і маглі не мець сваяцкіх адносін.
Паганства - сістэма рэлігійных вераванняў, калі чалавек аба-гатварае розныя сілы і стыхіі прыроды.
Пытанні для самаправеркі
. Якія значныя падзеі адбыліся ў сярэдзіне III тыс. да н.э. на тэрыторыі Беларусі?
. Якая была этнічная прыналежнасць насельніцтва Беларусі да прыходу сюды індаеўрапейцаў у канцы III тыс. да н.э.?
. Калі пачынаецца жалезны век на Беларусі?
. Адкуль паступалі медзь і бронза на Беларусь?
. Чаму змяніўся тып пасялення ў жалезным веку?
. Якія адносіны складаліся ў I тыс. н.э. на Беларусі паміж бал-тамі і славянамі?
ТЭМА 2. СТАНАЎЛЕННЕ ХРЫСЦІЯНСКАЙ ЦЫВІЛІЗАЦЫІ
Пытанне 1. Узнікненне класавага шматукладнага грамадстваў IX - першай палове XIII ст.
Эвалюцыя прылад працы, тэхналогіі зямляробства і жывёла-гадоўлі выклікала глыбокія перамены ў жыцці зямель і ў грамадскім ладзе, якасны пераход ад родавага ладу да сельскай суседскай абшчы-ны. Падзел працы падарваў калектыўны характар вытворчасці і пры-сваення, на чым грунтавалася першабытнаабшчыннае грамадства, адкрыў для пэўных асоб магчымасць прысваення прыбавачнага прадукту і абмену паміж імі. Усё гэта прывяло да ўтварэння класаў і дзяржаў.
У гэты час на якасна новую ступень уздымаюцца абмен і гандаль. У якасці абменнага эквіваленту ўсходнія славяне ўсё часцей выкарыстоўвалі буйную рагатую жывёлу.
У IX-XII ст. гаспадарчая дзейнасць людзей на тэрыторыі Беларусі характарызавалася перш за ўсё нараджэннем і суіснаваннем шматукладнай эканомікі (гл. схему ).
Яшчэ да заклікання да ўлады князёў-варагаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі пачалі складацца воласці-княствы, якія ўзначаль-валіся князямі, выхадцамі з мясцовай знаці. Першымі і найбольш ма-гутнымі ўсходнеславянскімі княствамі былі Полацкае (IX-XIII ст.), Тураўскае (X-XI ст.). Ім падпарадкоўваліся як васалы больш дробныя княствы, якія ўзніклі на працягу ранняга сярэднявечча на тэрыторыі Беларусі: Менскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Пінскае, Клецкае і інш.
Вярхоўным уласнікам зямлі быў князь. Ён збіраў са сваёй дру-жынай рэнту - даніну шляхам палюддзя, якая адначасова была першай формай дзяржаўнага падатку на ўтрыманне органаў княжацкай улады.
Сацыяльная структура і грамадскі лад княстваў адпавядалі ран-нефеадальнаму ўзроўню развіцця. Верхні пласт грамадства складалі князі, баяры, старэйшыя і малодшыя дружыны, духавенства. Разам з феадаламі і феадальна залежным насельніцтвам існавалі рабы (халопы, чэлядзь нявольная), свабодныя гарадскія жыхары і сяляне-даннікі. З канца X і асабліва XI ст. ішоў працэс росту колькасці буйных феадалаў і плошчаў іх уладанняў. Значныя зямельныя ўгоддзі феадалаў апра-цоўваліся феадальна-залежнымі людзьмі і часткова рабамі.
Развіццё палітычнага ладу дзяржаў-княстваў найбольш наглядна можна прасачыць на прыкладзе Полацкага княства, на тэрыторыі якога жыло крывічскае і дрыгавічскае насельніцтва. Першы полацкі князь, імя якога вядома з летапісаў - Рагвалод. Пры Уладзіміры Святаславічы Полацкае княства гвалтоўна ўключана ў 980 г. у Кіеўскую дзяржаву. Унук Рагвалода Ізяслаў узнавіў дзяржаўнасць і да часоў феадальнай раздробленасці тут правілі яго нашчадкі. Выключнае значэнне ў палітычным і гаспадарчым жыцці Полаччыны мелі вечавы лад - гарадское самакіраванне, епіскап. Гісторыя Полацкай зямлі XI-XII ст. - гэта перыяд пашырэння яе тэрыторыі. Полацкае княства вымушана было адстойваць сваю самастойнасць ва ўмовах пастаяннага саперніц-тва з Кіевам і Вялікім Ноўгарадам.
Найбольшай магутнасці Полацкая зямля дасягнула пры Усяславе Брачыславічы (каля 1028-1101 гг.; князь Полацкі з 1044 г.). Пры ім пашырылася тэрыторыя, будаваліся гарады і храмы (Сафійскі сабор у Полацку), устаноўлены поўны кантроль над гандлёвым шляхам па Заходняй Дзвіне, які забяспечыў выхад у Балтыйскае мора.
У ХІІ - першай палове ХІІІ ст. Полацкая, Тураўская землі і іншыя дзяржаўныя ўтварэнні на тэрыторыі Беларусі перажылі этап феадальнай раздробленасці. Гэта быў заканамерны і прагрэсіўны крок на шляху станаўлення і далейшага развіцця беларускай дзяржаўнасці. Аналагічныя працэсы адбываліся паўсюдна ў Еўропе. У Італіі, Фран-цыі і Нямеччыне ў гэты час фарміраваліся самастойныя каралеўствы.
У XII ст., пасля смерці Усяслава, Полацкае княства пачало ў палітычным сэнсе ўсё больш размяжоўвацца на часткі, удзельныя княствы (Полацкае, Менскае, Віцебскае, Друцкае, Лагойскае і інш.), якія належылі прадстаўнікам полацкай праваслаўнай дынастыі, паміж якімі разгарнулася барацьба за першынство.
Іншым быў лёс дрыгавіцкіх княстваў. Даволі рана яны трапілі ў сферу інтарэсаў Кіева і страцілі незалежнасць. З канца X ст. на княжанне ў Тураў пасылалі старэйшых сыноў кіеўскага князя. У 50-я гг. XII ст. у Тураве ўсталявалася самастойная княжацкая дынастыя. Пасля выхаду з-пад уплыву Кіева (1158 г.) на тэрыторыі Тураўскага княства узнік шэраг асобных удзелаў, князі якіх дзейнічалі згуртавана. У пачатку XIII ст. Турава-Пінская зямля ўсё больш звязвае свой лёс з Новагародскай у барацьбе супраць галіцка-валынскіх князёў.
У XII ст. вялікае значэнне набывае Мінскае княства. Да сярэдзіны XIII ст. высокага эканамічнага і культурнага развіцця дасягнула Новагародская зямля.
Вышэйшую ўладу ў дзяржавах-княствах у IX-XII стст. на тэрыторыі Беларусі ажыццяўлялі князь, рада князя, веча. Функцыі органаў кіравання выконвалі службовыя асобы: пасаднік, тысяцкі, падвойскі, ключнік і інш. Князь стаяў на чале дзяржавы і выканаўчых органаў. Яго асноўныя абавязкі: арганізацыя абароны дзяржавы ад знешняга ворага і падтрыманне ўнутранага парадку. Правам выдання законаў князь не валодаў. Такое права мелі рада князя і веча.
Аб існаванні пасадніка ў Полацку звестак няма, а ў Тураве, паводле Іпацьеўскага летапісу, у сярэдзіне XII ст. знаходзіліся аднача-сова і князь, і пасаднік.
Важным элементам палітычнай сістэмы была царква, цесна звязаная з дзяржавай. Праваслаўная царква стала дзяржаўнай ва ўсіх краінах Усходняй Еўропы з канца X ст. Хрысціянства адсунула ўбок вялікі пантэон паганскіх багоў. Лічыцца, што першая епархія на Беларусі ўзнікла ў 992 г. у Полацку. Вярхушка духавенства прымала актыўны ўдзел у палітычным жыцці дзяржавы і грамадства. Але спатрэбіліся стагоддзі, каб хрысціянства змагло канчаткова распаўсюдзіцца і ўсталявацца на беларускіх землях.
Такім чынам, ІХ - першая палова ХІІІ ст. гэта перыяд фарміра-вання, развіцця і раздробленасці першых дзяржаўных утварэнняў на тэрыторыі сучаснай Беларусі: Полацкага, Тураўскага і іншых княстваў.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Абшчыннае землеўладанне - форма землеўладання, калі ворыў-ная зямля знаходзілася ва ўладанні асобных сялян, хаця права агульна-га ўласніка належыла абшчыне (верві), як і права карыстання лясамі, выганамі, вадаёмамі і іншымі непадзеленымі ўгоддзямі.
Веча - агульны сход дарослых жыхароў горада і воласці для вырашэння найбольш важных грамадскіх і дзяржаўных спраў.
Вотчына - форма зямельнай уласнасці феадалаў і звязаных з ёю правоў на залежных сялян. У XI-XIII ст. на ўсходнеславянскіх землях існавалі вотчыны князёў, баяр, царквы.
Дань - форма феадальнай эксплуатацыі залежнага насельніцтва (натуральны падатак).
Кармленне - права, дараванае князем васальнаму феадалу збі-раць дань, даходы з воласці.
Князь - правадыр племені; з развіццём феадалізму - правіцель дзяржавы.
Кукенойс, Герцыке - княствы ў ніжнім цячэнні Дзвіны, якія зна-ходзіліся ў васальнай залежнасці ад полацкіх князёў.
Людзі - свабодныя абшчыннікі. У гэты час ішоў працэс дыфе-рэнцыяцыі людзей на феадальна-залежных і вольных.
Мір, верв - у XI ст. сялянская земляробчая суседская абшчына. Затым на яе аснове ішло фарміраванне індывідуальных сялянскіх гас-падарак. Для такой абшчыны было характэрна самакіраванне, кругавая парука, калектыўная адказнасць і г.д.
Ордэн - ваенная арганізацыя царкоўных і свецкіх феадалаў.
Палюддзе - збор даніны са свабоднага насельніцтва, якое пра-жывала на падуладнай князю тэрыторыі; першапачатковая форма феа-дальнай рэнты.
Халопы - катэгорыя насельніцтва, пазбаўленая асабістай свабо-ды (з XII ст.).
Чэлядзь - агульны тэрмін, які ў XI-XIII ст. абазначаў феадаль-льна-залежнае насельніцтва. Раней - асабіста несвабодныя людзі.
Храналогія падзей
г. - першае летапіснае ўпамінанне аб Полацкім княстве.
г. - паход на Візантыю, у якім прымала ўдзел дружына По-лацка.
г. - першае летапіснае ўпамінанне аб Тураве.
г. - напад ноўгарадскага войска на чале з князем Уладзімірам Святаславічам разам з атрадамі варагаў, чудзі і меры на Полацк. Забой-ства Полацкага князя Рагвалода і ягоных сыноў. Гвалт Уладзіміра над князёўнай Рагнедай.
г. - захоп кіеўскім князем Уладзімірам горада Турава пасля аблогі. Прымусовае хрышчэнне пераможаных жыхароў Турава.
г. - утварэнне епархіі ў Полацку.
Канец X ст. - утварэнне Тураўскага княства.
-1044 гг. - княжанне ў Полацку Брачыслава Ізяславіча.
г. - паход полацкага князя Брачыслава на Вялікі Ноўгарад. Бітва са сваім родным дзядзькам, кіеўскім князем Яраславам, на рацэ Судаміры.
г. - першыя звесткі пра Новагародак (Навагрудак).
-1101 гг. - княжанне ў Полацку Усяслава Брачыславіча (Ча-радзея).
г. - першыя летапісныя звесткі пра Менск (Мінск).
г. - бітва на р. Нямізе паміж войскамі Яраславічаў і полац-кага князя Усяслава Чарадзея.
-1086 гг. - княжанне ў Тураве Яраполка Ізяславіча.
-1162 гг. - княжанне ў Тураве Юрыя Яраславіча, які ўз-навіў дынастыю Ізяславічаў на тураўскім троне.
Пытанні для самаправеркі
. Хто быў вярхоўным уласнікам земляў на этапе ранняга сярэднявечча?
. Калі ўпершыню ўпамінаецца ў летапісах Полацк?
. Якія віды феадальнага землеўладання вы ведаеце?
. Якія асаблівасці грамадска-палітычнага ладу адзначаюцца ў Тураве?
Пытанне 3. Рэлігія і культура на беларускіх зямлях у IX - першай палове XIII ст.
