жа стагодзі і складваецца плынь западнарусізму, якая абгрунтовывала беларускую самабытнасць, культуру, выяулала непадобные за велікарускія рысы. Таму і вывучэнне плыні западнарусізму дапамагае больш грунтоуна падыходзіць да пытання беларускай дзяржаунасці.
Гісторыю беларускай дзяржаўнасці варта адсочваць са часу існавання Полацкага, Тураўскага і іншых дзяржаўных адукацый. Наступным этапам у гісторыі нашай зямлі стала эпоха Вялікага княства Літоўскага. Але галоўныя пытанні азначэння этнічнага і нацыянальнага самавызначэння паўсталі са часу існавання Рэчы паспалітай, асабліва пасля яе падзелаў.
Пасля ўключэння беларускіх земляў у склад Расійскай імперыі з'явілася праблема апраўдання далучэння беларускіх земляў, асэнсаванні прыналежнасці якія жывуць на далучаных землях этнасаў і што зараджаюцца нацый.
У другой палове XIX у. Пад уплывам рознага роду фактараў узнікае ідэалагічнага і грамадска-палітычная плынь "западнорусизм ", што і з'яўляецца аб'ектам даследавання дадзенай курсавой працы.
Само плынь "западноруссизма" мела ў сваёй аснове не аднастайныя канцэпцыі, але ўсе яны накіраваныя на асэнсаванне, пры дамінанце вялікарускага фактару, месцы беларускіх земляў у сістэме прылады Расійскай імперыі. Ад гэтага і, менавіта, сама назва плыні. Западнарусізм - ад Западная Россия, як называлі нашы землі прадстаунікі гэтай плыні.
Зыходзячы з вышэйсказанага, варта адзначыць, мэта курсавой працы: даследаванне ідэалагічнай і грамадска-палітычнай плыні "западноруссизм".
Задачы, якія ставяцца пры дасягненні гэтай мэты, наступныя: - прааналізаваць крыніцы і літаратуру па тэме курсавой працы;
высвятліць і вызначыць этапы і асаблівасці фармаванне "западноруссизма";
вызначыць гістарычныя рэаліі асэнсавання беларускіх земляў;
вылучэнне канцэпцый і меркаванняў найболей яркіх прадстаўнікоў "западноруссизма" на асэнсаванне гістарычных заканамернасцяў развіцця беларускіх земляў;
вылучыць кірункі ў плыні "западноруссизма", вызначыць персаналіі і вырабіць параўнальны аналіз іх дзейнасці і канцэпцый.
Метады, якія былі скарыстаныя айтарам праекту пры напісанні курсавой працы наступныя: метад крытычнага аналізу, комплексны, гісторыка-генытычны, калі выкрываліся узаемасцвязі падзей, так сама трэба зазначыць гісторыка-парайнальны метад, гісторыка-сістэмны, агульнагістарычны і агульнанавуковы метады пазнання.
Курсавая праца падзеленая на чатыры раздзела. Падзел на гэтыя раздзелы вызначаюцца задачамі, якія ставяцца ў курсавой працы. Так, у першым раздзеле апісваюцца гістарыяграфія праблемы, вызначаюцца асноўныя крыніцы па ёй. Астатнія раздзелы падзеленыя на пункты і адпавядаюць пастаўленым задачам.
У цэлым трэба зазначыць, што тэма курсавой работы складаная, мала даследаваная і патрабуе грунтоунага даследавання.
1. КРЫНІЦЫ І ГІСТАРЫЯГРАФІЯ
На працягу шматлікіх гадоў, да з'яўлення прадстаўнікоў ідэалагічнай і грамадска-палітычнай плыні западнарусізм стаяла пытанне аб этнічным і сацыяльным статусе беларускіх земляў. Асабліва востра яно паўстала пасля таго, як Расійская імперыя ў саюзе з Прусіяй і Аўстрыяй прынялі рашэнне аб падзеле Рэчы паспалітай. У падрахунку гэтых падзелаў да Расійскай імперыі была далучана ўся тэрыторыя сучаснай Беларусі. Гэтыя палітычныя падзеі прывялі да таго, што грамацкасць імперыі пачала абгрунтовываць гістарычныя падзеі, звязанныя с узаемаадносінамі беларускіх зямель і Расіі. Таму і працы прадстаўнікоў западнарусізму меют апісанне гістарычных падзей. Увогуле, праз апісанне гісторыі беларускіх зямель і магчыма пазнаць ідэалагічныя і гістарычныя погляды прадстаўнікоў, якія і фаміруюць сутнасць плыні.
Шмат у чым праблема "западноруссизма" сама па сутнасці з'яўляецца гісторыяграфічнай. Таму што яно паўстала пад уплывам шматлікіх даследчых прац.
Трэба адразу зазначыць, што гэта праблема на сучаснам узроўне мала вывучаецца. Па гэтаму і літаратуры не шмат, нават мала. Таму есць і абгрунтаванне. Па-першае: прадстаўнікі западнарусізму на пачатак XX стагодзя яшчэ былі актуальнымі. Іх працы на той час былі самадастатковыя, грамацкасць не патрабавала перагляду поглядаў вучоных. Па-другое: з прыходам да улады бальшавікоў цікавасць да прац прадстаўнікоў западнарусізму спала, як на ўсю літаратуру буржуазнага перыяду, так і ту, якая мела дачыненне да самасвядомасці беларусаў. І толькі пасля таго, як Рэспубліка
Гісторыю праблемы варта пачынаць ужо з самога факту далучэння беларускіх земляў да Расійскай імперыі. Ужо тады, пачынальна з XIX стагодзя першыя асэнсаванні па дачыненні да сутнасці культурных ментальных асаблівасцяў беларусаў не маглі не асэнсоўвацца. Але сур'ёзнае станаўленне гэтагай плыні можна пачынаць толькі пасля таго, як пачынае дзейнічаць Рускае Геаграфічнае Таварыства. Гэтае аб'яднанне накіравала сваю дзейнасць на даследаванне этнаграфіі беларускага народа яго матэрыяльнай і духоўнай культуры з этнічнымі асаблівасцямі.
Асаблівую працу ў даследаванні беларускіх земляў прарабілі карэспандэнты Генеральнага штаба. . Урад был занепакоенае ўзмацненнем нацыянальнага руху ў Заходнім боку; імкнучыся даказаць спрадвечна рускі характар гэтага боку і тым самым прыслабіць там польскі ўплыў, ен паслаў афіцэраў Генеральнага штаба для збору статыстычных і этнаграфічных звестак. У выніку ў 60-х гадах XIX у. з'явілася шматтомнае выданне "Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба". Плён гэтай, як яе заве З. А. Токарев, "урадавай", "ваеннай" этнаграфіі адмысловай каштоўнасці не маюць. Аднак некаторыя аўтары сабралі багаты этнаграфічны матэрыял.
Сярод такіх вайскоўцаў-этнографаў быў і яркі прадстаўнік "западнорусізма" - Пётр Баброускі. Пасля заканчэння Пружанскага дваранскага вучы-лішча (1844) і Полацкага кадэцкага карпусы (1849) П. Баброўскі быў пераведзен у дваранскі полк, дзе і пачалася яго ваенная кар'ера. У 1857 г. ен скончыў Ваенную акадэмію, пасля чага служыў у розных вайсковых часцях, пры Генеральным штабе і ў ваенных вучылішчах і даслужыўся ды чына генерал-маера. Такім чынам, відавочна, што гэты чалавек мей непасрэдныя адносіны і да нашых земляў, так як, што бачна з біяграфіі, шмат часу ен пражыў на беларускіх земляў.
Паралельна з ваеннай службай П. Баброўскі займаўся гісторыяй і этнаграфіяй "роднага яму Паўночна-Заходняга боку" , гісторыяй юнкерскіх вучылішчаў і ўставамі Пятра I.
Гісторыка-этнаграфічныя нарысы Баброўскага накіраваны на тое, каб даказаць, што Гродзенская губерня па гістарычнаму племянному паходжанню з'яўляецца часткай Расіі. Пры гэтым "рускае насельніцтва" Гродзенскай губерні ен падзяляе на "чарнарусаў, тых жа беларусаў і маларасіян або лепш палешукоў, ці пінчукоў і бужан" . Так, да ліку маларускіх, Баброўскі адносіў Пружанскі, Кобрынскі, Брэсцкі і Бельскі паветы, да беларускіх - Слонімскі, Ваўкавыскі і часткова Беластоцкі, Сакольскі і Гродзенскі.
Але, усё жа ў кантэксце дадзенай курсавой працы важна вызначыць месца Баброускага ў "западнорусізме". На погляд аўтара курсавога праекту, менавіта гэты прадстаўнік ідэалагічнай плыні меў найболей ліберальныя пазіцыі па дачыненні да беларускіх земляў і народу, які жыў на іх. Даследчык сцвярджаў, што народ беларускі адрозніваецца па шэрагу прыкмет ад вялікарусаў, што мова, на якой размаўляюць беларусы павінна мець развіццё, а не знішчэнне як прыслоўе рускага.
Акрамя Бобровского можна назваць яшчэ шмат даследнікаў этнографаў. Гэта і Никифароускі і Сержпутойскі і шмат іншых, унеслых укладанне ў развіццё этнаграфічных і гістарычных ведаў па Беларусі.
Аб гэтых даследаваннях і саміх даследніках можна пазнаць як з іх прац, так і з наступных абагульняючых выданняў. Можна назваць такія працы як "Этнаграфія Ўсходніх славян. Нарысы традыцыйнай культуры"|2|; праца Бондарчыка Ў.К. "Гісторыя Беларускай этнаграфии"|3| і іншыя працы.
Гэтыя этнаграфічныя даследаванні дазволілі зрабіць высновы, што беларускі народ мае своеасаблівасць, адрозніваецца ад вялікарускага. Гэтыя высновы заахвоцілі шматлікіх да фармавання сваіх поглядаў на праблему. Сярод такіх людзей быў і Каялович, якога можна лічыць галоўным ідэолагам "западнорусізма".
У 1859 - 1861 гадах М. О. Коялович апублікаваў сваю першую гістарычную манаграфію ў двух тамах. Гэта была яго магістарская дысертацыя на тэму: "Літоўская царкоўная ўнія", паспяховая абарона якой адбылася у канцы 1861 года. Паказчыкам прызнання хуткіх навуковых і педагагічных заслуг Кояловича з'явілася прысваенне яму 28 лютага 1862 года званне экстраардынарнага професараспопда.
"Праца М. О. Кояловича над сваёй першай кнігай, - адзначае даследнік жыцця і творчасці гісторыка прафесар У.Н. Черыніца, - прывяла да крушэння яго наіўных планаў стаць кабінетным навукоўцам. Які ўварваўся ў навуку з самой гушчыні западнорускага бурлівага жыцця, ён занёс у яе тыя самыя "падпаленыя пытанні", якія ператварылі сухія тэарэтычныя штудии у патрэбныя для народа і краіны пошук".
Актуальнасць гістарычных прац Кояловича ў сувязі з актывізацыяй польскага сепаратызму ў пачатку 1860-х гадоў не толькі ў этнічных польскіх абласцях, але і ў беларускіх і ўкраінскіх землях не засталося незаўважанай Урадам Расійскай Імперыі. Старшыня Дзяржаўнай Рады і Кабінета Міністраў граф Д. Н. Блудаў, з згоды імператара Аляксандра II, запрасіў Міхася Восіпавіча як эксперта для ўдзелу ў распрацоўцы палітычных рашэнняў па сітуацыі ў беларуска-літоўскіх землях.