Першыя рэлігійныя вераванні ўзніклі ў каменным веку. Абек-тамі рэлігійных адносін станавіліся прыродныя зявы, жывёлы, духі. З разлажэннем радавых сувязей узніклі політэістычныя рэлігіі (шматбож-жа). Узнікненне дзяржавы абумовіла стварэнне нацыянальна-дзяржаў-ных рэлігій (сінтаізм, іудаізм, індуізм …). Паваротным пунктам у гісторыі стала зяўленне сусветных рэлігій: будызму (VI ст. да н.э.), хрысціянства (IV ст. н.э.), ісламу (VII ст. н.э.). Галоўная асаблівасць сусветных рэлігій - адзінабожжа (Бог адзіны і ўніверсальсальны).
Вялікае значэнне ў лёсе старажытных беларускіх зямель мела прыняцце ў X ст. хрысціянства. Яно спрыяла ўмацаванню больш развітых грамадскіх адносін, чым першабытнаабшчынныя, дапамагала пераадолець перажыткі племянной адасобленасці, садзейнічала ўзды-му культуры, пісьменнасці, умацаванню міжнародных сувязей. У 992 г. князь Ізяслаў заснаваў Полацкую епархію. І на працягу некалькіх стагоддзяў у саперніцтве з паганствам хрысціянства зацвердзілася на беларускіх землях.
Найбольш яскрава на землях сучаснай Беларусі развівалася культура Полацкай зямлі, дзе ўжо ў XII ст. склаліся самабытныя школы дойлідства, жывапісу, пластыкі, дэкаратыўна-прыкладнога мас-тацтва. У першай палове XI ст. пачалося летапісанне. Самай ранняй рукапіснай кнігай на тэрыторыі Беларусі зяўляецца Тураўскае Евангелле, упрыгожанае маляўнічымі застаўкамі. Матэрыялам для рукапісных кніг служыў пергамент - спецыяльна вырабленая скура цялят. Распаўсюджванню пісьменнасці садзейнічалі рэлігійна-асветні-цкія дзеячы: Ефрасіння Полацкая (1104 або 1110 - каля 1167 або 1173), тураўскі епіскап Кірыла (каля 1130 - каля 1182), Клімент Смаляціч, Аўрамій Смаленскі.
Вышэйшым узорам тагачаснай культуры зяўляецца манумен-тальная архітэктура. У сярэдзіне XI ст. у Полацку, услед за Кіевам і Ноўгарадам, быў пабудаваны старажытнейшы з вядомых на тэрыторыі Беларусі мураваны Сафійскі сабор. На працягу XII ст. у Полацку было ўзведзена дзесяць мураваных аднакупальных царкоўных пабудоў. Адной з іх стала Спаская царква, пабудаваная па прапанове Ефрасінні Полацкай; захавалася Каложская царква ў Гродна, пабудаваная ў XII ст. Помнікам абарончага дойлідства зяўляецца пяціярусная, вышынёй 30 метраў, Камянецкая вежа, пабудаваная ў XIII ст. з жоўтай і чырвонай цэглы на Брэстчыне.
Шэдэўрам старажытнага мастацтва зяўляецца шасціканцовы крыж, зроблены ў тэхніцы перагародчатай эмалі майстрам па заказу Ефрасінні Полацкай у 1161 г.
Арыгінальнае спалучэнне мясцовых, візантыйскіх і раманскіх форм зяўляецца адной з характэрных асаблівасцей культуры старажыт-ных беларускіх зямель. Мясцовыя майстры творча пераасэнсоўвалі лепшыя дасягненні сусветнага мастацтва, стваралі спрыяльныя ўмовы для развіцця самабытных рыс.
Гістарычныя асобы
Ефрасіння Полацкая (1104(?) - 1167). Полацкая князёўна, унучка Усяслава Чарадзея, асветніца, ігумення кляштара св. Спаса ў Полацку, кананізавана праваслаўнай царквой.
Кірыла Тураўскі (1130 - каля 1182). Епіскап, славуты пісьменнік, прапаведнік, царкоўны дзеяч, майстар аратарскай прозы. Творы К. Тураўскага - вяршыня развіцця ўсходнеславянскай грамад-ска-палітычнай дзейнасці.
Клімент Смаляціч. Царкоўны дзеяч, пісьменнік, знаўца антыч-най літаратуры і філасофіі. У яго літаратурных творах адзначаюцца элементы вольнадумства.
Аўрамій Смаленскі. Манах Селішчанскага манастыра каля Смаленска, таленавіты царкоўны прапаведнік, перапісчык царкоўных кніг.
Іаан. Дойлід, які пабудаваў Спаскі сабор у Полацку.
Лазар Богша. Полацкі майстар-злотнік, які зрабіў крыж па заказу полацкай князёўны Ефрасінні - узор дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва Беларусі.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Летапісанне - запіс падзей па гадах (летах) у храналагічнай паслядоўнасці.
Рэлігія (ад лац. rеligio - злучаць) - светаўспрыманне, а таксама адпаведныя культавыя дзеянні, што абумоўлена верай у рэальнасць быцця Бога (або некалькіх багоў), свяшчэннага пачатку.
Фрэска - роспіс вадзянымі фарбамі па свежай тынкоўцы.
Храналогія падзей
Канец X ст. - пачатак распаўсюджвання на беларускіх землях хрысціянства.
Сярэдзіна XI ст. - час будаўніцтва Сафійскага сабора ў Полацку.
XI ст. - стварэнне Тураўскага Евангелля.
XII ст. - пабудавана царква Барыса і Глеба на Каложы ў Гродна.
г. - стварэнне крыжа злотнікам Лазарам Богшам.
XIII ст. - пабудавана Камянецкая вежа на Брэстчыне.
Пытанні для самаправеркі
. Назавіце станоўчыя вынікі ўвядзення хрысціянства на тэры-торыі Беларусі?
. Дзе быў пабудаваны трэці Сафійскі сабор на ўсходнеславян-скіх землях?
. Які помнік абарончага дойлідства XIII ст. захаваўся да нашых дзён?
Спіс літаратуры
Крыніцы
- Беларускія летапісы і хронікі. - Мн., 1997.
ЛİТАРАТУРА
Асноўная
- Айчынная і сусветная гісторыя. Курс лекцый: У 2 ч. - Мн., 1995.
- Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). Нав. Рэд. А.М. Алпееў. - Мн., 2002.
- Гісторыя Беларусі: У 2 ч. - Мн., 2000.
- Гуревич Ф.Д. Древние города Белорусского Понемонья. - Мн., 1982.
- Доўнар Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. - Мн., 1994.
- Ермаловіч М.І. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды: Гістарычны нарыс. - Мн., 1990.
- Загорульский Э.М. Древняя история Белоруссии. - Мн., 1977.
- 1945). - Мн., 1996.
- Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. - Мн., 1994-1995.
- Пашута В.Т., Флоря Н.Б., Хорошкевич А.Л. Древнерусское населения и судьбы восточных славян. - М., 1982.
- Пилипенко М.Ф. Возникновение Белоруссии. - Мн., 1991.
- Рыбаков Б.А. Киевская Русь и другие княжества XII-XIII вв. - М., 1982.
- Седов В.В. Славянне в древности: В 2 т. - М., 1994.
- Этнаграфія Беларусі: Энцыкл. - Мн., 1989.
- Этнаграфія бларусаў: Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. - Мн., 1985.
Дадатковая
- Алексеев Л.В. Полоцкая земля в XI-XIII вв. - М., 1966.
- 1983.
- Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV-XVIII вв. - М., 1988-1992. Т.1-3.
- Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т. - Мн., 1971-1975.
- Штыхов Г.В. Древний Полоцк. - Мн., 1975.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Мн., 1991-2003. Т. 1-6.
ТЭМА 3. ВЯЛІКАЕ КНЯСТВА ЛІТОЎСКАЕ, РУСКАЕ І ЖАМОЙЦКАЕ (ДРУГАЯ ПАЛОВА ХІІІ - ПЕРШАЯ ПАЛОВА XVI ст.): АД СЯРЭДНЯВЕЧЧА - ДА НОВАГА ЧАСУ
ТЕМА 3. Перадумовы ўтварэння беларуска - літоўскай дзяржавы
У ХІ ст. узнікае новы цэнтр славянскай каланізацыі ў верхнім Панямонні на мяжы літоўскіх і ятвяжскіх земляў - Новагародская вобласць. Горад рос і мацнеў, і ўжо ў 1228 г. новагародскія дружыны разам з тураўцамі і пінчукамі ўдзельнічалі ў сумесным паходзе на Камянец супраць князя Данілы Раманавіча Галіцкага (1201-1264 гг.).
За два стагоддзі свайго існавання Новагародак стаў буйным рамесным і сталічным цэнтрам аднайменнай зямлі, у якую ўваходзілі Слонім, Ваўкавыск, Гродна, Здзітаў, Зэльва, Свіслач і інш. У перыяд двух вялікіх бедстваў, якія абрушыліся на Кіеўскую Русь, Польшчу і Прыбалтыку - татара-мангольскае заваяванне і крыжовыя паходы - Беларускае Панямонне было адносна бяспечнай тэрыторыяй. Гэты факт стаў прычынай таго, што Новагародская зямля стала прытулкам для многіх уцекачоў з гэтых тэрыторый, якія ратаваліся ад бязлітасных заваёўнікаў.
На ўсходзе ад Новагародскай зямлі пражывала племя літва, землі якога знаходзіліся паміж Полацкай, Турава-Пінскай і Нова-гародскай землямі. Адным з іх правадыроў быў князь Міндоўг (1195?-1263 гг.). Упершыню яго імя згадваецца ў летапісах 1219 г. Ён праводзіў актыўную палітыку, удзельнічаў у сумесных паходах. Гэта падштурхнула незадаволеных землякоў да барацьбы з ім. Няўдачы вымусілі Міндоўга са сваім сынам Войшалкам (1223-1268 гг.) і паплечнікамі шукаць прытулку ў Новагародку. Тут ён увосень 1246 г. прыняў праваслаўе і быў абраны Новагародскім князем (у тыя часы ў гарадах з вечавым ладам пасада князя адпавядала сучаснай пасадзе міністра абароны). Пакрыўджаны супляменнікамі, Міндоўг «зане Литву» і жорстка расквітаўся са сваёй апазіцыяй. Гэтыя падзеі выклікалі занепакоенасць у галіцка-валынскіх князёў, якія «поймаша грады многи» і «возвратишеся в домы». Міндоўг звярнуўся за дапамогай да рыжскага біскупа Андрэя. Папа рымскі Інакенці ХІV даў блаславенне на хрышчэнне ў каталіцтва Міндоўга і ўручэнне яму каралеўскай кароны. Гэтая падзея адбылася ў Новагародку ў 1252 г.
Мясцовыя літоўскія князі разам з галіцка-валынскім князем пачалі новы паход супраць яго ўладанняў і «плениша всю землю Новогородъскую». Паражэнні знізілі аўтарытэт Міндоўга ў вачах новагародскіх баяр, і ён мусіў з 1254 г. задаволіцца роляй князя Літвы, а новагародскім князем быў абраны яго старэйшы сын Войшалк. Спачатку ён заявіў, што жадае стаць манахам і адправіўся ў «пілігрымку» ў святую зямлю, да якой не дайшоў і скончыў яе ў Грэцыі (Балгарыі). Праз некалькі гадоў ён вярнуўся на радзіму і заснаваў паміж Літвой і Новагародкам праваслаўны Лаўрышаўскі манастыр.
У 1263-1264 гг. пачынаецца барацьба за землі Літвы і Жамойці, якой скарыстаўся Войшалк і, склаўшы з сябе манашскі сан, абапіраю-чыся на вайсковую моц новагародскай і пінскай земляў, заваяваў тэрыторыю Літвы. З дапамогай галіцка-валынскіх князёў падпарадкаваў сабе балцка-літоўскія землі Нальшчаны і Дзяволтву. Яго ўладу прызналі Полацк і Віцебск. Тэрыторыя Новагародскай, Літоўскай, Полацкай, Віцебскай, Нальшчанскай (суч. Нарачаншчына) і Дзяволтваўскай (частка сучаснай Паўночна-Заходняй і Цэнтральнай Беларусі) зямель сталі ядром і трывалым грунтам для ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага. Калі далучэнне да Новагародка балцкіх земляў праходзіла гвалтоўна, дык далучэнне Пінска, Полацка і Віцебска праходзіла добраахвотна. Гэтак сама і пазней да ВКЛ далучаліся і іншыя беларускія вобласці. Уласна літоўскія землі (у сучасным значэнні - летувіскія) займалі толькі адну дзесятую частку тэрыторыі і таму не маглі адыгрываць дамінуючую ролю ў дзяржаве.