Такім чынам, трэба зпзначыць, што менавіта Каяловіч зяўляецца адным з галоўных ідэелагаў плыні. І менавіта яго працы маюць важнасць не толькі як крыніцы, але і як тэматычная літаратура. У дадзенай курсавой рабоце вялікую ролю адыгравае кніга Каяловіча Чтения по истории западной России|13|. У гэтай рабоце ен падае як і свае думкі наконт польскасці на беларускіх землях, так і гісторыю нашых зямель да падзелаў. У той часткі, дзе Каяловіч апісвае гісторыю Беларусі, аўтар так сама раскрывае сутнасць сваіх поглядаў на гістарычнасць нашай Радзімы. Таму пры высветленні пазіцый гэтага даследчыка трэба і ўлічваць яго падыход да гісторыі.
Сярод прадстаўнікоў "западноруссизма" варта адзначыць і Пыпіна А.Н. яго праца "Гісторыя рускай этнаграфіі"|14| заслугоўвае асаблівай увагі пры даследаванні тэмы курсавой працы. Гэты навуковец, які жыў і што працаваў у канцы XIX стагодзі закранаў такія тэмы ў сваіх даследаваннях, як у цэлым гісторыя беларускага боку. Аналізаваў праблему канфесійных узаемаадносін на нашых землях. У сваіх поглядах Пыпін прытрымліваўся ліберальнага кірунку ў "западноруссизме". У вышэй зазначынай рабоце аутар не толькі, мабыць і не столькі робіць самастойную грунтоўную работу, сколькі аналізуе розныя падыходы да праблемы. Есць у яго рабоце і звесткі а такіх прадстаўнікоў западнарусізма, як Сапуноў, Раманаў. Пыпін падае інфармацыю пра дзейнасць Гаворскага і падае важнаць яго выдавецкай дзейнасці. Таму трэба выкрэсліць і пра вельмі вялізарную важнасць адзначанай работы.
Гісторык Без-Корнилович таксама прадстаўнік ліберальнага кірунку, у сваёй "Гісторыі" ён не толькі дае агляд найважным падзеям, якія адбываліся на беларускіх землях, але і сцвярджае, што Беларусь мае шмат своеасаблівасці, якое дазваляе ёй вылучацца з агульнай масы славянскіх народаў.
З плыні "западноруссизма" вылучаецца не толькі кірунак ліберальнага толку, але і кансерватыўнае вялікадзяржаўнае шавіністычнае. Варта адзначыць, што гэты кірунак не прызнавала ніякіх асаблівасцяў беларускага народа. Усе адметныя асаблівасці беларусаў бачыліся імі толькі як перажыткі польскага ўплыву. Яркім прадстаўніком гэтага кірунку быў Говорскі. Аб яго поглядах і меркаваннях можна пазнаць з кнігі найвыдатнага даследніка пытання існавання плыні "западнарусізма" Цвікевича А. "Западноруссизм". У гэтай рабоце Цвікевич дае негатыўную адзнаку поглядам Говорскага. Акрамя таго, як было зазначана вышэй, аб Гаворскім гаворыць і Пыпін.
Пры даследаванні тэмы заходнерусізму нельга абысціся без разгляду поглядаў і гістарычных работ такога даследчыка, як Турчыновіча И.В. Пры напісанні курсавой работы выкарыстовывалася яго работа Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен|18|. У разглядзе гісторыі беларускіх зямель аўтар падае яе як генытычна звязанаю з гісторыяй Расіі, ен робіць акцэнт на тое, што пры узнікненні першай дзярдаўнасці на Русі, нашыпродкі на толькі не працівіліся, але і былі часткай той дзяржавы. І з гэтага ен і падае даоейшыю гісторыю. Канешне ў рабоце есць шмат негатэвізму ў дачыненні да Польшчы, царкойнай вуніі і інш.
Пры напісанні курсавой працы выкарыстоўваліся і рознага роду выдання. Скарыстаныя працы агульнагістарычнага толку дазвалялі больш аб'ёмна вырабіць даследаванні па перыядзе, калі развіваўся "западнорусізм". Да такіх кніг можна аднесці "Нарысы па гісторыі Беларусі" |8|, дзе ў першым томе апісваюцца падзеі, звязаныя з праблемай курсавой работы. Такога жа толку праца Чыгрынава П.Г. "Нарысы гісторыі Беларусі"|9|. Канешне, у гэтых выданнях няма грунтоўнага падыходу да праблемы курсавога праэкту, але яны дапамагаюць не толькі абемна разглядаць пытанне, але і рабіць паралелі з іншымі падзеямі.
Асобна варта вылучыць манаграфію Пічукова В.П., напісаную сумесна з Сычовым В.І. "Палітыка царызму ў Беларусі ў першай палове XIX стагоддзі" |7|. У гэтай невялікай працы даецца ў цэлым палітыка Расійскай імперыі ў дачыненні да беларускіх земляў. Даецца адзнака некаторым бачанням таго часу. Так аўтары не згодны з большасцю даследнікамі а тым, што забарона на афіцыйнае выкарыстанне назоваў "Беларусь" і "Літва" мела для развіцця нацыянальнага руху вырашальнае значэнне, аўтары сцвярджаюць, што назвы ўсё ж выкарыстоўваліся ў пабочных выпадках, як то: беларуская навучальная акруга. У манаграфіі ёсць нямала цікавых звестак па якім мажна вызначаць, як праводзілася палітыка царызму ў дачыненні да беларускіх земляў.
У працы скарыстаныя і іншыя выданні. Так, выкарыстоўваліся звесткі з энцыклапедый для разгляду самога паняцці "западноруссизм". Для рассмотра пытання аб грамадска-палітычнай думкі ў Беларусі цікавыя працы Бузіны З.М. |6|.
У сучасным перыядзе праблема "западнорусізма" разглядаецца не значна. Аднак можна вылучыць такога даследніка сучаснасці, як Літвінскі А.У., які абараніў кандидацкую дысертацыю па тэме западноруссизма. Таксама ў гэтага аўтара ёсць аб'ёмны артыкул па гэтай тэме.
У цэлым жа можна гаварыць, што праблема мала даследаваная. Крыніцы па ёй утрымоўвае не мала даследаванняў XIX стагоддзі, аднак аказваецца мала цікавай для сучасных даследнікаў. Толькі ўжо ў новым тысячагоддзі проблема, якая разглядаецца і ў курсавой рабоце пачала цікавіць даследчыкаў. Зяўляюцца такія гісторыкі, як Літвінскі. Акрамя таго выдавецтва Беларуская энцыклапедыя на працягу з 2004 па 2006 год у кожным сязоне выдае кнігу прадстаўнікоў плыні заходнерусізму. Гэтыя кнігі ў добрам пераплеце і эстэтычна зроблены.
Трэба спадзявацца, што ў будучым можна будзе убачыць яшчэ не адну працу па гэтай тэме і што будзе выходзіць у новым выдавецтве кнігі прадстаўнікоў, тым больш, што зараз усе актыўней становіцца пытанне ўзаімаадносін з Расіяй і трэба да вызначэння пытання падыходзіць і гістарычна.
2. ФАРМІРАВАННЕ ЗАПАДНОРУСІЗМА
.1 Паняцце "западнорусізм"
"Заподноруссизм" - плынь у гісторыі грамадскай думкі ў Беларусі, якая лічыла, што Беларусь не з'яўляецца краінай з асобай нацыянальнай культурай і не мае для гэтага права на самастойнае культурнае і палітычнае развіццё. Аднак што яна з'яўляецца культурнай і дзяржаўнай часткай Расіі і таму павінна быць разгледжаная як адна з яе складовых элементаў |7, c. 7|.
З гэтага азначэння ўжо ясна, што ў перыяд наспявання працэсаў станаўлення беларускай нацыі, адмыслова і тармазіліся з'явы, звязаныя з праявай нацыянальнага пытання ў беларусаў. Гаварыцца аб тым, што беларусы, якія з'яўляюцца носьбітамі вызначанай нацыянальнай культуры не маглі былі вызначацца як самастойная нацыя. Паўтараецца тое, што беларускія землі з'яўляліся складовай часткай Расійскай імперыі, імёны яе кіраўніцтва і не давала правы вылучацца па нацыянальным пытанні беларусам.
Сам назоў "запанорусізм" адбылося ад таго меркавання, што беларусы з'яўляюцца складовай часткай вялікарускага народа. У гісторыяграфічнай традыцыі расійскіх даследнікаў можна вызначыць, што існаваў адзіны рускі народ. Яго фармаванне адбылося ў поры Кіеўскай Русі. Пазней гэты народ, у чыннік розным фактарам быў раз'яднаны на некалькі галін, аднак у сутнасці ён з'яўляецца адным народам. Менавіта адным з такіх адгалінаванняў, але не больш лічылі беларускія землі і "западнорусисты". Беларусы жа засяляюць тэрыторыю на захад ад вялікарускага арэала рассялення, таму і плынь атрымала такі назоў. У сутнасці жа "западноруссизм" не што іншае, як аналіз ідэнтычнасці великорусов і беларусаў.
2.2 Роля РГТ у даследаваннях этнакультурных асаблівасцяў беларускіх земляў
Пасля далучэння беларускіх земляў да Расійскай імперыі, стварыліся перадумовы для даследавання нашага боку. Новая краіна, па логіцы павінна была даследаваць землі, аднак варта сказаць, што даволі доўгі час беларускія землі не даследаваліся расійскімі ўладамі ў буйнамаштабных праектах.
Большасць прац па беларускай этнаграфіі першай паловы XIX у. былі напісаныя на польскай мове і надрукаваныя ў польскай прэсе. Гісторыя польскай этнаграфіі XIX ст., справядліва піша А. Пасерн-Зелинский, бесперапынна звязаная з пачаткам этнаграфічнага вывучэння Ўкраіны, Беларусі і Літвы. У гэты перыяд усходнія вобласці былой Рэчы паспалітай гушчару станавіліся прадметам навуковай цікавасці, чым карэнныя польскія землі |2, c. 151|.
Вызначаную працу па вывучэнні беларусаў праводзіў таксама Генеральны штаб. Урад было занепакоенае ўзмацненнем нацыянальнага руху ў Заходнім боку; імкнучыся даказаць спрадвечна рускі характар гэтага боку і тым самым прыслабіць там польскі ўплыў, яно паслала афіцэраў Генеральнага штаба для збору статыстычных і этнаграфічных звестак. У выніку ў 60-х гадах XIX у. з'явілася шматтомнае выданне "Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба" |2, c. 152|.
Але не толькі гэтыя фактары, што тэрыторыя сучаснай Беларусі выяўляла паўстанцкі дух, паўплывалі на тое, што беларускія землі пачалі актыўна даследавацца расійскімі навукоўцамі.
Пашырэнню збіральнай працы ў Беларусі ў 40 - 60-х гадах XIX у. спрыяла дзейнасць Рускага геаграфічнага грамадства (РГТ), Грамадствы аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі пры Маскоўскім універсітэце і інш. Працэс назапашвання звестак аб беларусах актывізаваўся ў сувязі з падрыхтоўкай Усерасійскай этнаграфічнай выставы 1867 г. |2, c. 152|.
З сярэдзіны стагоддзя і РГО і Акадэмія навук усё шырэй залучалі ў этнаграфічную працу беларускіх аўтараў. У канцы 40-х гадоў з'явіліся паваротам да сістэматычнага і ўсебаковага вывучэння народнага побыту. Калі ў папярэднія гады, калі толькі пачаўся завяршальны этап працэсу станаўлення нацыянальнай самасвядомасці, этнаграфічныя апісанні часцей за ўсё дакраналіся такіх бакоў побыту, як народная паэтычная творчасць і абрады, у якіх асабліва ярка выяўлялася этнічная своеасаблівасць беларусаў, то ў 80-90-е гады этнаграфічныя інтарэсы распаўсюджваюцца на самыя разнастайныя формы народнай культуры, і духоўнай і матэрыяльнай |3, c. 27|.
Кіраўнікі Грамадства разаслалі па ўсёй Расіі (у тым ліку - і ў Беларусь) праграму для збору этнаграфічных звестак. Па гэтай праграме былі складзеныя этнаграфічныя апісанні асобных мясцовасцяў Беларусі. Некаторыя з гэтых апісанняў апублікаваныя затым у "Этнаграфічным зборніку" Рускага геаграфічнага грамадства.
Неабходнасць у больш поўным этнаграфічным вывучэнні Беларусі прывяла да стварэння ў 1867 г. у Вільні Поўнача-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага грамадства - мясцовага навукова-этнаграфічнага цэнтра. Рускае геаграфічнае грамадства, яго Поўнача-Заходні аддзел згулялі важную ролю ў арганізацыі мясцовых сіл па этнаграфічным вывучэнні Беларусі |5, с. 18|.
Вядомы беларускі гісторык і грамадскі дзеяч Аляксандр Цвікевіч пісаў, што ідэя беларускага культурнага адраджэння лунала ў канцы 50-х на пачатку 60-х гадоў ХІХ ст. у паветры і знаходзіла моцны адгалосак у агульным грамадска-культурным уздыме ў Расіі, асабліва ў сувязі з моцным нацыянальным рухам на Украіне. Падняўшая галаву рэакцыя і мураўёўскі тэрор разам з паўстаннем задушылі яе далейшае развіццё. Сення гісторыкі знаходзяць вусе больш фактаў, якія пацвярджаюць слушнасць гэтага выказвання |4| .
Можна гаварыць, што праца РГТ падняла на новы віток разуменне сутнасці гістарычнага і этнаграфічнага беларускіх земляў.
.3 Падрахункі даследавання беларускіх земляў як перадумовы і прчынны фарміравання "западнарусізма"
Такім чынам можна гаварыць аб тым, што Рускае геаграфічнае грамадства было правадыром у розумы грамадскасці той з'явы, што на захадзе ад саміх великорусов пражываюць народ са сваімі адметнымі асаблівасцямі, са сваёй культурай, традыцыямі. Гэтую приделанную працу прытрымлівалася не толькі падаць з пункта погляду ўнікальнасці ў этнаграфічным і сацыякультурным плане, але і разгледзець з пазіцый великодержавности Расійскай імперыі. Шматлікія бачылі ў беларускіх землях спрадвечна рускія. Такім чынам з'яўляюцца перадумовы для стварэння канцэпцыі "западнорусізма".
Востра пастаўленае пытанне аб не паўторнасці беларускіх земляў трэба было вырашаць. Адно з самых, што падахвочвае чыннікаў гэтаму - магчымасць сепаратысцкага руху заходніх беларускіх губерняў па дачыненні да Расійскай імперыі. Улады гэта разумелі выразна і было прынята рашэнне па стварэнні Віленскай археаграфічнай камісіі, мэта якой вызначыць гістарычныя правы Расіі на Беларусь. Аднак, практычныя падрахункі яе публіцыстычнай дзейнасці па абнаўленні старажытнага актавага матэрыялу паказалі гісторыка-культурную непаўторнасць беларускіх земляў |1, с. 417|.
Але гэтыя высновы ніяк не маглі ўладкоўваць кіруючыя кругі Расійскай імперыі. Такім чынам сам царызм аказваў уплыў на перыядычны друк, развіццё якога адзінкава прытармажвалася, бо расійскія ўлады хваляваліся з-за росту палітычнага ўплыву прэсы на грамадстве. Таму нацыянальны друк, якім у то час адчувалася остроя неабходнасць практычна не развівалася |6, с. 87|.
Гэтыя меры былі накіраваныя на магчымае возростание нацыянальнага руху на беларускіх землях. Але гэтак прымітыўнымі, міліцэйскімі метадамі нельга было дзейнічаць, таму ідэалагічная плынь "западноруссизма" усяляк падтрымлівалася ўладамі, аб чым гаворыць і высокае становішча ў грамадстве саміх адэптаў гэтай плыні, у прыватнасці Каяловича.
Адгэтуль варта, што развіццё даследчай працы, якая развярнулася на беларускіх землях, было адной з асноўных чыннікаў развіцця "западнарусізма", бо востра ўздымаўся пытанне аб нацыянальнай і этнічнай прыналежнасці беларускага народа.
.4 Дачыненне Расійскай імперыі да беларускіх земляў
Пасля далучэння да Расійскай імперыі беларускіх земляў, улада заможных имперцев з'явілася і мноства праблем. На новых тэрыторыях трэба было і ўводзіць агульнае для ўсёй імперыі заканадаўства, трэба было вырабіць сваё раянирование тэрыторыі, стварыць цэлыя інфраструктуры, якія адказвалі патрабаванням палітыкі Расіі. Акрамя таго трэба было і даказаць, што гэтыя землі не захопленыя, былі вернуты па гістарычным праве.
У цэлым жа можна гаварыць, што расійскія ўлады ставіліся да беларускіх земляў як да сваіх, шматлікія не бачылі або не жадалі бачыць, што гэтыя землі маюць шматлікія свае асаблівасці. Тыя жа, хто і бачыў гэтыя відавочныя зявы, жадалі лічыць толькі як польскасць
Аднак, нягледзячы на тое, што шматлікія ў Расіі не жадалі бачыць адрознівай у жыцці, менталітэце, культуры, традыцыях, мове і т.д., самі беларусы праявай у шматлікіх выпадках сімпатый да польскага абвяшчалі да перагляду пытанняў. Гэтаму ўплывала і актыўны супраціў палякаў расійскаму засіллю, калі на хвалі еўрапейскіх рэвалюцый і польскія патрыёты ўступілі на шлях узброенага супраціву засіллю Расійскай імперыі ў Польшчы. У паўстанні 1830-1831 гадоў актыўнага ўдзелу беларусы не прымалі, але і на гэтых землях паўстанне знайшло шматлікіх якія спачуваюць. Прынамсі, улады занепакоіліся і, калі да гэтага была палітыка лаяльнага дачынення да польскага ўплыву на беларускіх землях, то пасля пернік у дачыненні да Беларусі змяніўся пугай.
У 1840 году ўказам Сената загадвалася ў далейшым губерні беларускія і літоўскія зваць кожную асобна - Віцебская, Магілёўская і т.д.|7, с. 18|.
Трэба зазначыць, што менавіта гэтыя губерні і лічыліся ў тыя часы беларускімі. Для гэтай работы так сама цікава ўвогуле вызначыць што прадстаўнікі западнарусізму лічылі за Беларусь. Прыведзем урывак з работы Пыпіна, дзе ен падвыніковывае погляды іншых: . «Под именем Белоруссии, - читаем мы в авторитетных книгах, - разумеют губернии витебскую и Могилевскую»; между тем, на этнографической карте, изданной Географическим Обществом в 1875, мы найдем белорусское племя раскинутым по огромному пространству всего западного края, более или менее сплошными массами; по указанию этой карты и другим источникам, оно распространено, кроме губерний Витебской и Могилевской, также в губерниях Виленской, Гродненской, Минской, Сувалской, Смоленской, Черниговской, Псковской, небольшими группами проживают и в других губерниях империи» |14, с.39|.
Аднак трэба ізноў звярнуцца да палітыкі расейскіх улад.
Адметныя рысы гэтай палітыкі ў тым, што беларускія землі падвяргаліся перабудове. Прычым гэтая перабудова прадугледжвала не толькі ў кантэксце адміністрацыйнага, але і павінна было паўплываць на розумы беларусаў.
Увогуле, на думку аўтара курсавой работы, такія метады не маглі забяспечваць забыцце самасвядомасці з аднаго боку і развіцце даследаванняў з другога. Нельга было спадзявацца на тое, што пры росце цікавасці да заходніх губерняў у саміх расейцаў, можна проста забараніць назву.
Аднак падобная палітыка не падзейнічала першапачаткова належнага выніку, якога ад яе чакалі. Гэта выявілася ў паўстанні 1963 года, у якім ужо актыўна прымалі ўдзел беларусы, якія, аказваецца не толькі не забылі сваю ўнікальнасць, але і ішлі гінуць за свае ідэалы.
Пад уплывам росту вызваленчага руху ў краіне, царызм быў змушаны пайсці на змякчэнне цэнзуры, аднак фармальна на тэрыторыі Беларусі яно не дзейнічала |6, с. 170|.
Такім чынам відавочна, што ідэалагічная і грамадска-палітычная плынь "западнарусізм" зараджаўся і развіваўся ў складаных для беларускай нацыянальнай думкі ўмовах. Само плынь зарадзілася ў першай палове XIX стагоддзі, аднак развіццё атрымала ўжо ў другой палове таго жа стагоддзя, чаму ў вялікай ступені паўплывала развіццё даследчай дзейнасці РГТ.
3. ФАРМІРАВАННЕ ГІСТАРЫЧНАГА АСЭНСАВАННЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯЎ
.1 Тэндэнцыі, якія склаліся гістарычна фарміравання этнічнай і нацыянальнай самасвядомасці
У папярэднім раздзеле курсавой працы ўжо было сказанае, што на працягу ўсяго перыяду фармавання "западнорусизма" пытанне аб гістарычнай сутнасці і дзяржаўнасці беларускіх земляў стаяў вельмі востра. Гэтая праблематыка і палеміка, звязаная з ёй разгаралася адносна, не столькі гістарычнай самастойнасці непасрэдна Беларусі, колькі яе прыналежнасць або да Расійскай імперыі, або да Польшчы.
Варта адзначыць, што развіццё этнічнай самасвядомасці, азначэнне самастойнасці асобных народаў павінна працякаць нязменна рэгіянальна. Так, адно з найважнейшых умоў фармавання самасвядомасці - мець рэгіянальныя, тэрытарыяльныя асаблівасці. Часцей за ўсё гэтыя рэгіянальныя асаблівасці фармуюцца пад уплывам самастойнага дзяржаўнага інстытута.
Адносна беларускіх земляў, варта небеспочвенно адзначыць, што менавіта з палітычнымі інстытутамі заўсёды ўзнікалі праблемы. Першапачаткова можна гаварыць, што Полацкае княства, Тураўская зямля - прататыпы беларускай самастойнасці. Але, варта адзначыць, што з перыяд існавання гэтых дзяржаўных адукацый самога паняцці "беларускія землі" не існавала. Ды і гаварыць аб этнічным самавызначэнні не прыходзіцца.
Падаецца Полацкае княства, якое ў сваё час вылучалася з складу Кіеўскай Русі і мела багатыя традыцыі незалежнага існавання, павінна была стаць тым аб'яднальным магнітам, які сцягнуў бы ў адну дзяржаву знясіленыя ад усобіц навакольныя Полацкаму княству зямлі. Але Полацкая зямля ўжо сама была не здольная да падобных аб'яднальных працэсаў. І гэтую ролю ўзяло на сябе ВКЛ |8, с. 114|.
Трэба зазначыць і меркаванне прадстаўнікоў западнарусізму у дачыненне да ранняга перыяду гісторыі беларускіх зямель так, напрыклад Турчыновіч ліча, што Вскоре, после основания монархии, около 864 года кривичи и полочане добровольно подчинились Рюрику|18, с.41|. Ен ліча, што ужо у тыя часы нашы продкі імкнуліся да адзінства з усей рускай зямлей. Нават і прыклады сепаратызму з боку плямен, якія жылі на сучаснай тэрыторыі Беларусі Турчыновіч дае як нейкае незразумелае: Радимичи, не известно по какому поводу вздумали объявить себя независимыми |18, с.43|. Даследчык лічыць, што ўсе велікадзяржаўныя зявы ў тыя часы з боку Кіева былі грунтоўнымі.