Славянскі, беларускі характар краіны - ВКЛ, быў прадвызначаны ўжо ў ХІІІ ст. З самага пачатку ВКЛ у дзяржаве дамінуючае становішча заняла славянская (беларуская) культура і дзяржаўнай стала беларуская мова. Не Беларусь увайшла ў ВКЛ, а ядром, дзе ўтварылася Вялікае Княства Літоўскае, сталі беларускія землі верхняга Панямоння.
Пасля Войшалка вялікакняжацкі прастол трапіў у рукі Трай-дзеня (1270-1282 гг.). Гэта быў час умацавання Новагародскай дзяржа-вы, якое праходзіла ў барацьбе з унутранай рэакцыяй і супрацьстаян-ня са знешняй пагрозай. У час яго княжання была далучана частка яц-вяжскіх зямель. Рэальна існаваўшым быў Віцень (1295?-1316 гг.). Вынікам яго княжання было далучэнне ў 1315 г. Берасцейскай зямлі і абранне герба Пагоня. Як пішуць летапісы «Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему княству литовскому печать: рыцер збройны на коне з мечем, еже ныне наричут Погоня».
Падчас княжання сына Віценя - Гедыміна новай сталіцай Вялікага Княства Літоўскага стала Вільня (былы Крывы горад). Адбывалася далейшая кансалідацыя беларускіх зямель. Паколькі яны не ведалі спусташальнай мангола-татарскай навалы і захавалі ў цэласці свае культурныя і эканамічныя цэнтры, гэтае абяднанне ішло больш інтэнсіўна, чым у Масковіі ці на Украіне. Былі пабудаваны замкі ў Крэве, Вільне, Лідзе і некаторых іншых гарадах.
Каля 1326 г. у склад ВКЛ увайшло Мінскае княства і Пінская зямля. Гедымін праводзіў тую ж палітыку, што і яго папярэднікі: заваёўваў жмудскія землі.
Ядром фармірання зямель Вялікага Княства Літоўскага стала Новагародчына з прылеглымі да яе землямі. Бліжэйшыя Пінская і Мінская, якія першымі ўвайшлі ў новую дзяржаву. Крыху пазней да яе далучыліся Гродзенская, Полацкая, Віцебская і інш. Жмудзь была да-лучана да ВКЛ у 1422 г., адной з апошніх, прытым і ваенным шляхам.
Пасля дваццаціпяцігадовага княжання Гедыміна, землі што знаходзіліся пад яго ўладай, перайшлі да пяцярых сыноў. Альгерд (1296-1377 гг.) стаў Крэўскім князем з 1320 г. і князем Віцебскім. Берасцейшчына і Гродзеншчына, Троцкая і Жмудскія землі былі даручаны Кейстуту (?-1382). Самы малодшы брат - Яўнут застаўся на прастоле ў Вільні, што пярэчыла тагачаснай ментальнасці, калі малодшы брат Яўнут застаўся на прастоле ў сталечным месте. У справу ўключыліся браты Альгерд і Кейстут. Апошні рушыў свае войскі на Вільню і ўзяў ў палон Яўнута. Кейстут саступіў віленскі прастол старэйшаму ў сямі брату Альгерду. Такім чынам, у Вялікім Княстве ўсталяваўся пэўны дуумвірат: князі Кейстут і Альгерд. Альгерд праводзіў актыўную знешнюю палітыку па збіранню зямель. Да 1345 г. Альгерд выступаў толькі ў якасці Крэўскага і Віцебскага князя, а напрыканцы жыцця пад яго ўладай абядноўваюцца Браншчына, Чарнігаўшчына, Кіеўшчына, Валынь, Падолія і некаторыя іншыя землі. Пры ім Вялікае Княства Літоўскае набывае статус адной з найбуйнейшых еўрапейскіх дзяржаў, і ў ім беларускія землі займалі цэнтральнае, дамінуючае становішча. Але пасля смерці Альгерда, вялікакняжацкі прастол пераходзіць да ягонага старэйшага сына Ягайлы (1348-1434 гг.). У гэты час другім прэтэндэнтам на спадчыну Альгерда ў агульнадзяржаўным масштабе быў малодшы брат Альгерда князь Кейстут. Міжнародная сітуацыя складвалася не на карысць ВКЛ. Паміж Ягайлам і Кейстутам разам з яго сынам Вітаўтам пачалася барацьба за вялікакняжацкі прастол.
Такім чынам, у другой палове ХІІІ - пачатку XIV ст. адбываецца працэс фарміравання новага дзяржаўнага ўтварэння - Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, ядром якога зяўляліся беларускія землі.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Новы гарадок, Новгарадок, Новагародак - гістарычныя назвы Навагрудка.
Гарадзен, Гародня - гістарычныя назвы Гродна.
Храналогія падзей
г. - заснаванне Навагрудка.
г. - хрышчэнне Міндоўга ў каталіцтва і яго каранаванне каралём Літвы.
г. - перанос сталіцы ВКЛ у Вільню.
Каля 1326 г. - уваходжанне Мінскага княства ў склад ВКЛ.
Пытанні для самаправеркі
. Як праходзіў працэс аб'яднання зямель будучага Вялікага Княства Літоўскага, будучай Беларусі вакол Новагародка?
2. Калі Мінская зямля ўвайшла ў склад ВКЛ?
. Якая гістарычная вобласць была на тэрыторыі сучаснай Літвы?
. Калі жмудскія землі былі далучаны да ВКЛ?
. Калі ў летапісах фіксуецца герб «Пагоня»?
Пытанне2. Знешняя палітыка Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове ХІІІ-ХV ст.
Міжнародная сітуацыя вакол ВКЛ складалася наступным чынам. З усходу Маскоўская дзяржава, якой кіраваў Дзмітрый Данс-кой, пачынала набываць вагу і праяўляць актыўнасць у адносінах да ВКЛ. Як сведчаць летапісы, Дмитрий, великий князь московский умыслил Киевское, Витебское и Полоцкое княство войною доходити, обецуючи … Литву всю огнём і мечем звоевати». На паўночным захадзе крыжакі пад сцягам распаўсюджвання веры Хрыстовай, таксама імкнуліся пашырыць свае валоданні не толькі за кошт жмудскіх зямель, але і за кошт Полаччыны, Літвы, Гродзеншчыны і нават Польшчы.
Са свайго боку польскія вярхі бачылі тую неспрыяльную сітуацыю, у якую паступова ўцягвалася ВКЛ. Да пошукаў згоды паміж Польшчай і ВКЛ польскую знаць падштурхнуў і ваенны паход 1384 г. Ягайлы супраць яе. Каб прыцягнуць на свой бок ВКЛ, польскія вярхі прапанавалі Ягайлу польскі трон. Як сказана ў летапісу, «и почали ляхове слати с Кракова к великому князю Ягайлу, абы принял крещение от старого Рима и понял бы в них королевну Ядвигу и стал бы в них королем в Кракове и на всей Лядской земли».
Саюз паміж ВКЛ і Польшчай быў падпісаны ў Крэве ў 1385 г. Гэта была дынастычная унія. Адпаведна з яе ўмовамі Ягайла пераходзіў з праваслаўя ў каталіцтва, уступаў у шлюб з польскай каралеўнай Ядвігай, набываючы тытул польскага караля, спрыяў хрышчэнню ў каталіцтва. Акт Крэўскай уніі падпісалі вялікі князь Ягайла і яго браты: Троцкі князь Скіргайла, Мсціслаўскі - Лугвен, Ноўгарад-Северскі - Карыбут і сын Кейстута - Вітаўт. Пасля прыняцця каталіц-тва Ягайла набыў новае імя - Уладзіслаў, а Вітаўт - Аляксандр.
Па ўмовах Крэўскай уніі абедзве дзяржавы абядноўваў адзіны манарх, але кожная з іх захоўвала сваю ўласную сістэму кіравання і праводзіла самастойную палітыку. Вынікі Крэўскай уніі нельга ацэньваць адназначна. Для Беларусі падпісанне яе азначала ўзмацнен-не, з аднаго боку, пракаталіцкіх і прапольскіх тэндэнцый у грамадстве, пачатак росту нестабільнасці на глебе міжканфесійных пярэчанняў; з другога, актыўнае ўключэнне нашых земляў у агульнаеўрапейскія культурныя, палітычныя і эканамічныя працэсы. Для Польшы - узмацненне ваенных і культурных патэнцый, дзякуючы саюзу з намі, славянскіх уплываў і адначасова аслабленне нямецкіх каланізацыйных і культурных уплываў на яе тэрыторыю. Крэўская унія была персанальнай дамоўленасцю паміж правячымі еўрапейскімі дамамі. Нашчадкі ад шлюбу Уладзіслава-Ягайлы і Ядвігі далі пачатак новай дынастыі Ягелонаў. Падпісанне Крэўскай уніі не выключыла пярэчанняў паміж Ягайлам і Вітаўтам, якія скончыліся Востраўскімі (1392 г.) пагадненнямі паміж імі. У выніку іх першы набыў тытул вярхоўнага князя, а другі застаўся вялікім князем у ВКЛ і засяродзіў уладу ў сваіх руках.
Пасля сумеснай перамогі войскаў Кароны Польскай і ВКЛ у Грунвальдскай (Дубровенскай) бітве 15 ліпеня 1410 г. над войскамі Тэўтонскага ордэна больш як пяцьсот гадоў нямецкія воіны не ступалі на нашы землі. Адпаведна з Торуньскім дагаворам пад уплывы Кароны трапілі некаторыя землі ордэна, а пазней і ўся Прусія, а Вітаўт атрымаў у дажывотнае валоданне Жмудзь. Як вядома, Жмудзь (тэрыторыя сучаснай Літвы) канчаткова трапіла на правах аўтаноміі ў склад ВКЛ адпаведна з перамовамі і дагаворам каля возера Мельна, якія праводзіліся 27 верасня 1422 г., калі Ордэн адмовіўся ад сваіх валоданняў.
Узмацненне ВКЛ паставіла зноў пытанне аб абвяшчэнні асобнага каралеўства ў адпаведнасці з вагой дзяржавы ў еўрапейкім свеце. Гэтую прапанову агучыў Вітаўт. Ідэя не знайшла падтрымкі і выклікала рэзка адмоўную рэакцыю польскага боку. Вітаўт вырашыў дзейнічаць без іхняй згоды. Але каранацыя не адбылася. Неўзабаве, пасля 37-гадовага княжання, 27 лістапада 1430 г. Вітаўт памёр.
Пры наступных вялікіх князях узмацніліся напады крымскіх татараў на землі ВКЛ. У 1494 г. быў падпісаны дагавор паміж вялікім князем Літоўскім Аляксадрам і Маскоўскім вялікім князем Іванам ІІІ. Першы прызнаваў пераход усходніх земляў на карысць Масковіі і адмаўляўся ад сваіх прэтэнзій на Вялікі Ноўгарад, Пскоў, Цвер, Разань. У сваю чаргу Іван ІІІ абяцаў не вступаціся ў Смаленск. Праўда, гэтага абяцання хапіла толькі на некалькі гадоў. Падчас вайны 1500-1503 гг. ВКЛ страціла Чарнігаў, Старадуб, Гомель (да 1537 г.), Бельскае, Старадубскае і частку Мсціслаўскага княстваў. Недалёка ад Дарагабужа на р. Ведрашы адбылася бітва (1500 г.), падчас якой войска пад кіраў-ніцтвам К. Астрожскага было разбіта, а сам ён трапіў у маскоўскі палон. З поўдня нашым землям пагражала татарская навала. У 1506 г. ад-былася бітва пад Клецкам. Беларускім войскам, якім камандаваў Міха-іл Глінскі, была разбіта татарская арда і вызвалена 40 тыс. палонных. Пасля гэтага разгрому набегі крымчакоў на нашы землі прыпыніліся.