На думку аўтара курсавой работы ўвогуле гаварыць пра нейкае адзінства, якое ішло з разумення еднасць на дзяржаўным узроўне нельга. Кіеўскія князі толькі пачыналі збіраць землі, падпарадковываць мясцовыя плямены і аб адзінстве можна гаварыць толькі ўслоўна.
Ужо з'яўленне Вялікага княства Літоўскага вылучае сучасныя беларускія землі з агульнага кантэксту так званай "Русі". У склад гэтай дзяржаўнай адукацыі практычна бесперашкодна ўвайшлі ўсе беларускія сучасныя землі. Менавіта гэты час станавілася пачаткам этнічнага самавызначэння беларусаў. У перыяд існавання ВКЛ упершыню адносна рэгіёна ўжываецца этнонім "Белая Русь". Наспявала час, калі якія пражываюць на тэрыторыі сучаснай Беларусі жыхары адлучалі сябе ад іншых народаў.
З'яўленне перадумоў для арганізацыі ўнутранага рынку, паглыбленне эканамічных сувязяў у ВКЛ спрыялі і пашырэнню сацыякультурных сувязяў, што ў сваю чаргу стварала ўмовы для этнічнага самавызначэння беларусаў.
Па гэтай падставе "западнарусіст" Каялович пісаў: "Дзяржаўны і грамадскі лад Літоўскага княства склаўся па пачатках Русскага жыцця" |12, с. 159|.
Турчыновіч так сама гаворыць не аб літоўскім, ці беларускім характары Вялікага княства, а аб рускім. Ен піша: Западная Русь образовывала новое самостоятельное государство - княжество Литовское |18, с.103|.
Гісторыю збліжэння Польшчы і ВКЛ, разам з тым і беларускіх земляў, якія ўваходзілі ў склад гэтай дзяржавы, варта пачынаць з падпісання Крэўскай уніі. Вядома і раней былі выбудаваныя адносіны з гэтай суседкай, аднак не мелі такога маштабу, як пасля падпісання гэтай дамовы. Унія 1386 года не з'яўлялася толькі дынастычна-персанальнай, у Крэва быў падпісаны акт дзяржаўна-прававога аб'яднання двух дзяржаў |9, с. 75|.
Вось з гэтага і пачынаецца негатыў, з пункту гледжання прадстаўнікоў плыні Каяловіч жорстка выказваецца па гэтаму: никто из литовских князей не поймет, что этот союз заключает в себе много зла и принесет гибельные последствия|12, с.118|. Аднак ен жа і ўзгадвае пра дрэннае унутрыпалітычнае становішча
Паводле ўніі 1386 года, Ягайла сам прыняў каталіцтва і абяцаў жагнаць свой народ. У цэлым палітыка Ягайла была спрыяльная па дачыненні да каталіцызму |10, с. 121|. З таго часу і берэт пачатак рэлігійнае пытанне, які ўжо праз шмат гадоў пасля тых падзей будзе фігурантам і ў палітычных мэтах і ў нацыянальным і ў культурным пытанні.
Але ўжо праз некаторы час Вітаўту атрымоўваецца дамагчыся вызначанай самастойнасці для ВКЛ. Ён сам прымаў знешнепалітычныя рашэнні, праводзіў палітыку на цэнтралізацыю ўлады ў дзяржаве.
Адносна спагадліва да пярсоны Вітаўта адносяцца і прадстаўнікі западнарусізму.
У 1501 году зноў было змацавана злучэнне Літоўскага княства і польскім каралеўствам. Каяловіч гаворыць, што факт гэты трэба прызнаць самым не натуральным ва ўсім гістарычным жыцці Літоўскага княства… досыць успомніць, што тады ў Літоўскам княстве панавала руская партыя, аднак пры ёй здзейснілася змацаванне саюза Літвы з Польшчай |12, с. 165|.
Каяловіч бачыць шмат у чым бачыць парастакі рускасці у Вялікім княстве Літоўскам. Ён лічыць, што падступства, палітыка прыгнёту са боку Польшчы не дало магчымасці перайсці да больш цеснага саюзу прадстаунікоу беларускіх зямель з рускімі. Нават і пры падпісанні Люблінскай вуніі, Каяловіч гаворыть, што у ВКЛ дамінавала праруская партыя |12, с. 165|.
Аднак ен жа і ўзгадвае пра дрэннае унутрыпалітычнае становішча. Трэба зазначыць, што аутар негатыуна адносіцца да палітыкі тэрору Івана Жахлівага. І гаворыць, што жах перад маскоускім царом так сама паспрыяу да збліжэнню з Польшчай |12, с.165|.
На змену гэтай тэндэнцыі прыйішлі іншыя. Пасля 1569 года ВКЛ губляе сваю самастойнасць, тым самым адыходзяць на другі план і працэсы этнагенезу беларускіх земляў. Беларуская шляхта губляе свае карані і ополячивается. Усё вялікая інтэграцыя з суседняй польскай дзяржавай стварала перадумовы да інтэграцыі і культурнай. Паланізм набываў усё большае значэнне. Беларускія феадалы прыстасоўваліся да існавалых рэалій, усмоктвалі становившуюся дамінуючай на высокіх узроўнях польскую культуру. Тады жа і зараджаюцца тэндэнцыі да паланізацыі ўсяго насельніцтва.
Так з'явілася пасля Люблінскай уніі дзяржава, якая абвяшчала адзінства двух народаў літоўскага і польскага. Афіцыйна нельга гаварыць аб тым, што літоўцы раптоўна страцілі цалкам волю. Ужо той факт, што пасля зняволення ўніі выдаецца галоўны закон ВКЛ Статут гаворыць аб тым, што вызначаную дзяржаўную ініцыятыву княства ўсё жа мела. На высокім узроўні, вядома жа польскость пераважала, паступова, але нязменна польская мова выцясняе з справаводства старабеларускі. Усе гэтыя факты гавораць аб тым, што этнічнае самавызначэнне беларускіх земляў не магло здзяйсняцца ў далейшым.
Прадстаўнікі плыні, якая даследваецца ў дадзенай рабоце шмат гавораць менавіта пра культурныя адносіны паміж палякамі і іншымі народамі Рэчы Паспалітай. Гэтыя узаімаадносіны прадстаўляюцца як заўседы негатыўныя. Апісваючы гісторыю беларускіх зямель, Каяловіч так сама адзначае, што гэта сувязь з Польшчай маларусау, беларусау, ня гледзячы на тое, што насаджвалася стагодзямі не прынесла станоўчых, з погляду палякау, вынікау. Ен пісау: «Рвались все связи, соединявшие Русь с Польшей. Все польское в Западной России, что насаждалось веками и, по видимому, достигало полного развития, превращалось в груды трупов и развалин» |12, с. 227|.
Пытанне аб Люблінскай вуніі сапраўды адно з самых распаўсюджаных у прадстаўнікоў западнарусізму.
Вось, што па дачыненні да ўніі гаворыць найвыдатны беларускі гісторык Довнар-Запольский М.Д.: "Творцы ўніі думалі ўмацаваць агульную дзяржаву шляхам злучэнні, але ў рэчаіснасці прыслабілі яго. З пункта погляду юрыдычны акт уніі не спыняў, аднак, самастойнасці Вялікага княства Літоўскага. Гэта быў акт парламентарнай уніі, якая захавала суверэнныя правы Вялікаму княству" |11, с. 112|.
Так або інакш, але той факт, што доўгі час нашы землі мелі цесныя кантакты з Польшчай бясспрэчны. З Маскоўскім княствам больш было войнаў, чым супрацоўніцтва і інтэграцыі. Аб тым, што нашыя продкі некалі і змагаліся супраць тых жа маскоўцаў, даследчыкі-западнарусісты гавораць увогуле не ахвотна і прадстаўляюць супярэчнасці толькі як змаганне палякаў-каталікоў за расшыренне свайго ганебнага ўплыву. З другога боку Маскоўскае княства, а пасля і Расійская імперыя змагаліся за гістарычна асэнсаваныя, з пункту гледжання прадстаўнікоў плыні, спрэчкі, абараняя мясцовае насельніцтва.
Адзін з прадстаўнікоў западнарусізму П.Дз.Бранцаў дае разгорнутую ацэнку беларускага народу ў далюблінскі перыяд. Ён пісаў: Як беларускі і маларускі народ, падобна да ўсіх славянскіх народаў, вылучаўся непастаянствам, няцвёрдасцю ў перакананнях і палітычнай нетактоўнасцю , так, наадварот, вялікарускі народ вылучаўся і вылучаецца пастаянствам і цвёрдасцю ў перакананнях і палітычным тактам, як беларусы і маларосы дзейнічалі ў большасці выпадкаў пад уплывам хвіліны, імпэту, без сістэмы, урыўкамі, так, наадварот, вялікарускі народ дзейнічаў і дзейнічае сістэматычна, з разлікам і халодным Розумам |13, с. 5|.
Блізкія адносіны з Расіяй складаліся супярэчліва, але, пачыная з 1772 года, пасля першага падзелу Рэчы паспалітай, лёсу беларускіх земляў і Расійскай імперыі цесна перапляталіся.
Яшчэ ў 1772 году Кацярына II выдала ўказ аб "захаванні ўсіх асаблівасцяў" далучаных да Расіі беларускіх земляў, які быў накіраваны на паслабленне магчымай апазіцыі мясцовай грамадскасці |13, с. 5|.
Тады і пачынаецца гісторыя асэнсавання з пазіцый вялікарускай дзяржаўнасці сутнасці і заканамернасцяў гістарычнага развіцця беларускіх земляў.
Аднак варта адзначыць, што і назоў нашых земляў у той час не был "Белая Русь", а ліцвіны працягвалі адлучаць сябе ад палякаў і іншых народаў. І справядліва сказаць, што ў то час ліцвін не абавязкова жыхар сучаснай Літвы.
Вышэй было згадана, што не ўся тэрыторыя сучаснай Беларусі лічылася менавіта беларускай. Увогуле Белоруссия адзначалася як усходняя частка сучаснай.
Пасля далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыіі, з плынню часу ўзнікае яшчэ адзін кірунак у этнічным, нацыянальным, пытанні. Гэтым кірункам станавіцца палітыка русіфікавання.
Менавіта ў такіх гістарычна, якія склаліся ўмовах, адбываецца фармаванне гістарычнага асэнсавання беларускіх земляў.
Пры Расійскай імперыі паўстала запатрабаванне ў стварэнні канцэпцыі, накіраванай супраць паланізма, у апраўданні і абгрунтаванні прэтэнзій на беларускія землі. Канешне нельга гаварыць пра тое, што самі кіраўнікі стварылі канцэпцыю заходнерусізму, але склаўшыеся у грамацтве абставіны рабілі яе статус калі і не афіцыйным, то афіцыйна спагадлівай.
Вышэй пазначаны антыпаланізм падахвочваў ствараць сваю, якая адрозніваецца ад польскай канцэпцыі гісторыі ВКЛ ("Заходняй Расіі", па тэрміналогіі Кояловича і яго паслядоўнікаў - адгэтуль і назоў плыні . Якое жа месца ў навуковых пабудовах западноруссистов адводзілася беларускаму народу? З упэўненасцю можна сказаць, што гісторыкі гэтага кірунку не бачылі ў беларускім народзе самастойнай, якая адрозніваецца ад рускага народа сутнасці |13, с.5|.
.2 Пытанні асэнсавання гісторыі беларускіх земляў
Важнымі камянямі перапоны ў пытанні аб беларускай дзяржаўнасці, афармленні грамадска- палітычнай плыні "западноруссизм" гэта праблема азначэнні ролі і месцы рэлігіі і мовы на беларускіх землях.
У гэтым кантэксце варта таксама сказаць і аб асаблівай ролі пры фармаванні гістарычнага асэнсавання беларускіх земляў рэлігійнага фактару. У прыватнасці, шмат у чым перабольшанае ў палітычных мэтах, супрацьстаянне каталіцтва і праваслаўя на нашых землях.
Так хрысціянства па ўсходнім узоры пачало распростаняться на нашых землях пасля прыняцця яго ў 988 году Ўладзімірам. Ужо да XIV стагоддзю можна з упэўненасцю гаварыць аб тым, што на ўсёй тэрыторыі сучаснай Беларусі яно распаўсюдзілася. Каталіцтва жа з'явілася, як было сказанае вышэй, менавіта ў тым жа XIV стагоддзі. З таго перыяду і пачаліся пытанні іх існавання на адной тэрыторыі. Акрамя таго, у 1596 году была падпісаная Брэсцкая ўнія, якая дала пачатак існаванню новай царквы на беларускіх землях - унияцкой. Усе гэтыя тэндэнцыі абвастралі становішча ўсярэдзіне краін. Акрамя таго гэтае становішча яшчэ больш абвастралі ў наступны час і палітыка Расійскай імперыі.
Такім чынам відавочна, што праблема канфесійнага характару была відавочная для нашых земляў, аднак у сваіх палітычных мэтах шматлікія дыпламаты ёю спрабавалі скарыстацца і карысталіся.
Пасля першага жа падзелу ўстаў пытанне аб рэлігіі. Пасля першага падзелу Польшчы Каніскі клапатаў аб уз'яднанні ўніятаў з праваслаўем. Рэскрыпт 1780 года даў яму магчымасць пасля апытання вернікаў аб жаданні иперейти у Праваслаўе далучыць да Праваслаўнай Царквы вакантныя ўніяцкія прыходы. За чатыры года перайшло ў праваслаўе да 100 000 чалавек. У сваіх пропаведзях ён выкрываў не толькі індывідуальныя заганы і грахі, але і сацыяльныя язвы, асабліва лихоимство і злоўжыванне абшарніцкай уладай, а таксама вальнадумства ў гусце Вальтэра і энцыклапедыстаў. Як прамоўца Каніскі асабліва вядомы сваёй прамовай Кацярыне II, вымаўленай у Магілёве ў 1787 году "Пакінем астраномам даказваць" і т. д. Зрэшты, Каніскі быў таксама і таленавітым пісьменнікам. З літаратурных твораў Каніскага карысталіся папулярнасцю трагікамедыя "Аб уваскрэсенні мёртвых", шматлікія інтэрмедыі, вершы і надпісы ў схаластычным духу. Ён выдаў "Гістарычная вестка аб дыяцэзіі Магілёўскай" і напісаў "Занатоўкі аб тым, што ў Расіі да канца XVI стагоддзі не было ніякай уніі з Рымскай царквой" |8, с. 1|.
Варта адзначыць, што ў "западнарусізме" пытанне аб рэлігіі, якая існавала на беларускіх землях вельмі значны. Можна канстатаваць той факт, што рэлігія была найболей дыпламаваным лозунгам і пры падзеле Рэчы паспалітай. Тады расійскія ўлады імкнуліся абараняць беларускія землі, затуляючыся лозунгамі абароны праваслаўя.
Прадстаўнікі плыні рабілі асобы націск на прыгнет у галіне рэлігіі. Цікава, што і самі "западнарусісты" гавораць аб тым, што праваслаўе было адвеку стагоддзяў рэлігіяй на беларускіх землях. Каялович піша: краіна, занятая цяпер Гарадзенскай губерняй, была і ёсць руская, што "амаль з самога адукацыі Русі вера і мова славянскіх плямёнаў паміж Прыпяццю і Нёманам заўсёды знаходзіліся ў цеснай сувязі са славянскімі плямёнамі, якія жылі на поўначы, поўдні і ўсходзе ад гэтай губерні". За выключэннем недакладнасці выраза, гэта было справядліва |12, с. 128|.
Па дачыненні да беларускай мовы, варта адзначыць тую тэндэнцыю, што ўсё "западнарусісты" ставіліся да яго асабліва, з рознымі падыходамі, але нязменна адносна рускай мовы.
Так, Пыпін пісаў, што беларуская мова ёсць, хай вельмі падобная на рускаю, але яна існуе. Акрамя таго, як сцвярджаў аўтар, адрозніваецца па рэгіёнах мовы сталі ўжо ў XI стагоддзі |7, c. 163|. Тады што і гаварыць аб тым, што ў поры, доследныя ў дадзенай курсавой працы, гэтыя мовы самастойныя.
На думку аўтара курсавой работы магчыма, што беларуская мава самастойная разумелі і шматлікія "западнарусісты", але і меркаванне, разбежныя з агульнымі канонамі ішло ў разрэз і магло вырабіць рэзананс у грамадстве. Да пытання аб тым, што прадстаўнікі "западнарусізма" вызначалі па веравызнанні і этнічную прыналежнасць, варта адзначыць, што Каялович сцвярджаючы, што канфесійны фактар нібыта "найлепшы" для размежавання палякаў і беларусаў і "што пройдзе… стагоддзе, калі можна будзе ўзяцца за які-небудзь жывы бок Заходне-Рускага жыцця|12, c. 129|.
Акрамя веры з гэтай пазіцыяй у цэлым не згодзен іншы даследнік Бобровский ен у даволі катэгарычнай форме не згаждаўся лічыць прынцып веравызнання ў якасці асноўнага прынцыпу этнічнага падзелу паміж беларусамі і палякамі |13, c. 6|.
Вялікую цікавасць так фактаў народнай актыўнасці беларусаў у гісторыі гісторыкі-заходнерусісты праяўляюць, калі гаворка заходзіць пра падзеі, звязаныя з заключэннем царкоўнай уніі 1596 г. і з далейшым распаўсюджаннем уніяцтва. Яны рашуча адмаўляюцца бачыць у ім хоць які-небудзь станоўчы сэнс. Трэба пры гэтым адзначыць, што яны прызнавалі існаванне крызісу праваслаўнай царквы ВКЛ у якасці адной з найважнейшых перадумоў уніі. На думку П.М.Жуковіча, хаця унія і была "справай пераважна польскай дзяржаўнай палітыкі і агульнай рымска-каталіцкай рэакцыі"[13, с. 3], Вусе ж "гэтая палітыка і гэтая рэакцыя" займелі спрыяльную глебу ў тагачасным грамадстве дзякуючы несамавітаму становішчу праваслаўя, што і прывяло ды вышэйзгаданага крызісу, які заключаўся "ў крайнім заняпадзе ў той гадзіна заходнерускай праваслаўнай царквы, а таксама ў антаганізме з ёй найвышэйшай царкоўнай іерархіі і парафіян, якія канцэнтраваліся ў царкоўных брацтвах" |13, c. 4|.
Гэты антаганізм раскрываўся ў творах заходнерусістаў усебакова, і сімпатыі іх былі, канешне ж, на баку брацтваў. Усяляк падкрэсліваўся вузкаіерархічны, а значыць, і антынародны характар уніі. Характарызуючы раскол, які адбыўся на Берасцейскім саборы 1596 г. паміж прыхільнікамі і праціўнікамі уніі, Жуковіч сцвярджае, што там сутыкнуліся два юрыдычныя падыходы ды уніі: калі епіскапат адстойваў прынцып, згодна з якім парафіяне павінны былі падпарадкоўвацца любым яго рашэнням, то парафіяне з гэтым не згаджаліся і не хацелі ісці за епіскапатам у справе "здрады праваслаўю"|13, c. 4|.
Барацьба беларускага (як і ўкраінскага) народу супраць уніі паказваецца ў творах М.У.Каяловіча як паступовае адступленне абаронцаў праваслаўя пад націскам пераўзыходных сіл каталіцызму, якія карысталіся падтрымкай уладаў Рэчы Паспалітай. Услед за "адступніцтвам" найвышэйшага духавенства прыйшла чарга і "заходнебеларускай арыстакратыі", у выніку чага справа барацьбы супраць "лацінства" - "народная, заходнеруская справа перайшла пад абарону сярэдняга постаці - гарадскога, мяшчанскага і яшчэ больш, чым у арыстакратыі, сканцэнтравалася ў пытанні аб веры"|12, c. 132|.
3.3 Што такое "Беларусь"? Погляды на праблему "западнарусістаў"
Если отправляться в западную Россию из русского средоточия, то придется неизбежно и самым наглядным образом убедиться, что западная Россия, несомненно, русская страна и связана с восточной Россией неразрывными узами, именно придется чаще всего самым нечувствительным образом переходить от великорусов к белорусам или малороссам; часто даже нелегко будет заметить, что уже кончилось великорусское население и началось белорусское или малорусское, но во всяком случае придется признать, что все это -, один русский народ, от дальнего востока внутри России до отдаленного запада в пределах Польши и Австрии. Даже переходя от белорусов к литвинам, придется увидеть, что и эти два племени теснейшим образом связаны между собой и смешаны на большом пространстве даже по языку. Не говорим уже о родстве и близости между белорусами и малороссами. |14, c.9|.
Менавіта гэтыя словы Пыніна гавораць пра адносіны прадстаўнікоў да ўвогуле беларускасці. Менавіта, трэба адразу сказаць, усе яны так ці інакш прызнавалі, што беларускія землі - гэта справядліва землі Расійскай імперыі.
З другога боку, яны прызнавалі, што ў жыхароў заходніх губерняў імперыіі шмат сваяасаблівасцей.
Трацячы вельмі шмат сіл на абгрунтаванне тэзісу аб тым, што "Заходняя Расія" - гэта ні ў якім разе не польскі бок, "западнорусисты" ў той жа гадзіна не надавалі вялікага значэння фактам адрозніваючы беларусаў і, таму што, для большасці з іх (за выключэннем хіба што П.У.Баброўскага) адзінства "трох галін рускага племені" (у дадатак яшчэ і ўкраінцаў) вызначалася агульнасцю іх славянскага паходжання і асабліва прыналежнасцю насельніцтва як Расіі ("Усходняй Расіі", згодна з іх тэрміналогіяй), так і Украіны ды Беларусі так адзінавыратавальнай, з іх пункту гледжання, праваслаўнай рэлігіі. Уласцівыя беларусам моўныя, культурныя, побытавыя рысы, якія аддзялялі іх пекла вялікаросаў, не мелі, на думку большасці прадстаўнікоў гэтай гістарыяграфічнай плыні, этнавызначальнага значэння |13, c. 6|.
Увогуле, у творах гэтых гісторыкаў можна заўважыць пэўную неакрэсленасць у адносінах ды тлумачэння тэрміна "беларускі народ". На гэта, акрамя ўсяго іншага, былі і аб'ектыўныя прычыны - у першую чаргу нераспрацаванасць навукова-метадычнага апарату, асабліва тэрміналогіі маладой тады яшчэ этнаграфічнай (этналагічнай) навукі і звязаная з гэтым перавага эмпірычных даследаванняў у гэтым кірунку перад тэарэтычным абагульненнем. Таму ў навуковых працах іншы паловы ХІХ стагоддзя назіраецца некаторая блытаніна ў такіх "апорных" словах, як "мова", "дыялект" ("прыслоўе"), "народ", "народнасць", "нацыя", "племя" і г.д. І калі заходнерусісты ўжывалі тэрмін "беларускі народ", то гэта для іх частая было тоесным выразу "беларускае племя", што для сучасных даследчыкаў, зразумела, зусім не тое самае.