Маскоўскае княства распачало новую вайну (1507-1522 гг.), якая прывяла да спусташэння паўночна-ўсходняй і цэнтральнай Беларусі. У 1514 г. царскія войскі захапілі Смаленск, але ў той жа час, 8 верасня, разграміўшы 80-тысячнае маскоўскае войска, былы маскоўскі палоннік гетман К. Астрожскі ўзяў рэванш утрая меншымі сіламі пад Оршай. У другой палове 20-х гадоў XVI ст. ВКЛ правяло некалькі паспяховых ваенных аперацый супраць крымскіх татар і разбіла іх на тэрыторыі Украіны каля Канева (Альшаніцкая бітва - 1527 г.). Новая вайна паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай пачалася ў 1534 г. Паводле заключанага пераміря 1537 г. Гомель і Любеч былі вернуты ВКЛ. Праз дваццаць гадоў пачалася наступная, Лівонская вайна 1558 -1583 гг. Царскія войскі асадзілі Полацк і праз два тыдні, 15 лютага 1563 г., захапілі яго. Звыш 11 тыс. жыхароў Полацка было адпраўлена ў маскоўскі палон. Толькі на Полаччыне было захоплена звыш 50 тыс. чалавек. Маскоўская акупацыя Полацка працягвалася да 30 ліпеня 1579 г. У ходзе ваенных дзеянняў рускія войскі захапілі частку ўсходняй Беларусі. Вядзенне вайны з Маскоўскай дзяржавай для ВКЛ было даволі складаным. Польскія саюзнікі не спяшаліся прыйсці яму на дапамогу. Наадварот, скарыстоўваючы сітуацыю, яны пачалі актыўна прасоўваць ідэю аднаўлення саюзных адносін і дамоўленасцей.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Ягайла - Якаў - прынцып падвойнага (і патройнага) напісання імёнаў тлумачыцца тым, што ў старажытныя часы князі і просты люд часта карысталіся двума імёнамі: паганскім у паўсядзённым побыце і хрысціянскім для больш адказных выпадкаў.
Храналогія падзей
г. - Кулікоўская бітва, у выніку якой былі падарваны сілы Залатой Арды.
г. - заключэнне Крэўскай уніі па абяднанню Польскай Ка-роны і ВКЛ.
г. - бітва пад Грунвальдам, у выніку якой былі падарваны сілы Лівонскага ордэна.
г. - Жмудзь (тэрыторыя суч. Літвы) канчаткова трапіла на правах аўтаноміі ў склад ВКЛ адпаведна з дагаворам ад 27 верасня.
- 1430 гг. - спроба каранацыі Вітаўта.
1558 - 1583 гг. - Лівонская вайна.
Пытанні для самаправеркі
. Якая была сітуацыя ў ВКЛ напярэдадні заключэння Крэўскай уніі?
. Прычыны падпісанння Крэўскай уніі.
. У чым значэнне падпісанння Крэўскай уніі для ВКЛ і Кароны Польскай?
4. Якімі былі ўзаемаадносіны паміж ВКЛ і татарскімі княствамі?
5. Як складаліся ўзаемаадносіны паміж ВКЛ і Маскоўскім княствам у ХVІ ст.
Пытанне 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у другой палове ХІІІ - першай палове XVI ст. Аграрная рэформа 1557 г.
У гэты перыяд назіраўся працэс удасканальвання культуры земляробства. Прымяняўся трохпольны севазварот. Асноўнай галіной сельскай гаспадаркі зяўлялася раслінаводства, вырошчвалі збожжавыя культуры (азімае жыта, авёс, грэчку, ячмень, пшаніцу і інш.), а таксама бабовыя (гарох, сачавіцу), прадзільныя (лён, каноплі). Сярод гароднін-ных культур найбольшай папулярнасцю карысталіся капуста, морква, буракі, цыбуля, часнок, агуркі, кроп, мак.
Другой важнай галіной сельскай гаспадаркі была жывёлагадоў-ля. Найбольшую ўдзельную вагу ў ёй мела конегадоўля. Побач з буйной рагатай жывёлай вяскоўцы гадавалі свіней, авечак, коз і свойскую птушку. У якасці дапаможных промыслаў развіваліся і хатнія рамёствы - кавальства, ганчарства, бандарства. Сярод іншых промыслаў, якія ўносілі разнастайнасць у меню не толькі вясковых жыхароў, але і іншых прадстаўнікоў тагачаснага грамадства, было бортніцтва, рыбалоўства, паляванне.
Аграрная рэформа сярэдзіны ХVІ ст. Пашырэнне гандлёвых і іншых сувязей з еўрапейскімі краінамі, рост попыту на сельскагаспа-дарчую прадукцыю, інтэнсіўнае развіццё тавара-грашовых адносін падштурхнула правячыя колы ВКЛ да правядзення зямельнай рэформы. Гэта быў комплекс эканамічных, сацыяльных і тэхнічных мерапрыемстваў па ўдасканаленню сістэмы землекарыстання і сістэмы падаткаабкладання. Гэтая рэформа насіла назву валочная памера. Задачы яе былі сфармуляваны ва уставе на валокі 1557 г. і дапаўнен-нях да яе 1558 г. Кожная сялянская гаспадарка магла атрымаць па адной, ці больш альбо менш валоцы (валока = 21,36 га). Усе валокі ў залежнасці ад канкрэтных умоў па характару галоўных павіннасцей размяркоўваліся на тры катэгорыі - цяглыя, асадныя і вольныя. Для цяглых валок галоўнай павіннасцю была паншчына два дні на тыдзень на працягу 49 тыдняў. Сяляне асадных валокаў плацілі асаду - па 30 грошай, 12 грошай за талокі і 10 за гвалты. У сярэ-днім атрымлівалася, што за адну добрую валоку асаднай зямлі ўносі-лася 106 грошай, крыху ніжэйшай якасці - 97, дрэннай - 83, вельмі дрэннай - 66.
Такім чынам, важным вынікам рэформы было разбурэнне сялянскай абшчыны, ператварэнне сялян-даннікаў у чыншавікоў, уцягванне краіны ў тавара-грошавыя адносіны, арыентацыя гаспадаркі сялянскай і панскай на выраб сельскагаспадарчай прадукцыі і рэаліза-цыі яе па-за межамі ВКЛ па суднаходных рэках Бугу ў Гданьск, Нёмане ў Кралевец, Заходняй Дзвіне ў Рыгу.
Другой падаткаплацельнай супольнасцю было мяшчанства. Мешчанін у адрозненне ад жыхара вёскі - селяніна, жыхар горада. Гарады ў ВКЛ адрозніваліся па ступені сваёй залежнасці ад дзяржаўнай ўлады. Гарады, якія знаходзіліся на дзяржаўных землях, падпарадкоўваліся вялікакняжацкай адміністрацыі ў асобе старостаў і падстаростаў; прыватнаўласніцкія падпарадкоўваліся ўладальнікам і іх намеснікам.
Пачынаючы з ХІV ст., на тэрыторыі ВКЛ распаўсюджваўся звычай надання гарадам правоў на самакіраванне (т.зв. магдэбургскае права). Гэта быў комплекс прававых абавязкаў у дачыненні да вярхоўнай улады і ільгот тутэйшым жыхарам. Дакументам, які юрыдычна сведчыў аб наяўнасці ў горадзе такога права, быў прывілей (закон). Адпаведна з ім у горадзе ствараўся выбарны орган самакіравання, які насіў назву - магістрат (майдэборыя, ратуша). Ён складаўся з дзвюх палат: прадстаўнічай - бурмістроўска-радзецкй і выканаўчай - войтаў-ска-лаўнічай. Сябры прадстаўнічай калегіі абіраліся з мясцовых жыхароў і называліся радцы. Са свайго асяродка яны назначалі двух бурмістраў. За тэрмін абрання рады кожны з радцаў абавязкова займаў пасаду бурмістра. Другая калегія, войтаўска-лаўнічая, фарміравалася таксама з мясцовых жыхароў. Часта пасада войта была пажыццёвай, і ён назначаўся, або яго кандыдатура зацвярджалася каралём ці вярхоўным уладальнікам у прыватна-уласніцкіх гарадах. Першым беларускім горадам, які атрымаў магдэбургскае права, быў Брэст (1390 г.). Увогуле на этнічных беларускіх землях налічвалася звыш 120 магдэбурскіх гарадоў, а ў сучасных адміністрацыйных межах іх было звыш 90.
Атрыманне тым або іншым горадам правоў на самакіраванне спрыяла інтэнсіўнаму развіццю рамеснай вытворчасці ў ім. Як правіла, рамеснікі адной або некалькіх роднасных спецыяльнасцей абядноў-валіся ў вытворчую суполку, якая насіла назву брацтва, а часцей - цэх. У цэх прымалi "людзей добрых, аселых, парадак i згоду мiлуючых, месту прысеглых". Цэхавыя браты абіралі гадавых старостаў-цэхмістраў. Вышэйшую прыступку іерархічнай лесвіцы ў рамесным брацтве займалі майстры, потым ішлі таварышы або падмайстры, а ніжэйшая належала вучням, ці , як іх яшче называлі, хлопцам. Каб стаць майстрам, хлопец мусіў прайсці курс навучання, які працягваўся 3-5 гадоў, потым адпрацаваць у якасці памочніка майстра год-два або адправіцца ў гадавую вандроўку ў іншыя гарады ці краіны для ўдасканалення свайго рамяства. Пасля вяртання ён мусіў прадявіць у цэх лісты свайго вучэння і адпрацаваць яшчэ год у майстры. Пасля гэтага яго дапускалі да здачы іспытаў на званне майстра. Такая работа называлася зрабіць штуку, ці шэдэўр.
У Магілёве было 16 цэхаў, у Мінску - 12, у Брэсце - 11, у Слуцку - звыш 10, у Гродна - 5, у Полацку - 5. У іх засяроджваліся дзесяткі прафесій. Рамеснікі абслугоўвалі разнастайныя патрэбы розных слаёў тагачаснага грамадства.
Беларускія гарады мелі трывалыя гандлёвая сувязі як з Усходам, так і Захадам і Поўднем. Жыццё горада ўплывала пазітыўна на развіццё культуры, будзіла творчую думку. Тагачасныя гарады былі асяродкамі адукацыі і культуры, выспявання перадавой на той час буржуазнай ідэалогіі. Праўда, пасля другой паловы XVII ст. пад уплывам знешнепалітычных абставін і канфесійных пярэчанняў нацыянальны, беларускі характар гарадоў страчваецца.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Брацтва - аб'яднанне жыхароў пэўнага горада, створанае з рэ-лігійнымі, адукацыйнымі, рытуальнымі і іншымі мэтамі. Магло ўклю-чаць у лік сваіх сяброў-«братоў» прадстаўнікоў розных саслоўяў.
Магдэбургскае права - комплекс юрыдычных норм, які абумоў-ліваў актыўны ўдзел гараджан у грамадскім жыцці і кіраванні тым або іншым горадам, упершыню сфармуляваны і прыняты ў нямецкім гора-дзе Магдэбургу (Майдэборгу).
Прывілей - паходзіць ад лац. рrivatis - прыватны, legum - закон, дакумент, які абумоўлівае пэўныя ільготы канкрэтнай асобе, групе асоб, гораду, зямлі і г. д.
Чынш штогадовы - плата, якую плацілі арандатары зямельных надзелаў.
Цэх - суполка рамеснікаў, якія абяднаны сваімі супольнымі вы-творча-эканамічнымі інтарэсамі.
Храналогія падзей
г. - выданне Правіл правядзення зямельнай рэформы - Ус-тавы на валокі.
Пытанні для самаправеркі
. Па якому шляху развівалася сельская гаспадарка ў ВКЛ?
. Калі была праведзена рэформа «валочная памера»?
. Што такое «магдэбургскае права» і як фарміраваліся пры ім гарадскія структуры кіравання?
. Як развіваліся рамесныя ўстановы ў «магдэбургскіх» гарадах?
ТЭМА 4. ЧАС КРЫЗІСАЎ І АДРАДЖЭННЯ: КАНСАЛІДАЦЫЯ БЕЛАРУСКАЙ НАРОДНАСЦІ. РЭЛІГІЯ, ДУХОЎНАЕ ЖЫЦЦЁ, КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ
Пытанне 7. Культура Беларусі ў другой палове ХІІІ - першай палове XVI ст. Уплыў ідэй Адраджэння на развіццё беларускай культуры
У гэты перыяд пашыраецца і набывае моц традыцыя летапісан-ня. Найбольш вядомымі творамі гэтага перыяду зяўляюцца Летапі-сец Вялікіх князёў Літоўскіх(каля 1396 г.) і Пахвала Вітаўту(каля 1420 г.). Пазней ствараецца яшчэ шэраг летапісных твораў. Усе яны праводзяць і пацвярджаюць думку аб тым, што менавіта ВКЛ зяўляец-ца непасрэдным пераемнікам і гістарычных, і культурных ўсходнесла-вянскіх традыцый. Грамадска-палітычныя канцэпцыі розных колаў та-гачаснага грамадства адлюстраваліся ў гістарычнай літаратуры. Адным з заснавальнікаў яе можна лічыць М. Стрыйкоўскага (1540 - каля 1590 г.). Найбольш значны яго твор Кроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсея Русі (1582 г.). Ягоны сучаснік А. Гвагнін (1534-1614 гг.) выдаў у 1578 г. на лацінскай мове Кроніку Сармаціі Еўрапейскай. Гэтыя працы зяўляюцца і сёння вельмі каштоўнымі крыніцамі па нашай гісторыі.
Першым лацінамоўным творам, які пазнаёміў еўрапейскую грамадскасць з нашай зямлёй, была паэма Міколы Гусоўскага - Песня пра зубра, надрукаваная ў Кракаве ў 1523 г. Твор вылучаецца самабы-тнасцю і глыбокім патрыятызмам. Для аўтара вобраз зубра - сімвал Бацькаўшчыны. Ён супрацьпастаўляе сучасных яму ўладароў эпічнай постаці Вітаўта, збіральніка беларускіх зямель, магутнага і справядлівага ўладара.
Пачатак беларускага кнігадрукавання быў пакладзены ўраджэн-цам Полацка Францыскам Скарынай, які ў 1517-1519 гг. надрукаваў ў Празе 23 кнігі Старога Запавету. У Вільні ён выпусціў у свет Малую падарожную кніжыцу (каля 1522 г.) і Апостал (1525 г.). Пераемні-кам яго дзейнасці быў С. Будны (Катэхізіс. Нясвіж, 1562 г.). На По-лаччыне кнігавыдавецкай дзейнасцю займаўся В. Цяпінскі (Евангел-ле, каля 1570 г.). У 1562 г. кальвіністам Мікалаем Радзівілам Чорным у Брэсце была выдадзена ўпершыню на польскай мове Biblia. Друкарня выхадцаў з Магілёва - купцоў Мамонічаў пачала сваю дзей-насць у Вільні ў 1569 г. Тут працаваў і паплечнік рускага першадрука-ра І. Фёдарава Пётр Мсціславец. Мамонічская друкарня выдавала не толькі літургічныя кнігі, але і палемічную літаратуру на беларускай мове. Таксама імі былі выдадзены юрыдычна-прававыя кнігі: Трыбунал (1586 г.), Статут Вялікага Княства Літоўскага (1588 г.). Друкарня Мамонічаў праіснавала да пачатку 20-х гг. XVII ст. Кнігі друкаваліся для шырокага кола чытачоў - для людей подорожных.
Такім чынам, працягвалася скарынаўская традыцыя выдаваць кнігі -Людям посполитым к пожитку и ко розмноженью добрых обычаев. Сёння вядома каля 60 выданняў XVI ст. і 100 кірылаўскіх кніг, надрукаваных у Беларусі з 1601 па 1654 гг.
У XIV-XVI ст. асноўным тыпам манументальнах збудаванняў у нашай краіне быў замак, якому ўласціва спалучэнне горадабудаўнічых, ваенных, жылых і прадстаўнічых функцый. Тады былі збудаваны Гродзенскі, Геранёнскі, Гальшанскі, Любчанскі і іншыя замкі. У барокавым стылі пабудаваны Нясвіжскі замак. Першай барокавай пабудовай на тэрыторыі Усходняй Еўропы з'яўляецца Нясвіжскі касцёл Божага цела (канец XVI ст.). Ужо ў сярэдзіне XVI ст. фарміруецца самабытны «абарончы» стыль узвядзення культавых пабудоў. Помнікамі яго з'яўляюцца Мураванкаўская царква-крэпасць, Супрасльская царква-крэпасць, Брэсцкая Мікольская царква-крэпасць, Гнёзненскі касцёл-крэпасць і інш.
У ВКЛ развіваліся ўсе віды мастацкага жывапісу. Да нашага часу захаваліся абразы: «Маці Боская Адзігітрыя» (Случчына), «Маці Боская Іерусалімская» (Брэстчына), Мінская Маці Божая. Свецкіх твораў захавалася меней, найбольш вядомым тагачасным помнікам з'яўляецца карціна «Бітва пад Оршай» (каля 1519 г.).
Сярод відаў мастацтва шырокае распаўсюджанне атрымала сніцарства - разьба па дрэву. У культуры ВКЛ XIV-XVI ст. яскрава назіраюцца тэндэнцыі сінтэза грэка-візантыйскіх культурных уплываў з заходнееўрапейскімі рымска-каталіцкімі пры зберажэнні славянскага зместу і сутнасці.
Дзяржаўнай мовай міжнародных зносін у гэты перыяд з'яўляецца беларуская мова. Аднак пачынае развівацца пэўны білінгвізм, калі некаторыя прадстаўнікі шляхты выкарыстоўвалі ў побыце польскую, а ў справаводстве лацінскую мовы.
У XVI ст. на тэрыторыі Беларусі ўсталёўвалася дастаткова складаная сістэма школьнай адукацыі. Побач з царкоўнымі, манастырскімі, кляштарнымі школамі працавалі і прыватныя педагогі, якія абслугоўвалі дзяцей заможнага насельніцтва. Вышэйшую адукацыю да адкрыцця ў 1580 г. Віленскай акадэміі нашы продкі атрымлівалі пераважна ў Кракаўскім універсітэце, універсітэтах Германіі і іншых краін. Напрыклад, Ф. Скарына пасля атрымання ступені бакалаўра ў Кракаве працягваў сваю адукацыю ў Капенгагенскім універсітэце, дзе атрымаў ступень доктара «вызваленых навук», і ступень «доктара медыцыны» у Падуанскім універсітэце. У будучым канцлер ВКЛ Леў Сапега вучыўся ў 1570-1573 гг. у Лейпцыгскім універсітэце.
XVI ст. - найбольш яскравы, складаны і самабытны перыяд у развіцці беларускай культуры эпохі феадалізму. Гэта адбывалася ў перыяд Адраджэння і Рэфармацыі, калі адбываўся сінтэз рэнесансна-гуманістычных традыцый і сярэднявечных перажыткаў у духоўным жыцці, інтэнсіўнага пашырэння ўнутраных і знешніх сувязей, узросту нацыяльна-патрыятычнай і палітычнай свядомасці. У гэтыя часы зара-джаецца на нашай тэрыторыі шматмоўнае кнігадрукаванне; узнікае сваесаблівы архітэктурны стыль, які пазней атрымаў назву «беларус-кае барока»; складаюцца выдатныя помнікі грамадска-прававой думкі; культура Беларусі актыўна ўліваецца ў агульнаеўрапейскую плынь.
Ідэі Адраджэння пахіснулі аўтарытэт царкоўных іерархаў. Пачаткам Рэфармацыі лічыцца выступленне 31 кастрычніка 1517 г. прафесара тэалогіі Вітэнбергскага універсітэта ў Германіі Марціна Лютэра. Ідэолагі рэфарматарскага руху выступалі супраць пышнага правядзення набажэнства, патрабавалі адмены царкоўнага падатку «дзесяціны», секулярызацыі - адчужэння царкоўных зямель на карысць дзяржавы і прыватных асобаў і стварэння самастойных, нацыянальных, дэмакратычных і, галоўнае, танных, цэркваў.
У хуткім часе рэфармацыйны рух разгалінаваўся на лютэранства і кальвінізм. Безумоўна, каталіцкая, як і любая іншая царква, не жадала рэформаў, якія б уціскалі яе правы. Гэты канфлікт унутры заходняй царквы абумовіў і парадзіў цэлую эпоху рэлігійных войнаў. Гэтыя падзеі не маглі не закрануць і нашай Бацькаўшчыны.
На Беларусі ідэі рэфарматарства атрымалі шырокае распаўсюджанне, асабліва ў асяроддзі буйных магнатаў, шляхты сярэдняй заможнасці, гарадскіх жыхароў і нават прадстаўнікоў праваслаўнага духавенства. Першая абшчына лютэранскага накірунку ўзнікла ў Слуцку. Большы водгук на тэрыторыі ВКЛ атрымалі ідэі кальвінізму. Яны пранікалі асабліва актыўна з Краляўца. Прадстаўнікі магутнейшага роду ВКЛ Радзівілы сталі гарачымі прыхільнікам вучэння Ж. Кальвіна. Іх падтрымалі і іншыя прадстаўнікі буйных феадалаў і шляхты. Але найбольш радыкальны рух у кальвінізме быў выпрацаваны мяшчанствам. Шэраг прадстаўнікоў гэтага саслоўя пачалі прапаведаваць ідэі роўнасці не толькі прававой але і маёмаснай. Гэты рух атрымаў назву антытрынітарыяў, альбо арыянаў. У гэтым руху ўтвары-ліся дзве плыні. Адна вяла заможную вярхушку грамадства да рацыяналізму, а другая - плябейская - да ўтапічнага сацыялізму. Найбольш яскравым прадстаўніком і ідэолагам першай быў Сымон Будны (каля 1530 - 1593 гг.). Значнае месца ў ім займаў Васіль Цяпінскі (каля 1540 - каля 1604 гг.), а левага накірунку - Марцін Чаховіц (1522-1613 гг.). У 1568 г. у Іўі адбыўся арыянскі сінод, на якім было выказана патрабаванне скасавання прыгоннага права. Гэта выклікала ў заможных феадалаў пэўную насцярожанасць да вучэння арыянства і ўсяго кальві-нізму ўвогуле. Ідэі Рэфармацыі адлюстроўваліся ў грамадска-палі-тычным, філасофскім, царкоўным, прававым жыцці, літаратуры і мастацтве.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Дагмат - зацверджанае вышэйшымі інстанцыямі палажэнне, аб'яўленае абсалютнай ісцінай, якое не падлягае ніякай крытыцы.
Кальвінізм - прапагандаваў дактрыну абсалютнага прадвызначэння рэспубліканскага грамадства і прапаведаваў аскетызм. Пад сцягам кальвінізму прайшлі буржуазныя рэвалюцыі ў Нідэрландах (ХVІ ст.) і Англіі (ХVІІ ст.).
Каталіцтва - арганізацыя вылучаецца строгай цэнтралізацыяй і жорсткім размежаваннем паміж служыцелямі і паствай, пад кіраўніц-твам рымскага папы. Галоўныя дагматы - аб непарочнасці Панны Марыі і ўзнясенні яе жывой на нябёсы, дагмат аб бязгрэшнасці папы рымскага.
Лютэранства - адрозніваецца ад кальвінізму большай талерантнасцю, яно па сваёй сутнасці больш адпавядала інтарэсам буржуазіі, якая нараджалася ў тыя часы як клас.
Рэфармацыя - ад лац. reformatio - пераўтварэнне. Шырокі гра-мадскі рух, накіраваны супраць каталіцкай царквы ў ХVІ ст. як апоры феадальнага ладу жыцця.
Сніцарства - разьба па дрэву, майстры гэтай прафесіі выразалі скульптуры і нават цэлыя іканастасы.
Храналогія падзей
г. - падзяленне хрысціянства як сусветнай рэлігіі на дзве галіны - каталіцтва і праваслаўе.
1517 г. - пачатак перыяду Рэфармацыі ў Германіі.
г. - заснаванне лютэранскай абшчыны ў Слуцку, першай на Беларусі.
1517-1519 гг. - пачатак у чэшскай Празе Ф. Скарынай беларус-кага і ўсходнеславянскага кнігадрукавання.
-1525 гг. - друкарская дзейнасць Ф. Скарыны ў Вільні.
г. - выданне С. Будным кнігі «Катэхізіс» у Нясвіжы.
1563 г. - выданне ў Брэсце на польскай мове кнігі Biblia (ра-дзівілаўская Біблія).
1564г. - выданне ў Маскве І. Фёдаравым і П. Мсціслаўцам кнігі Апостал.
1568 г. - арыянскі сінод у Іўі, на якім выказана патрабаванне скасавання прыгоннага права.
1574-1624 гг. - дзейнасць у Вільні друкарскага дому магілёў-скіх купцоў Мамонічаў.
жніўня 1578г. - «Варфаламееўская ноч», масавая разня католікамі пратэстантаў-кальвіністаў, якіх у Францыіі называлі «гугенотамі».
Пытанні для самаправеркі
. Хто з'яўляецца аўтарам найбольш вядомых хронік XVI ст.?
. Калі пачалося і як развівалася беларускае кнігадрукаванне?
. Згадайце асноўных нашых кнігадрукароў і выдаўцоў.
. Як развівалася абарончае і культавае дойлідства Беларусі?
. Калі адбыўся падзел паміж праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі?
6. Як нараджаліся новыя плыні ў нетрах каталіцкай царквы?
Пытанне 8. Фарміраванне беларускай народнасці
Народнасць - гэта моўная, тэрытарыяльная, эканамічная і культурная супольнасць людзей, якая склалася гістарычна і наступае пасля родава-племянной супольнасці; папярэднічае нацыі.