Трэба сказаць, што пазіцыя М.У.Каяловіча ў пытанні, якое насельніцтва адносіцца ды беларускага народу, была супярэчлівай. З аднаго боку, ен быццам згаджаўся, што есць непадобная за рускую мову беларуская. Напрыклад, ен заяўляў, што Беларусь (канешне ж, у "заходнерускім" разуменні) - гэта краіна, "дзе народ размаўляе па-беларуску"|12, с. 147|.
Для добрага разумення станаўлення прадстаўнікоў западнарусізму цікава прывесці урывак з работы Чарнецкага «История Литовского Статута»: Различно называют русский язык, на котором был составлен Литовский Статут. Одни (Ярошевич) называют этот язык кривичанским наречием, русского языка, тем самым, на котором, с небольшим лишь отличием, писали Зизаний и Смотрицкий, другие (Линде, Сопиков) - белорусским языком или белорусским наречием русского языка, третьи (Данилович) - простонародным литовско-русским наречием. Все, однако, сходятся в общем названии этого языка языком русским и только различно называют наречие его, говор. Еще со времени Гедимина русский язык и русская письменность становятся господствующими в Литве: они усваиваются великокняжеским двором и высшей сферой тогдашнего литовского общества, а в судах и в администрации русский язык получает полное право гражданства, делается общеупотребительным и необходимым в общежитии. Этот язык называли естествен его названием, т.е. языком русским, не придумывая него никакого другого названия, в чем не представилось тогда никакой надобности|19, c. 562|.
На думку аўтара курсавога пректу менавіта так адносіліся да беларкскай мове прадстазнікі плыні. Мажна па-рознаму называць мову і дыалектам і наречием, але заўседы прыніжаць че права на самастойнае развіцце. Заўседы прызнаваць пяршынство за расейскай мовай.
Другі фактар у дасдледаванні беларускіх зямель расійскімі навукоўцамі, які на іх думку найбольш значны пры вырашэнні нацыянальнай прыналежнасці, гэта рэлігія.
Каяловіч сцвярджаў, што канфесійны фактар нібыта "найлепшы" для размежавання палякаў і беларусаў і "што пройдзе… стагоддзе, калі можна будзе ўзяцца за які-небудзь жывы бок Заходне-Рускага жыцця, акрамя веры"[13, c. 2].
Іншую пазіцыю займаў другі відны гісторык заходнерусісцкага кірунку П.У.Баброўскі. Па-першае, ен у даволі катэгарычнай форме не згаждаўся лічыць прынцып веравызнання ў якасці асноўнага прынцыпу этнічнага падзелу паміж беларусамі і палякамі. Па-іншае, ен вылучыў фактар мовы паўсядзённых зносінаў (не "царкоўнай" і не "касцельнай"!) у якасці галоўнага для вызначэння этнічнай прыналежнасці жыхароў Беларусі. Па-трэцяе, навуковец звярнуў увагу на важнасць традыцыйнай культуры, перш за ўсё фальклору, для вызначэння прыналежнасці ды таго ці іншага этнасу. Ен рашуча адстойваў тэзіс аб адзінстве традыцыйнай культуры і ў праваслаўных беларусаў, і ў беларусаў-каталікоў. Па-чацьвертае, ен прызнаваў адзінства і своеасаблівасць "маральнай філасофіі" беларусаў (найлепшы, хаця і не ў поўнай меры адэкватны адпаведнік гэтаму выразу Баброўскага ў сачаснай нам тэрміналогіі - нацыянольны характар, або менталітэт |13, c. 2|.
Урэшце рэшт, навуковец паставіў пад вялікае сумненне абавязковую неабходнасць наяўнасці адзінай і агульнапрынятай саманазвы (аўтаэтноніма) для этнічнай ідэнтыфікацыі, абектыўны змест этнаутваральных адзінак (мовы, фальклору, звычаяў і г.д.) важнейшы за суб'ектыўнае самавызначэнне індывіда.
І ўсё ж П.У.Баброўскі не прыйшоў ды высновы аб існаванні самастойнага, асобнага пекла рускага беларускага народу-этнасу. Ен, хаця і заклаў фактычна асновы тэорыі і метадалогіі навуковых даследаванняў беларусаў, не змог, як і яго аднадумцы, адказаць на пытанне, як сумясціць прызнанне этнаграфічнай самабытнасці насельніцтва Беларусі з разгляданай праблемай існавання асобнага беларускага этнасу. Для яго, як і для іншых прадстаўнікоў аналізуемай плыні гістарычнай навукі, беларусы, пры ўсёй паляй адметнасці, заставаліся "заходнімі рускімі". Малая таго, астатнія заходнерусісты лічылі якраз канфесійны фактар галоўным, фактычна неабходным і дастатковым для ўключэння праваслаўных беларусаў у склад рускага этнасу. Яны прыклалі шматии намаганняў для замацавання ў масавай свядомасці стэрэатыпу: "раз праваслаўны - то рускі, раз католік - дык паляк". Няма патрэбы спецыяльна даказваць шкоднасць гэтага стэрэатыпу для працэсу фармавання нацыянальнай самасвядомасці беларусаў.
Але ж гісторыкі разгляданай школы ўсё роўна мусілі неяк тлумачыць факт рэальных адрозненняў беларусаў пекла рускіх. А гэтыя адрозненні кідаліся ў вочы кожнаму, хто вывучаў розныя бакі побыту беларусаў. Лягчэй за ўсё было бы абвясціць гэты бок польскім, зыходзячы з непадзельнага панавання ў ім так 60-х гг. ХІХ стагоддзя польскай культуры (маецца на ўвазе сфера адукацыі, навукі, мастацкай літаратуры, або так званая культурная пабудова). Беларусы ў такім выпадку рэпрэзентаваліся як усходняя галіна польскага народу. Трэба сказаць, што такі безумоўна памылковы погляд калі і не падтрымліваўся, дык і не сустракаў супраціўлення ў расійскім грамадстве першай паловы ХІХ стагоддзя. "Нават рускія навукоўцы той эпохі мелі надзвычай смутныя ўяўленні аб гістарычным становішчы і ўласцівасцях заходняга боку", - зазначыў з гэтай нагоды адзін з прадстаўнікоў заходнерусісцкай гістарыяграфіі П.М.Жуковіч. Зразумела, заходнерусісты з вялікім імпэтам пачалі даказваць, што бок гэты не есць польскі. Вусе яны дружная адзначылі губнасць польскага ўплыву на Беларусь, і некаторыя з іх імкнуліся насадзіць вялікарускі вобраз жыцця, не зважаючы ні на якія мясцовыя асаблівасці. Асабліва "праславіўся" ў гэтым сэнсе К.А.Гаворскі. Іншыя, як М.У.Каяловіч, займалі больш памяркоўную пазіцыю |13, c. 4|.
Незалежна пекла таго, станоўча ці адмоўна гісторыкі-заходнерусісты ставіліся так этнічнай сваеасаблівасці беларусаў, прычыны апошняй яны шукалі ў гістарычным мінулым Беларусі.
Праўда, М.У.Каяловіч аддаў пэўную даніну геаграфічнаму дэтэрмінізму, паколькі прычыну "малаініцыятыўнасці" беларусаў у параўнанні з украінцамі-"маларосамі" ен бачыў у "беднасці і ўбогасці" беларускай прыроды .
Аднак вусе ж галоўная прычына няшчасцяў беларусаў у ходзе гісторыі заключалася, паводле Каяловіча, у ўплыве на гэтыя землі "польскай, езуіцкай", "вельмі дрэннай цывілізацыі". Каялович, як прыхільнік ідэй славянофильства, хутчэй вялікарускага шавінізму, вызначаў перавагу і выключнасць праваслаўя. Прычым гэтая перавага ён бачыў і перад каталіцтвам. І, зыходзячы з гэтага, чаканае ў яго працах - усялякае знеслаўленне на каталіцтва і ўсё свызанное з гэтай рэлігіяй. Ен і яго аднадумцы не шкадавалі чорнай фарбы для напісання карціны заняпаду "Заходняй Расіі" ў выніку пранікнення сюды "духу лацінства" Беларускі народ паказваўся заходнерусістамі як аб'ект польска-каталіцкай экспансіі і адначасова як яго праціўнік. Аднак бясплённымі былі бы спробы знайсці ў гэтых творах такі падыход ды гісторыі беларускага народу, пры якім ен разглядаўся бы як супольнасць сацыяльных групаў з уласцівымі ім асобнымі інтарэсамі і сістэмай каштоўнасцяў. Амаль заўсёды ў працах Каяловіча і яго прыхільнікаў ен выступае як нейкае цэлае, знітаванае адзінай праваслаўнай верай, як народ "увогуле". З усіх формаў грамадскай актыўнасці навукоўцаў гэтай школы цікавіць толькі актыўнасць, накіраваная на абарону праваслаўнай веры пекла каталіцкага націску. Вось чаму гісторыя ВКЛ ды эпохі Люблінскай 1569 г. і Берасцейскай царкоўнай 1596 г. уній раскрываецца імі праз апісанне дзейнасці князёў-уладатрымальнікаў.
Ярка прасочваюцца разумення ў сутнасці этнічнага пытання беларускіх землях у словах Татава, які абвяшчае перамогу над "ганарлівай польскай шляхтай" дзёрзкасць і пагарда да рускага народа польскага або спалячанага дваранства і ўзрушыў законную помсту народную. Сапраўдныя падзеі - гэта як бы лазня пакибытия для Беларусі, па выразе Апостала; гэта яе вадохрышча ў новую, агульную з Расіяй, духоўнае і грамадзянскае жыццё, вадохрышча - у невінаватай крыві зарэзаных палякамі сялян, закатаваных і павешаных палякамі святароў беларускіх- Пракопавіча, Конопасевича, Рапацкого, дзячка Иозефовича, настаўніка Смольского і шматлікіх іншых' З гэтага часу ўжо не пановать над вамі ганарлівай польскай шляхце, нахабным польскім официалистам і дробнай польскай чынавенскай чэлядзі! Хай яны прыбяруцца да сабе дахаты, у Польшчу. З гэтага часу руская зямля павінна стаць рускаю ва ўсіх праявах свайго жыцця, каб не было польскага духу ні слыхом не чуць, ні выглядам не відаць... Спяшаецеся жа згладзіць апошнія прыкметы польскага панавання ў вашай няшчаснай краіне, загаіць грамадскія раны, нанесеныя вам польскім прыгнётам, і так умацаваць духоўныя сілы вашай народнасці, каб і думка аб былой калісьці тут Польшчы не магла ўзысці на сэрца паляку!"
Такім чынам, мы, рускае грамадства, забылі аб існаванні Беларусі, мы каснелі ў недасведчанасці той барацьбе, якая здзяйснялася там цэлыя стагоддзі; толькі зараз пачынаем разумець тую карысць, якая прынесеная была агульнай справе рускай нацыянальнасці барацьбой беларускага народа за сваё існаванне |7, c. 132|.
Менавіта гэтыя словы і характарызуюць агульнае дачыненне да беларускіх земляў "западнарусістаў". Прызнаючы самабытнасць культуры на беларускіх землях, прадстаўнікі гэтай ідэалагічнай плыні гаварылі аб ёй толькі ў кантэксце з рускай. Асноўнымі фактарамі ў индефикации беларусаў былі пытанні канфесійнага характару. Адносна рэлігіі, "западнорусисты" усё схільныя лічыць не правільнасць і гістарычна не пэўнасць у тым, што шматлікія не вызнавалі правослевие, гаварылі аб негатыўным дачыненні да царкоўнай уніі.