Працэсы фарміравання кожнай народнасці цесна звязаны з тэрытарыяльнымі, геаграфічна-кліматычнымі, сацыяльнымі і не-паcрэдна этнічнымі фактарамі. Прыродныя Беларусі дастаткова спрыяльныя для жыцця і дзейнасці насельніцтва. Сярод славянскіх плямённых супольнасцяў першымі насельнікамі былі крывічы, дрыгавічы, радзімічы. Працэсы засялення імі гэтых земель пача-ліся ў І тысячагоддзі н.э. На гэтай тэрыторыі пражывалі балцкія і фіна-ўгорскія плямёны.
У другой палове I тысячагоддзя праходзілі працэсы ўзае-мапранікнення славян і неславянскіх этнічных супольнасцей. Ад-носіны паміж імі не заўсёды мелі мірны характар. Археалагічныя раскопкі некаторых старажытных умацаваных гарадзішчаў выяўляюць сляды ваенных сутычак, пажарышчаў. Абагульненне апошніх дадзе-ных прывяло навукоўцаў да стварэння тэорыі субстратнага паходжання беларусаў. Сутнасць яе заключаецца ў тым, што на беларускай тэрыторыі славяне асіміліравалі балтаў, але і самі адчувалі моцны ўплыў балцкага субстрату. Найбольш інтэнсіўна гэтая дыфузія праходзіла ад пачатку VІІ - VІІІ ст. да канца ХІІІ ст.
Усходнеславянскія плямёны - крывічы, дрыгавічы, радзімічы і некаторыя балцкія аб'яднанні кансалідаваліся ў адзіны феадальны этнас. Асноўны перыяд інтэнсіўнай кансалідацыі прыпаў на XIV-XVI ст. і стымуляваўся сацыяльна-палітычнымі і эканамічнымі працэсамі ў межах ВКЛ. Першасныя сляды гэтага працэсу некаторыя навукоўцы адзначаюць у Полацкім княстве IX-XIII ст. (Старажытны перыяд). Пачатак перыяду ВКЛ (другая палова XIII-XIV і XV-XVI ст. быў часам умацавання, панавання і пашырэння гэтага этнічнага комплексу на тэрыторыі Падняпроўя, Панямоння, Пабужжа і г.д.
У помніках пісьменства, якія звязаны непасрэдна са старажыт-ным Полацкам, выразна праступаюць рысы сучаснай беларускай мовы, якія генетычна звязаны з крывіцкімі дыялектамі. Гэтыя моманты адыгралі цэментуючую ролю ў складанні беларскага этнаса, а рост га-радоў, узмацненне сацыяльна-эканамічных сувязяў, развіццё матэры-яльяльнай і духоўнай культуры стваралі перадумовы для фарміравання беларускай народнасці.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Народнасць - гэта моўная, тэрытарыяльная, эканамічная і культурная супольнасць людзей, якая склалася гістарычна і наступае пасля родава-племянной супольнасці; папярэднічае нацыі.
Пытанні для самаправеркі
. Як адбываўся працэс складвання беларускага этнаса?
. У чым тоеснасць канцэптуальных поглядаў прадстаўнікоў навукі суседніх краін на працэсы станаўлення беларускага этнасу?
Спіс літаратуры
Крыніцы
- Беларускія летапісы і хронікі. - Мн., 1997.
- Белоруссия в эпоху феодализма; В 4 кн. - Мн., 1969-1972.
- Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. - Мн., 1998.
- Полное собрание русских летописей. - М., 1975. Т. 32.
- Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г.: Тэкст. Даведнік. Каментарьіі. - Мн., 1989.
Асноўная
- Айчынная і сусветная гісторыя. Курс лекцый: У 2 ч. - Мн., 1995.
- Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). Нав. рэд. А.М. Алпееў. - Мн., 2002.
- Гісторыя Беларусі: У 2 ч. - Мн., 2000.
- Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. - Мн., 1994.
- Ермаловіч М.І. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды: Гістарычны нарыс. - Мн., 1990.
- Ігнатоўскі І.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. - Мн., 1991.
- Ластоўскі В.Ю. Кароткая гісторыя Беларусі. - Мн., 1992.
- Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. - Мн., 1994-1995.
- Цітоў А.К. Гарадская геральдыка Беларусі. - Мн., 1989.
- Чигринов П.Г. Очерки истории Беларуси. - Мн., 1997.
- Эканамічная гісторыя Беларусі: Курс лекцый. - Мн., 1996.
- Юхо Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. - Мн., 1992.
- Юхо Я.А. Крыніцы беларуска-літоўскага права. - Мн., 1992.
Дадатковая
- Галенчанка Г.Я. Францыск Скарына - беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар. - Мн., 1993.
- Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т. - Мн., 1971-1975.
- Лыч Л.М., Навіцкі У.Л. Гісторыя культуры Беларусі. - Мн., 1996.
- Насевіч В.Л. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага: Падзеі і асобы. - Мн., 1993.
- Пашута В.Т. Образование литовского государства. - М., 1989.
- Праз смуту стагоддзяў. - Мн., 1993.
- Спиридонов М.Ф. Закрепощение крестьянства Белоруссии (XV-XVI вв.). - Мн.,1993.
- Францыск Скарына і яго час. - Мн., 1988.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Мн., 1991-2003. Т. 1-6.
РАЗДЗЕЛ ІІ. БЕЛАРУСЬ АД ЛЮБЛІНСКАЙ УНІІ (1569 г.) ДА ПАДЗЕЛАЎ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ
ТЭМА 1. ПАЧАТАК НОВАГА ЧАСУ. ЭКАНАМІЧНАЕ І ПАЛІТЫЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ Ў СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (КАНЕЦ XVІ - XVII ст.)
Пытанне 9. Утварэнне Рэчы Паспалітай і становішча ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай
Перадумовы абяднання ВКЛ і Кароны Польскай былі звязаны, па-першае, з унутрыпалітычным развіццём ВКЛ, з імкненнем шы-рокага кола сярэдняй і дробнай шляхты ВКЛ да набыцця польскіх залатых шляхецкіх вольнасцей; па-другое, з палітычнымі намаган-нямі польскай шляхты, якая жадала далучыць да Кароны багатыя землі заходняга суседа; па-трэцяе, з дынастычнымі цяжкасцямі, бо агульны гаспадар Польшчы і ВКЛ Жыгімонт ІІ Аўгуст, апошні з дынастыі Ягелонаў, не меў нашчадкаў, і з яго смерцю канчаткова спынялася дзейнасць Крэўскай уніі паміж дзвюма краінамі. Вызначальнай пры-чынай Люблінскай уніі сталі знешнепалітычныя абставіны - менавіта цяжкае становішча ВКЛ у Лівонскай вайне, захоп войскамі Івана IV шэрагу гарадоў на Беларусі. Пагроза страты незалежнасці прымусіла Вялікае Княства абяднацца з Польшчай у адзіную дзяржаву.
Люблінскі сейм пачаўся 10 студзеня 1569 г. і працягваўся 6 месяцаў. Кожны з бакоў ставіў свае ўмовы, якія не прымаліся супрацьлеглым. Дэлегаты ад Вялікага Княства падтрымлівалі унію на ўмовах раўнапраўя: 1) адзіны гаспадар і адзіны сейм з роўнай колькасцю прадстаўнікоў ад Княства і Кароны; 2) абранне караля сеймам і каранацыя яго спачатку ў Кракаве, потым у Вільні; 3) за-хаванне дзяржавамі тэрытарыяльнай цэласці, недатыкальнасці, асо-бных органаў улады і кіравання; 4) збіранне агульнага сейма пачаргова ў Польшчы і ВКЛ і г.д. Умовы дэлегатаў з Польшчы былі зусім іншыя: 1) інкарпарацыя ВКЛ; 2) утварэнне адзінай цэлай дзяржавы, адзінай супольнасці; 3) адзіны кароль польскі, які будзе выбірацца ў Польшчы і г.д.
Калі паслы Вялікага Княства ўбачылі пагрозу гвалтоўнага заключэння уніі на непрымальных для іх умовах, яны 1 сакавіка пакінулі Люблін. Тады польскі бок пайшоў на дэманстрацыю сілы. Польская шляхта дабілася ад Жыгімонта ІІ Аўгуста выдання ўказаў аб далучэнні да каралеўства Польскага Падляшша, Валыні, Падолля і Кіеўшчыны. Гэта аслабіла і без таго падарваную Лівонскай вайной магутнасць ВКЛ, якое не мела моцы ваяваць на два франты. Цяжкія перагаворы былі адноўлены. У выніку акт Люблінскай уніі быў афор-млены ў выглядзе дагавора, зацверджанага пастановай Люблінскага сейма 1 ліпеня 1569 г.
Заключэнне дзяржаўнай уніі паміж дзвюма суседнімі краінамі - Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім, Жамойцкім і Каронай Польскай - было падзеяй, якая прадвызначала далейшы лёс народаў, што насялялі гэтыя краіны. Унія мела значны ўплыў і на стан спраў ва ўсёй Еўропе, бо на яе карце зявілася новая дзяржава - Рэч Паспалітая - адна з самых вялікіх і шматэтнічных.
Умовы абяднання былі наступныя: адзіны манарх, які пры каранацыі абвяшчаўся каралём Польскім, вялікім князем Літоўскім, Рускім, Прускім, Мазавецкім, Жмудскім, Кіеўскім, Валынскім, Падляшскім, Інфлянцкім і інш.; збіраліся агульныя сеймы, якія склікаліся толькі ў Польшчы, адна Рада; агульная знешняя палітыка; манета аднолькавая і раўнацэнная; скасаванне ўсіх законаў і дагавораў, якія супярэчылі акту уніі; ліквідаваліся мытні паміж краінамі; кароль абвяшчаў захаванне ўсіх правоў, прывілеяў, пасад, тытулаў падданых абедзвюх дзяржаў; абвяшчаўся дазвол на набыццё маёнткаў, зямлі ў любой частцы Рэчы Паспалітай і г.д.
Такім чынам, дзве краіны павінны былі зліцца ў адно цэлае, адзіны дзяржаўны арганізм. Аднак магнаты ВКЛ, незадаволеныя уніяй, палітычныя намаганні накіравалі на ўмацаванне самастойнасці княства ў межах Рэчы Паспалітай. Вялікае Княства Літоўскае захавала свой урад і адміністрацыйны апарат, судовую сістэму, казну, войска, заканадаўства, дзяржаўную пячатку; да 1696 г. афіцыйнай дзяржаўнай мовай у Княстве заставалася беларуская. Насуперак акту Люблінскай уніі на працягу 70-80-х гг. XVI ст. у Вялікім Княстве рэгулярна збіраліся агульнадзяржаўныя сеймы.
Найбольш поўна адасобленасць Вялікага Княства Літоўскага была юрыдычна замацавана ў ІІІ Статуце ВКЛ 1588 г. У ім ніводнага разу не ўпамінаецца акт уніі. Згодна з нормамі дзяржаўнага права, Статутам 1588 г. абвяшчалася самастойнасць і тэрытарыяльная цэласнасць Вялікага Княства Літоўскага, недатыкальнасць яго межаў. Статут забараняў іншаземцам - у першую чаргу палякам - набываць у княстве землі, маёнткі і дзяржаўныя пасады. Галоўнае значэнне Статута 1588 г. у тым, што ён заканадаўча аформіў захаванне ВКЛ як дзяржавы насуперак акту Люблінскай уніі.
Даволі супярэчлівым застаецца пытанне адносна формы дзяр-жаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Згодна з палажэннямі Люблінскай уніі мэтай было заснаванне унітарнай дзяржавы. Узаемаадносіны паміж Каронай і княствам, імкненне ВКЛ захаваць самастойнасць не спрыялі ўтварэнню унітарнай дзяржавы. Гэта дае падставу некаторым даследчыкам лічыць Рэч Паспалітую канфедэратыўнай дзяржавай. Іншыя навукоўцы сцвярджаюць, што была ўтворана федэратыўная дзяржава, у якой ВКЛ і Польшча мелі адносную самастойнасць, абмежаваную дзейнасцю адзінага караля і адзінага сейма.
Органы дзяржаўнай улады і кіравання. Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай саслоўнай манархіяй на чале з выбарным каралём. Заканадаўчым органам быў двухпалатны вальны сейм (парламент), які складаўся з сената і пасольскай ізбы. Сенат быў вышэйшай палатай сейма, у якую ўваходзілі духоўная і свецкая знаць, службовыя асобы. Лік членаў сената даходзіў да 150 чалавек. Ніжэйшай палатай сейма была пасольская ізба, у якую ўваходзілі дэпутаты ад шляхты асобных паветаў, абраныя на павятовых сейміках. У сярэдзіне XVIII ст. у скла-дзе пасольскай ізбы было 236 дэпутатаў. Вальныя сеймы дзяржавы засядалі ў Варшаве, а з 1673 г. кожны трэці сейм збіраўся ў Гродна.