4. ЭВАЛЮЦЫЯ ПЛЫНЯЎ І КАРУНКАЎ ІДЭАЛОГІІ ЗАПАДНАРУСІСТАЎ
.1 Западнарусізм як асэнсаванне еднасці беларусау і велікарусау
Як ужо было сказанае, уся плынь западнарусізма зараджалася і развівалася зыходзячы з з'яў у палітычным, навуковым і грамадскім жыцці Расійскай імперыі, у склад якой са часу падзелаў Рэчы паспалітай уваходзілі беларускія землі.
Даследаванні нашага боку прывялі грамадскасць да разумення ўнікальнасці беларускага боку, унікальнасці этнасацыяльных і культурных асаблівасцяў. Тады і з'яўляюцца канцэпцыі опревдания гэтай унікальнасці. Западноруссизм менавіта гэтая канцэпцыя.
Але меркаванні на рахунак беларускіх земляў, як з аутодентичной культурай таксама не былі аднастайныя.
Варта падзяліць усю плынь западноруссизма на два отвевления: ліберальнае і вялікарускае шавіністычнае. Кожны кірунак мела сваіх прадстаўнікоў, меркаванні якіх у некаторых пытаннях адрозніваліся. Але ўсе былі толькі ў адным несупярэчліва, што беларускія землі гістарычна заканамерна частка Расійскай імперыі.
Таму варта разгледзець асноўныя меркаванні з нагоды, непасрэдна, адносіны да асэнсавання супольнасці народаў вялікарускага і беларускага, які не ўсё западноруссисты і прызнавалі як асобны народ.
Варта таксама адзначыць, што на фармаванне западноруссизма паўплывала і іншая ідэалагічная плынь "славянофильство". Славянафілы сцвярджалі ў неабходнасці ўз'яднання ўсіх славян пад кіраўніцтвам Расійскай імперыі. Не гаворачы ўжо аб падпарадкаваных беларусаў і ўкраінцаў, славянафілы пазначалі і на астатнія славянскія народы.
Як ужо было сказанае, асноўным ідэолагам, накіравальным у плыні западноруссизма быў М.У. Каяловіч. Менавіта ён і з'яўляўся генератарам канцэпцый па западнорусізму.
Менавіта такое дачыненне, на то час толькі магчымай, да беларускай нацыянальнай ідэі было ў западнорусов.
Усё расійскае грамадства, прымаючы да ўвагі даследаванні на беларускіх землях, выказвала спагаду і спачуванне беларусам, якія доўгі час знаходзіліся ў "зняволенні польскім". Вось цікавыя дадзеныя прыводзіць Каялович па дачыненні расійскай грамадскасці да пытання беларускіх земляў Што западнорусский пытанне быў для вялізнай большасці нашага грамадства навінай, можна было ужо з таго, што аб ім загаварылі раптам у 1862-63 году калі за год перад тым аб ім не было і прамовы. Тая частка літаратуры, якая асабліва горача ўзялася за гэты прадмет часам прама ўсведамлялася, што пытанне перш быў забыты і рускаму грамадству невядомы. Вось эпізод з свайго роду маніфеста пад загалоўкам: "З Масквы да праваслаўных беларусаў не з сялян, пераважна да беларускага духоўнага саслоўя", падпісанага "Рэдакцыяй газеты "Дзень", яе супрацоўнікамі і ўсімі якія спачуваюць з ёю: "Мы вінаватыя перад вамі - прабачыце нас, - пісала рэдакцыя "Дня". - Падзеі расчынілі на вочы, заслепленные польскай хлуснёй, а разам з тым расчынілі і ўсю бездань нашай віны. Мы, рускае грамадства, як быццам забылі пра існаванне беларусаў мы доўга коснели у недасведчанасці аб той глухой, безызвестной, але тым не менш достославной, святой барацьбе, якую загадай беларусы за сваю народнасць і веру- з магутнымі, моцнымі, штучнымі і багатымі, са ўсіх бакоў якія атачалі іх, ворагамі - польщизной і лацінствам" |6, c.143|.
Гэта просьба аб прабачэнні ярка гаворыць аб тым, што сярод усяго насельніцтва Расійскай імперыі існавала адзінае меркаванне аб тым, што першым чынам беларусы толькі праваслаўнай веры, каталікі ўжо не беларусы. Гэтая выснова зроблены зыходзячы з таго, што ўвесь артыкул пресыщена словамі аб барацьбе беларусаў за права праваслаўнага веравызнання. Але галоўнае, што, непасрэдна, дакранаецца пункта гэтага раздзела курсавой працы гэтае тое, што ўсё грамадства не адлучала беларусаў ад рускіх. Што выяўленая спагада гаворыць аб тым, што беларусы, і гэта не можа быць для аўтараў артыкула не дакладным, - частка расійскага грамадства.
Складаецца ўражанне, што, прамаўляючы "беларусы" і западноруссисты і ўсё грамадства Расійскай імперыі разумела не больш правы на самавызначэнне, чым, скажам у памораў- жыхароў поўначы Расіі. Культура гэтай народнасці мела масу сваіх адметных рыс, аднак ніколі не ўзнікала пытання аб нацыянальнай праблеме памораў.
.2 Ліберальны кірунак у западнорусізме
Першым чынам варта вызначыць некаторыя асноўныя рысы гэтага кірунку ў западноруссизме. Па-першае: прадстаўнікі яго адзначалі множественноть адметных рыс у этокультурном і сацыяльным беларускіх земляў. Адрознівалі яны і тое, што беларуская мова мае шмат адметнага ад рускага, у цэлым, што беларусы маюць адрозніваючы ад великорусов, але ўсё роўна гэта суцэльны славянскі народ.
Так, прадстаўнікі ліберальнага кірунку западноруссизма прызнавалі вызначаную гісторыка-этнічную асаблівасць беларускіх земляў, але выключалі права іх на самавызначэнне.
Найболей яркім прадстаўніком у ліберальным кірунку і ў цэлай плыні западноруссизма быў Каялович.
Міхась Восіпавіч нарадзіўся 20 верасня па ст. ст. 1828 года ў мястэчку Кузня Гарадзенскай губерні ў сям'і святара Іосіфа Васілевіча Кояловича. Бацька будучыні знакамітага гісторыка быў сябрам і аднадумцам мітрапаліта Літоўскага Іосіфа (Семашко), яшчэ са пор іх сумеснага навучання ў Віленскай Галоўнай (універсітэцкай) Семінарыі |9|.
Галоўным прадметам навуковых пошукаў, пачатых М. О. Кояловічам яшчэ на студэнцкім услоне, была гістарычнае жыццё роднага яму Заходняга боку. Пры гэтым распачыналы гісторык не мог пагадніцца з тым тлумачэннем гісторыі беларускага народа, якое навязвалася тагачаснай грамадскай думцы прадстаўнікамі ўніяцка-каталіцкай ідэалогіі, уплыў якіх адчувалася не толькі ў Варшаве і Вільня, але і ў Санкт-Пецярбурзе. У цэнтры ўвагі Кояловича былі, першым чынам, гісторыя Брэсцкай уніі і ўніяцкай царкоўнай арганізацыі |9|.
У 1859 - 1861 гадах М. О. Коялович апублікаваў сваю першую гістарычную манаграфію ў двух тамах. Гэта была яго магистрская дысертацыя на тэму: "Літоўская царкоўная ўнія", паспяховая абарона якой са-стоялась у канцы 1861 года. Паказчыкам прызнання хуткіх навуковых і педагагічных заслуг Кояловича з'явілася прысваенне яму 28 лютага 1862 года званне экстраардынарнага профессораспбпда.
"Праца М. О. Кояловича над сваёй першай кнігай, - адзначае даследнік жыцця і творчасці гісторыка прафесар У.Н. Череница, - прывяла да крушэння яго наіўных планаў стаць кабінетным навукоўцам. Які ўварваўся ў навуку з самой гушчыні западнорусской бурлівага жыцця, ён занёс у яе тыя самыя "падпаленыя пытанні", якія ператварылі сухія тэарэтычныя штудии у патрэбныя для народа і краіны пошуку".
Актуальнасць гістарычных прац Кояловича ў сувязі з активи-зацией польскага сепаратызму ў пачатку 1860-х гадоў не толькі ў этнічных польскіх абласцях, але і ў беларускіх і ўкраінскіх землях не засталося незаўважанай Урадам Расійскай Імперыі. Старшыня Дзяржаўнай Рады і Кабінета Міністраў граф Д. Н. Блудов, з згоды імператара Аляксандра II, запрасіў Міхася Восіпавіча як эксперта для ўдзелу ў распрацоўцы палітычных рашэнняў па сітуацыі ў беларуска-літоўскіх землях.
З гэтага часу Каялович і пачынае сваю дзейнасць. Гэты чалавек меў свой пункт погляду на беларускія землі. Але ён не прызнаваў за імі права на нацыянальнае самавызначэнне. Ён лічыў, што беларусы гістарычна павінны быць разам з рускім народам |16, c. 2|.
Але і ў постаці ліберальнага кірунку можна вылучыць асаблівасці ва ўспрыманні праблемы беларускіх земляў. Можна прывесці меркаванне яшчэ аднаго прадстаўніка заподноруссизма, найвыдатнага гісторыка Без-Корниловича, згадаўшы аб "старажытных крывічах", Без-Корнилович прымячае, што "злучаныя са славянамі(?) іх нашчадкі, беларусы з прыняццем хрысціянскай веры, хоць забылі ідалаў, але дагэтуль захавалі свой асаблівы тып у звычаях, забабонах, мове, забавах" і інш. Далей: "народ кривичанский займаў усю Віцебскую губерню, паўднёвую частку Пскоўскай, поўнача-заходнюю частку Смаленскай і паўночную палову губерняў Магілёўскай і Менскай, да чаму бясспрэчным доказам служыць самае прыслоўе беларускай мовы, дагэтуль пакінутае ў гутарковым, хоць обруселом мове ўжывальным жыхарамі тых месцаў"|13, c. 5|.
Так , ужо ў самім ліберальным кірунку, вызначаліся розныя погляды на праблему. Можна прывесці і ещн адно сведчанне больш ліберальнай пазіцыі, чым меў Каялович. Такую пазіцыю займаў Бобровский, цікава, што сам ён быў вайскоўцам, які, падавалася бы не мог займаць ліберальную пазіцыю па дачыненні да беларускіх земляў.
І ўсё ж П.У.Баброўскі не прыйшоў ды высновы аб існаванні самастойнага, асобнага пекла рускага беларускага народу-этнасу. Ен, хаця і заклаў фактычна асновы тэорыі і метадалогіі навуковых даследаванняў беларусаў, не змог, як і яго аднадумцы, адказаць на пытанне, як сумясціць прызнанне этнаграфічнай самабытнасці насельніцтва Беларусі з разгляданай праблемай існавання асобнага беларускага этнасу. Для яго, як і для іншых прадстаўнікоў аналізуемай плыні гістарычнай навукі, беларусы, пры ўсёй паляй адметнасці, заставаліся "заходнімі рускімі". Малая таго, астатнія заходнерусісты лічылі якраз канфесійны фактар галоўным, фактычна неабходным і дастатковым для ўключэння праваслаўных беларусаў у склад рускага этнасу. Яны прыклалі шмат намаганняў для замацавання ў масавай свядомасці стэрэатыпу: "раз праваслаўны - то рускі, раз католік - дык паляк". Няма патрэбы спецыяльна даказваць шкоднасць гэтага стэрэатыпу для працэсу фармавання нацыянальнай самасвядомасці беларусаў.