Да кампетэнцыі агульных сеймаў Рэчы Паспалітай, акрамя пытанняў дзяржаўнага кіравання і заканадаўства, адносіліся выбранне караля; скліканне паспалітага рушэння (апалчэння); абяўленне вайны і заключэнне міру; устанаўленне падаткаў з шляхты для вядзення вайны. Усе пастановы на вальным сейме прымаліся аднагалосна, але з цягам часу прынцып аднагалоснасці ўсё больш і больш перашкаджаў нармальнай працы сейма. Даволі было аднаму дэпутату не згадзіцца з пастановай большасці і вынесці сваё liberum veto - не дазваляю, - як гэта пастанова не прымалася.
На чале выканаўчай улады стаяў кароль, які ўзначальваў сенат, склікаў сеймы, вызначаў тэрмін іх пасяджэнняў, назначаў на вышэйшыя ўрадавыя пасады, назначаў і прымаў паслоў, вёў знешнюю палітыку, за якую адказваў перад вальным сеймам. Улада караля абмяжоўвалася не толькі правам liberum veto, але і пагадненнямі, падпісанымі ў час яго ўступлення на прастол. Шляхта заключала Пакта канвента - дагавор, згодна з якім кароль ускладаў на сябе шэраг абавязкаў па вырашэнні некаторых унутраных і знешнепалітычных праблем. У 1573 г. пры абранні каралём Рэчы Паспалітай Генрыка Валежыча (Валуа) былі распрацаваны Генрыхавы артыкулы, якія насілі нязменны характар, і кожны нанава абраны кароль абавязаны быў іх пацвердзіць. У іх вызначаліся паўнамоцтвы каралеўскай улады і сейма: свабода абрання караля, свабода хрысціянскага веравызначэння, абавязак склікаць сеймы, не склікаць агульнае апалчэнне і не ўстанаўліваць новыя падаткі і пошліны без згоды сейма, мець пры сабе пастаянны савет з 16 сенатараў-рэзідэнтаў. Акрамя таго, шляхта мела права не падпарадкоўвацца каралю і выступіць супраць яго, калі кароль дзейнічаў насуперак правоў шляхты і сваіх абавязкаў.
Вага шляхты была вялікай. Большасць шляхцічаў былі землеўладальнікамі, але было шмат і такіх, якія не мелі зямлі і неслі службу ў заможных паноў і магнатаў, складаючы іх світу. Юрыдычна як паны, магнаты, так і сярэдняя і дробная шляхта былі роўнымі паміж сабой. Аднак рашаючай палітычнай сілай у дзяржаве зяўляліся паны і магнаты, якія складалі сенацкае саслоўе. Толькі шляхта мела права валодаць зямлёй. Шляхціч не мог быць арыштаваны, а яго маёмасць канфіскавана без дазволу суда. Судзіць шляхціча мог толькі шляхецкі суд. Адзінай павіннасцю яе зяўлялася вайсковая служба. Шляхта Вялікага Княства Літоўскага паступова апалячвалася, далучаючыся да залатых польскіх шляхецкіх вольнасцей і пераймаючы мову і рэлігію (каталіцызм).
Такім чынам, Рэч Паспалітая, нягледзячы на існаванне каралеў-скай улады, не была ў поўнай меры манархіяй, бо ўлада фактычна належыла сейму і шляхце.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Люблінская унія 1569 г. - пагадненне аб дзяржаўна-палітычным саюзе Вялікага Княства Літоўскага з Каронай Польскай, паводле якога была ўтворана новая дзяржава - Рэч Паспалітая.
Рэч Паспалітая (res publica) - (рэспубліка з лацінскай мовы) - афіцыйная назва польскай дзяржавы, якая абяднала землі Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага. Існавала ў 1569-1795 гг.
Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г. - ІІІ Статут ВКЛ. Звод законаў дзяржаўнага, адміністрацыйнага, ваеннага, судовага, кры-мінальнага і г.д. права. Выдадзены на беларускай мове. Дзейнічаў на тэрыторыі Літвы і Беларусі да 1840 г.
Храналогія падзей
-1583гг. - Лівонская вайна.
ліпеня 1569 г. - падпісанне Люблінскай уніі. Утварэнне Рэчы Паспалітай.
г. - утварэнне галоўнага трыбунала (вышэйшага суда) Вя-лікага Княства Літоўскага.
г. - прыняцце ІІІ Статута ВКЛ.
Пытанні для самаправеркі
. Якія галоўныя прычыны і перадумовы заключэння дзяржаў-нага саюзу паміж ВКЛ і Польшчай?
. На якіх умовах Вялікае Княства Літоўскае ўвайшло ў склад Рэчы Паспалітай?
. У чым гістарычнае значэнне Статута 1588 г.?
ТЭМА 2. РЭЧ ПАСПАЛІТАЯ Ў ЕЎРАПЕЙСКІХ КАНФЛІКТАХ XVII ст. ЭПОХА АДРАДЖЭННЯ: АСВЕТНІКІ І ІДЭІ СВАБОДЫ
Пытанне 10. Войны і сацыяльна-палітычныя канфлікты другой паловы XVI - XVIII ст. на тэрыторыі Беларусі
Другая палова XVI-XVIII ст. для гісторыі Беларусі характэрна шматлікімі разбуральнымі войнамі. Першай вайной Рэчы Паспалітай, атрыманай ёй у спадчыну ад Вялікага Княства Літоўскага, была Лівонская. Абраны ў 1576 г. польскі кароль Стэфан Баторый фарміруе наёмнае войска і пачынае контрнаступленне супраць расійскай арміі ў Лівоніі і на Беларусі. Ваенныя дзеянні пераносяцца і на ўласна рускую тэрыторыю. Баторый распачынае аблогу Пскова ў 1581-1582 гг., якая канчаткова вызначыла вынік вайны і прымусіла знясіленыя 25-гадавой барацьбой дзяржавы пачаць мірныя перамовы. Яны праходзілі паблізу Запольскага Яма. Згодна з перамірем (на 10 гадоў), Рэч Паспалітая вяртала Расіі гарады - Вялікія Лукі, Холм, Завалочча, Ізборск, Апочку, Гдоў, Себеж і інш. Расія, у сваю чаргу, адмаўлялася ад усіх зямель, захопленых у Лівоніі і на Беларусі. У выніку Лівонскай вайны аказала-ся спустошанай і зруйнаванай паўночна-ўсходняя частка Беларусі, за-гінула шмат насельніцтва, знішчаны культурныя каштоўнасці.
У 1598 г. памёр апошні з дынастыі Рурыкавічаў, цар Федар Іванавіч, і ў Расіі пачалася смута, якая падштурхнула феадалаў Рэчы Паспалітай да актыўнай рускай палітыкі. У 1604-1605 гг. шляхта пад-трымала самазванца Грыгорыя Атрэпева, які заявіў аб сваіх прэтэнзі-ях на маскоўскі прастол у якасці царэвіча Дзмітрыя. Арганізатарам паходу Лжэдзмітрыя ў Расію становіцца чыноўнік Рэчы Паспалітай се-натар Юрый Мнішак. Прыход сапраўднага і законнага цара выклікаў народныя паўстанні ў Чарнігаве, Пуціўлі, Курску і іншых гарадах, а таксама на Арлоўшчыне і Браншчыне. На бок самазванца пачалі пера-ходзіць не толькі просты люд, але і дваране, што адкрыла Лжэдзмі-трыю шлях на Маскву. У ліпені 1605 г. ён вянчаўся ва Успенскім са-боры на прастол як цар і вялікі князь усёй Русі. Аднак праз год самазванца зверглі.
Замест звергнутага зяўляецца другі самазванец - Міхаіл Малча-наў, які ўвайшоў у гісторыю як Лжэдзмітрый ІІ. Магнаты Рэчы Паспа-літай імкнуліся выкарыстаць у сваіх інтарэсах Лжэдзмітрыя ІІ і тое, што дзесяткі гарадоў прысягнулі яму на вернасць. У верасні 1609 г. армія Рэчы Паспалітай на чале з каралём Жыгімонтам ІІІ уступіла ў межы Расіі. У ліпені 1610 г. у Маскве пачаўся мяцеж супраць цара В. Шуй-скага. Група баяр, што прыйшла да ўлады, прапанавала народу запрасіць на рускі прастол сына Жыгімонта ІІІ каралевіча Уладзіслава. У верасні 1610 г. у Маскву ўвайшлі войскі Рэчы Паспалітай, і Уладзіслаў IV абвясціў сябе рускім царом. У 1612 г. у барацьбу з новым царом уступае апалчэнне на чале з К. Мініным і Дз. Пажарскім, у выніку якой гарнізон Рэчы Паспалітай вымушаны быў пакінуць Маскву.
У снежні 1618 г. было заключана пагадненне аб перамірі на 14 з паловай гадоў. Да Рэчы Паспалітай адышлі Ноўгарад-Северская, Чарнігаўская і Смаленская землі.
У 1632-1634 гг. Расія зрабіла спробу захапіць Смаленск. Гэта вайна ўвайшла ў гісторыю пад назвай Смаленскай. Рэч Паспалітая захавала за сабой усе землі. Дыпламатычным поспехам Расіі была адмова польскага караля ад прэтэнзіі на маскоўскі прастол.
З пераходам большасці ўкраінскай і беларускай шляхты ў каталіцтва, з пашырэннем уплыву уніяцтва Масква выкарыстоўвае рэлігійны аргумент у палітыцы да заходняга суседа - абараніць адна-верцаў-праваслаўных у Рэчы Паспалітай. 1 кастрычніка 1653 г. Земскі сабор даў згоду прыняць Украіну пад уладу Расіі, што азначала фактычнае абяўленне вайны Рэчы Паспалітай.
У маі 1654 г. пачалася вайна Рэчы Паспалітай з Рускай дзяржавай, у якой прыняла ўдзел большасць насельніцтва Беларусі. Цэнтральным быў смаленскі напрамак. З боку Украіны планавалася аказваць падтрымку рускім войскам на Беларусі. На поўдні Беларусі пачалі наступленне казакі на чале з Іванам Залатарэнкам. Тэрыторыя Беларусі стала галоўным тэатрам ваенных дзеянняў.
Кампанія 1654 г. для рускай арміі праходзіла паспяхова: былі заняты і разбураны 33 гарады. Летам 1655 г. руская армія атрымала шэраг перамог на Украіне. У той жа час у вайну з Рэччу Паспалітай уступіла Швецыя. Хутка шведы занялі Варшаву. У маі 1656 г. цар абвяшчае вайну Швецыі яшчэ да заключэння пагаднення з Рэччу Паспалітай. Спыненне ваенных дзеянняў арміі супраць Рэчы Паспалі-тай выратавала апошнюю ад поўнага разгрому яе Швецыяй.
У 1657 г. памёр Б. Хмяльніцкі, на змену яму прыйшлі адзін за адным гетманы Іван Выгоўскі, Юрый Хмяльніцкі, Пятро Дарашэнка і інш., якія адмаўляюць у падтрымцы Расіі. У выніку гэтага становішча рускіх войскаў на Беларусі і Украіне значна пагоршылася, а вайна прыняла зацяжны характар. Знясіленыя дзяржавы ў 1667 г. у в. Андру-сава паблізу Смаленска падпісалі пераміре на трынаццаць з паловай гадоў. Рэч Паспалітая страціла Смаленскае ваяводства, Старадубскі павет і Чарнігаўскае ваяводства, Левабярэжную Украіну. Кіеў з акру-гай у адну мілю быў перададзены Расіі на два гады. Дагавор прадуг-леджваў сумесныя дзеянні Расіі і Рэчы Паспалітай у сувязі з узмацнен-нем пагрозы татара-турэцкага нашэсця.
У 1683 г. пачалася вайна Рэчы Паспалітай з Асманскай імперыяй. Рэч Паспалітая разгарнула актыўную дыпламатычную дзейнасць з мэтай прыцягнення Расіі да антытурэцкага саюзу. У выніку ў 1686 г. у Маскве быў падпісаны паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай вечны мір, у якім замацоўваліся тэрытарыяльныя змены. Рэч Паспалітая канчаткова адмовілася ад Кіева, атрымаўшы грашовую кампенсацыю.