Такім чынам можна канстатаваць тое, што либеральнон кірунак у ідэалагічнай плыні заподноруссизме не было аднастайным. У сваёй аснове меркавання пестряться ў дачыненні индефикации, азначэнні, непасрэдна, саміх беларусаў.
.3 Кансерватыўныя вялікадзяржаўны шавіністычны кірунак
Асновай гэтага кірунку ў западноруссизме было тое, што яго прадстаўнікі лічылі этнічныя асаблівасці беларусаў падрахункам польска-каталіцкай экспансіі і прапаноўвалі іх знішчыць для адраджэння "вечнага рускага характару боку" |11, c.417|.
Найболей значным прадстаўніком у гэтым кірунку западноруссизма стаў Гаворскі. Яго погляды ва-многім і сталі адрыўнай кропкай у станаўленні кансерватыўнага кірунку.
Найвыдатны даследнік праблемы западноруссизма А. Цвікевіч гаварыў аб Ксенафонце Гаворскім, што апошні "прадстаўнік противнейшего тыпу рускага чалавека" |8, з. 17|.
Каялович быў знаем падрабязна з дзейнасцю Гаворскага, сачыў за яго публікацыямі ў "Гэта быў "Веснік паўднёва-заходняй і заходняй Расіі", распачаты ў 1862 году Ксенафонтам Гаворским, тварам, да таго часу невядомым у літаратуры. Гэта быў, падаецца, настаўнік семінарыі ў заходнім боку; ён пачаткаў выданне менавіта ў то час, калі здзяйсняліся першыя факты польскага паўстання; часопіс выходзіў ці спачатку і Кіеве, потым (з верасня 1864 г.) перанесены быў . Часопіс Гаворскага прысвяціў сябе выключнае бэ супраць паланізм", у якім складалася і каталіцтва, і абароне западнорусской народнасці і праваслаўя і надзеле стаў адным з такіх сяброў, якія бываюць ворагаў. Уся гісторыя заходняга боку ўяўлялася толькі з аднаго пункта погляду: польская інтрыга каталіцкі гвалт; нічога іншага ў гэтай гісторыі не было; "інтрыга" распасціралася так далёка, што часопіс угледжваў яе нават ш такіх з'явах самой рускага жыцця, якія, паміж іншым, самі накіроўваліся супраць паланізма. Тыя меркаванні, высказывавшиеся ў тагачаснай рускай літаратуры, якія не супадалі з тэорыямі "Весніка", называемы былі без цырымоніі здрадай; і хоць часопіс заняты быў абвінавачаннем польскіх дамаганняў на заходні і паўднёва-заходнім бок, але ён з крайняй злосцю паўставаў супраць якога-небудзь рухі і мясцовых народнасцях; так, "Веснік" жорского асабліва папрацаваў над распаўсюджваннем той карыснай ідэі, што украинофильство ёсць не што іншае, як падвох польскай інтрыгі... У часопісе друкаваліся на першым плане старыя дакументы з гісторыі заходняга боку, якія сведчылі аб прыгнётах рускай царквы і народнасці |6, 131|.
Такім чынам, можна гаварыць, што заходнерусізм падзяляецца на ліберальнае і вялікарускае шавіністычнае. Кожны кірунак мела сваіх прадстаўнікоў, меркаванні якіх у некаторых пытаннях адрозніваліся. Але ўсе былі толькі ў адным несупярэчліва, што беларускія землі гістарычна заканамерна частка Расійскай імперыі. Асноўнае адрозніванне абодвух накірункаў было ў тым чым лічыць самабытнасць беларускіх зямель. Адныя лічылі (ліберальны накірунак), што склаўшыяся самабытнасць беларусаў - выток саматойнага развіцця, як свой асабісты шлях. Іншыя, як радыкальныя, лічылі, што асабістасць беларусаў - выток узаемаадносін.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
На працягу практычна ўсёй сваёй гісторыі (да сучаснага перыяду) Беларусь не мела сваёй дзяржаўнасці, якая вызначае нацыянальнае і этнічнае самавызначэнне, таму і пытанні вызначэння і вылучэнне беларускага этнаса, або нацыі з'яўляюцца складанымі. І гэта не гледзячы на тое, што асаблівасці беларускіх земляў яскравыя і відавочныя. Менавіта зыходзячы з гэтых разуменняў, таго, што культура, традыцыі, мова і інш. сваяасаблівыя, непаўторныя, але вельмі падобныя на рускія і украінскія, і пайшлі розныя думкі наконт гістарычнасці і сваяасаблівасцях беларускіх зямель.
Да пытання дзейнасці і поглядаў прадстаўнікоў западнарусізму трэба было перш за ўсе адзначыць гістарычныя падставіны да развіцця плыні. У такім выпадку трэба абгрунтаваць і якое становішча мела і Полацкая джяржава і Вялікае княства, пасля Рэч Паспалітая. І гэта становішча трэба разглядаць у адносінах да расійскіх дзяржаваўтварэнняў і ўвогуле велікарускага народу.
Казаць аб тым, што Полацкае, Тураўскае княства - калыска беларускага этнаса ўсе ж вельмі складана. Датыкальна таго часу, можна казать, аб рыгеанальным характары самаідэнтыфікацыі гэтых дзяржаўных утварэнняў, але не аб этнічным самавызначэнні.
Ў дачыненні да ВКЛ так сама складана гаварыць аб менавіта беларускам самавызначэнні. У тыя часы вакол Вялікага княства збіраліся былыя землі раздробленай Русі, якія пазбеглі нападаў мангола-татараў і крыжакоў.
У далейшы час беларускія землі ўваходзілі ў склад розных дзяржаў, апошняй з якіх стала ў канцы васемнаццатага стагоддзя Расійская імперыя.
Пасля польскага паўстання 1830-1831 гг. царызм прымае меры па русіфікацыі сваіх заходніх губерняў. Забараняецца сама назва Беларусь ад афіцыйнага ўжывання, але есць прыклады, калі і на афіцыйнам узроўне назва гучала.
Афіцыйна ў Расійскай імперыі прымалі думку аб тым, што беларускія землі гістарычна заканамерна зяўляюцца часткай Расіі. Але праз даследаванні рэгіёнаў многія вучоныя прыйшлі да выніка, што гэтыя землі маюць свае этнасацыяльныя і культурныя асаблівасці. Менавіта дзейнасць навукоўцаў, накіраваная на вывучэнне беларускага краю.
Гэтыя зявы паўплывалі на развіццё ідэялагічнай і грамацка-палітычнай плыні западнарусізм. Ужо сама назва шмат аб чым гаворыць. У асаблівасці, послядоўнікі гэтай плыні прытрымліваліся таго погляду, што беларускія землі не зяўляюцца этнічна самастойнымі, а зяўляюца толькі часткай, адгалінаваннем вялікарускага этнаса. Гэта плынь сфарміравалася у другой палове дзевятнадцатага стагоддзя.
Западнарусізм не быў аднародны ў сваім ідэалагічным плане пры агульных выправацанных меркаваннях, меўся шэраг адрозненняў. Зыходзячы з гэтага трэба вызначыць, падзяляць усю плынь западнарусізма на два адгагінавання: ліберальнае і вялікарускае шавіністычнае.
У ліберальным адгалінавані вызначаюцца асаблівасці культуры, мовы, традыцый беларускіх земель. Але сцвярджаецца то, што развіце мясцовых асаблівасцей мае поўнае права на існаванне. Адносна мовы, да прыклада Баброўскі казаў, што яна не павінна ігнаравацца, а насупраць, развівацца. Гэта галіна западнарусізма не адмаўляла права беларусаў мець сваю культуру, не ігнаравала асаблівасцяў беларускіх зямель.
Асноўнымі даследчыкамі беларускіх зямель і прадстаўнікамі ліберальнага накіпунку у западнарусізме былі Каяловіч, найбольш значная фігура у плыні, яе ідэелаг, Цвікевіч, Баброўскі і іншыя. Нягледзячы на тое, што яны адносяцца на ліберальнага накірунку, мелі не заўседы аднолькавыя пазіцыі па розным пытанням. Злучала іх тое, што ўсе яны прымалі асаблівасці беларускага народу.
У вялікарускай шавіністычнай плыні хоць і прымаўся факт існавання асаблівасцей беларускіх земель але дапускалася знішчыць гэтыя асаблівасці з насаджэннем вялікарускіх, а ўсе адрозненні беларусаў ад рускіх прызнаваліся толькі ўплывам польскага засілля. У такой ідэалагічнай плыні, яскравым прадстаўніком якой быў Гаворскі К., не заставалася месца для нацыянальнага самавызначэння беларускіх земель. Такі накірунак у плыні западнарусізма быў рэакцыены беларускасці. Усю асаблівасць беларускіх зямель разглядалі як толькі вытокі польскага ўплыву. Таму і не заставалася аніякага месца мясцоваму самавызначэнню. Гэтая пазіцыя была накіравана на рускі шавінізм.
КРЫНІЦА І ЛІТАРАТУРА
Заходнерусізм|Тэкст|// Энцыклапедыя Гісторыя Беларусі. - Мн., 1996
Этнография Восточных славян. Очерки традиционной культуры |Тэкст|. - М.: Наука, 1987. - 562
Бандарчык В.К. Гісторыя Беларускай этнаграфіі XIX ст.|Тэкст|.- Мн.: Навука і тэхніка, 1964. - 282 с.
Піваварчык С. Лес святара сяр. XIX |Тэкст|// Белорусский исторический сборник, № 11, 2006
. Бандарчык У.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. |Тэкст|. - Мн.: навука і тэхніка, 1964. - 282 з.
. Самбук С.М. Общественно-политическая мысль Беларуси во второй половине XIX веке |Тэкст|. - Мн.: наука и техника, 1976. - 184 с.
. Пiчукоу В.П. Сычоу В. И. Палiтыка царызму на Беларусi у першай палове XIX cт.|Тэкст| - Гомель, 1994. - 41 с.
. Нарысы по гiсторыi Беларусi |Тэкст|. Ч. 1.- Мн.: Беларусь, 1994. - 527 с.
Чигринов П.Г. Очерки истории Беларуси |Тэкст|. - Мн.: Вышэйшая школа, 2000. - 459 с.
Пичета В.И. История белорусского народа |Тэкст|. - Мн.: Издательский центр БГУ, 2003. - 183 с.
Довнар-Запольский М.В. История Белоруссии |Тэкст|. - Мн.: Беларусь, 2003. - 680 с.
Каялович М.И. Чтения по истории западной России |Тэкст|. - Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2006. - 475 с.
Литвинский А. Беларусь - наша зямля |Тэкст|//WWW nashaziamlia.org
Пыпин А. История русской этнографии|Тэкст|. - Мн.: беларуская энцыклапедыя, 2005. - 255 с.
Цвікевіч А. „Западнорусизм. Нарысы з гісторыі грамадскай мыслі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ ст.|Тэкст|. - Мн.: Беларуская энцыкдапедыя,1993, с. 56.
Архимандрит Никон Коялович М. О. и Санкт-Петербургская школа в церковной историографии Западной Руси |Тэкст|//WWW. rusk. ru
Милюков П.Н. Главные течения русской исторической мысли |Тэкст|. - М., 2006. - 400 с.
Турчинович И.В. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен | Текст|. - Мн.: БелЭн, 2006. - 592 с.
Чарнецкий «История Литовского Статута»// Турчинович И.В. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен | Текст. Приложение|. - Мн.: БелЭн, 2006. - 592 с.