Не абмінула Беларусь і Паўночная вайна 1700-1721 гг., у якой шмат гадоў удзельнічала Рэч Паспалітая. Расія ў жніўні 1700 г. абявіла вайну Швецыі. Разбіўшы летам наступнага года саксонскія войскі, шведскі кароль Карл ХІІ заняў у маі 1702 г. Варшаву і прымусіў Аўгуста ІІ падпісаць Альтранштацкі мірны дагавор у верасні 1706 г. Аўгуст ІІ адмовіўся ад польскай кароны на карысць Станіслава Ляшчынскага, ад саюзу з Расіяй. Галоўныя шведскія войскі з Саксоніі накіраваліся на Беларусь, маючы намер праз Смаленск ісці на Маскву. Пераправіўшыся праз Бярэзіну, 3 ліпеня 1708 г. Карл ХІІ нечакана напаў на рускіх і вымусіў іх адступіць. Гэта была апошняя перамога шведаў у Паўночнай вайне. Руская армія заняла важныя стратэгічныя рубяжы. Усё гэта падштурхнула Карла ХІІ павярнуць на Украіну, дзе яго чакаў гетман Мазепа. На дапамогу Карлу ХІІ з Прыбалтыкі ішоў атрад на чале з Левенгаўптам з абозам зброі і харчу. Каб не дапусціць яго злучэння з галоўнымі сіламі шведаў, быў выдзелены атрад, які ўзначаліў Петр І.
Бітва адбылася 28 верасня (10 кастрычніка) 1708 г. ля в. Лясной на паўднёвы ўсход ад Магілёва. Шведы пацярпелі паражэнне.
Шэраг перамог рускай арміі дазволіў Аўгусту ІІ 8 жніўня 1709 г. абвясціць Альтранштацкі мірны дагавор несапраўдным, аднавіць саюз з Расіяй. Паводле міру, заключанаму ў г. Ніштаце, Эстляндыя, Ліфляндыя, Інгрыя і частка Карэліі адышлі да Расіі. Беларусь у выніку вайны страціла каля 700 тыс. жыхароў, многія паветы былі спустошаны.
Такім чынам, войны Рэчы Паспалітай другой паловы XVI - XVIII ст., якія ў той ці іншай ступені закраналі Беларусь, не прынеслі ёй якіх-небудзь здабыткаў. Руйнаваліся гарады і вёскі, скарачалася насельніцтва.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Багдан Хмяльніцкі - гетман Украіны, у 1648 г. узначаліў казац-кі рух супраць Польшчы, пайшоў на падпісанне пагаднення з Маскоў-скай дзяржавай, зацверджанае Пераяслаўскай Радай 8 лютага 1654 г.
Вайна 1654 - 1667 гг. - паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. Вык-лікана ў значнай ступені імкненнем цара далучыць да сваіх уладанняў Беларусь і Украіну. Пачалася ў сувязі з уваходжаннем Украіны ў склад Рускай дзяржавы паводле Пераяслаўскай Рады.
Вечны мір - дагавор 1686 г. Расіі з Рэччу Паспалітай, які пацвердзіў умовы Андрусаўскага пераміря 1667 г., чым скончылася вайна 1654-1667 гг.
Храналогія падзей
-1583 гг. - Лівонская вайна.
-1605 гг. - паход Лжэдзмітрыя І на Маскву пры падтрымцы магнатаў Рэчы Паспалітай.
-1612 гг. - войскі Рэчы Паспалітай захапілі Маскву.
-1634 гг. - вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай (Сма-ленская).
-1651 гг. - казацка-сялянская вайна на Беларусі ў сувязі з пачаткам паўстання пад кіраўніцтвам Б. Хмяльніцкага на Украіне.
-1667 гг. - вайна Расіі з Рэччу Паспалітай.
-1721 гг. - Паўночная вайна.
г. - уступленне рускай арміі на тэрыторыю Беларусі пад час Паўночнай вайны. Пачатак ваенных дзеянняў са шведамі на беларускіх землях.
верасня 1708 г. - разгром рускімі войскамі шведскага корпу-са генерала Левенгаўпта каля в. Лясной.
Пытанні для самаправеркі
. Што характэрна для знешняй палітыкі Рэчы Паспалітай у XVII ст.?
. Якія прычыны абумовілі вайну 1654-1667 гг.?
. Якія мэты імкнулася дасягнуць Рэч Паспалітая ў Паўночнай вайне?
Пытанне 11. Эканамічны заняпад Беларусі
ў другой палове XVII - першай палове XVIII ст.
Другая палова XVII - першая палова XVIII ст. характарызуецца глыбокім эканамічным заняпадам і марудным узнаўленнем сельскай і гарадской гаспадарак Беларусі. Важнейшымі прычынамі гаспадарчага заняпаду беларускіх зямель былі наступныя:
. Шматлікія войны сярэдзіны XVII-XVIII ст. (1648-1651, 1654-1667, 1655-1660, 1700-1721 гг.), якія з велізарнай разбуральнай сілай пракаціліся па беларускіх землях. У выніку ваенных дзеянняў многія вёскі і гарады Беларусі былі разрабаваны і спалены, насельніцтва гінула ад голаду і эпідэмій або ўводзілася ў палон.
. Рэзкае скарачэнне колькасці насельніцтва. Калі ў 1650 г. на Беларусі жыло 2,9 млн. чалавек, то ў 1667-1673 гг. не больш чым 1,4 млн. Да 1700 г. колькасць насельніцтва вырасла да 2,2 млн., але пасля Паўноч-най вайны зноў зменшылася да 1,5 млн. чалавек.
. Вялікае змяншэнне колькасці зямель з-за таго, што мноства людзей загінула ў гады ваеннага ліхалецця і не было каму апрацоўваць палі. Увогуле, пасяўныя плошчы Беларусі скараціліся больш чым на палову.
. Павелічэнне павіннасцей сялянства, якое на карысць памеш-чыкаў выконвала адпрацовачную, грашовую, натуральную, фурманка-вую павіннасці, гвалты, талокі і інш.
. Няўстойлівыя палітычныя абставіны, барацьба магнатаў паміж сабой за ўладу, якая прыняла характар грамадзянскай вайны, што на-несла вялікія страты эканоміцы Беларусі.
У такіх вельмі цяжкіх і складаных умовах пачалося аднаўленне эканомікі Беларусі і ў першую чаргу - сельскай гаспадаркі. Буйнымі землеўладальнікамі былі магнаты, уласнікі вялікіх зямельных латы-фундый. У канцы XVIII ст. 16 магнацкім семям (Радзівілам, Сапегам, Агінскім, Чартарыйскім і інш.) належала на Беларусі 30% усіх сялян. Буйнейшым феадальным уласнікам быў кароль Рэчы Паспалітай. Маёнткі, якімі ён распараджаўся, называліся каралеўскімі эканоміямі. Самым вялікім каралеўскім уладаннем на ўсходзе Беларусі была Магі-лёўская каралеўская эканомія. Вялікія зямельныя ўладанні належылі каталіцкай і уніяцкай цэрквам.
У ходзе аднаўлення сельскай гаспадаркі феадальная знаць выкарыстоўвала ў асноўным два метады: перавод сялян на грашовы аброк - чынш і пашырэнне фальваркаў. Грашовая рэнта ўжывалася часцей там, дзе разбурэнне было асабліва вялікім і востра не хапала рабочых рук. Развіццё фальварачных запашак практыкавалася звы-чайна там, дзе насельніцтва, якое хоць і рэзка паменшылася, але ў масе сваёй засталося на месцы, і дзе памешчык меў сродкі для вядзення сваёй гаспадаркі ў фальварку.
У 30-40-я гг. XVIII ст. фальварачныя гаспадаркі прыкметна ўзмацніліся галоўным чынам на захадзе і ў цэнтральнай частцы Белару-сі. Дзяржаўная ўлада ўводзіла розныя льготы для сялян, якія бралі для апрацоўкі дадатковыя надзелы.
У сувязі з эканамічным заняпадам гарадоў і скарачэннем унут-ранага рынку было падарвана развіццё гарадскога рамяства. Колькасць рамеснікаў у гарадах Беларусі рэзка зменшылася.
Такім чынам, агульнае эканамічнае разарэнне беларускіх зямель было настолькі страшэнным, што ў цэлым гаспадарка нават да сярэдзіны XVIII ст. не была адноўлена і не дасягнула ўзроўню сярэдзіны XVII ст.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Згоны - феадальная павіннасць сялян і часткова мяшчан для выканання тэрміновых сельскагаспадарчых работ звыш цягла. Асаблі-ва пашырыліся ў XVII ст.
Крычаўскае паўстанне 1743-1744 гг. - буйнейшае антыфеада-льнае выступленне сялян на Беларусі ў XVIII ст. на чале з В. Вашчылам.
Чынш - грашовыя плацяжы феадальназалежных сялян земле-ўласніку, памеры якіх з канца XVII да пачатку XVIII ст. павялічыліся ў некалькі разоў.
Храналогія падзей
-1744 гг. - паўстанне сялян у Крычаўскім старастве пад кіраўніцтвам В. Вашчылы супраць феадальнага гнёту.
Пытанні для самаправеркі
. Якія страты панеслі беларускія землі пасля разбуральных войн другой паловы XVII - пачатку XVIII ст.?
. Якім чынам ішло аднаўленне гаспадаркі Беларусі ў першай палове XVIII ст.?
. У чым прычыны паўстанняў гэтага часу?
Пытанне 12. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў другой палове XVIII ст.
У другой палове XVIII ст. адбылося значнае ажыўленне ва ўсіх сферах эканомікі Беларусі. Гэтаму садзейнічалі наступныя фактары: па-першае, хуткі рост насельніцтва ў XVIII ст. у два разы; па-другое, узрастанне попыту на сельскагаспадарчыя прадукты як у самой Беларусі, так і за яе межамі. Знешні гандаль значна ажывіўся з прычыны рэзкага павышэння цэн на збожжа на замежным рынку; па-трэцяе, гаспадарчай дзейнасці Беларусі садзейнічалі меры па развіццю гандлю і сродкаў зносін. Былі праложаны пінска-слонімскі і пінска-валынскі тракты, праведзены работы па збудаванню рачных партоў, дарог і мастоў. У 1784 г. закончана будаўніцтва канала, які злучыў Шчару, Ясельду і Прыпяць. У 1766 г. уводзяцца адзіныя для Вялікага Княства Літоўскага меры вагі, абёму і даўжыні.
У другой палове XVIII ст. аднаўлялася сельская гаспадарка. У гэты час пачаўся працэс сацыяльнага расслаення ў вёсцы. Каля 10% сялян не мелі сваёй гаспадаркі. Склалася невялікая група багацеяў, якая часам арандавала ў памешчыка цагельныя заводы, млыны, дзе эксплуатавалася праца наёмнай беднаты.
Прыкметныя зрухі ў другой палове XVIII ст. адбыліся ў эканамічным становішчы гарадоў і мястэчак. Узрасла таварнасць рамяства. Колькасць цэхаў прыкметна зменшылася да канца XVIII ст. Рамеснікаў, якія не ўваходзілі ў цэхавую арганізацыю, значна паболь-шала. Такое становішча павялічвала канкурэнцыю і садзейнічала раз-бурэнню сярэдневяковай арганізацыі вытворчасці - цэхаў.
Пачатак стварэння на Беларусі мануфактурнай прамысловасці паклалі буйныя феадалы. Першым прадпрыемствам мануфактурнага тыпу на тэрыторыі Беларусі была шкляная гута ў Налібоках (зараз Стаўбцоўскі раён Мінскай вобласці). Завод быў пабудаваны ў пачатку 20-х гг. XVIII ст. жонкай канцлера Вялікага княства Літоўскага Ганнай Радзівіл. У 1751 г. князь Міхаіл-Казімір Радзівіл заснаваў у Слуцку фабрыку паясоў.
Прадпрыемствамі мануфактурнага тыпу меншых памераў зяў-ляліся суконныя і палатняныя фабрыкі князя Сапегі ў Ружанах, шкля-ныя заводы графа Салагуба ў мястэчку Ілля (Мінскі павет) і гетмана Масальскага ў маёнтку Мыш (Навагрудскі павет), фаянсавы завод Радзівілаў у мястэчку Свержань і інш.
У другой палове XVIII ст. актыўны ўдзел у развіцці мануфак-турнай вытворчасці прымаў кароль Польшчы Станіслаў Аўгуст. Па яго загаду Антоній Тызенгаўз у 60-70-я гг. XVIII ст. стварыў больш за 20 буйных прамысловых прадпрыемстваў у каралеўскіх эканоміях, у тым ліку больш за 15 мануфактур, фабрыкі залатой і сарэбранай ніці, сталярных вырабаў, зброевы, свечкавы, гарбарны, металаапрацоўчы, бронзавы заводы і інш.
Мануфактуры Беларусі ў XVIII ст. у сваёй аснове былі феадальнымі прадпрыемствамі. Большасць іх працаўнікоў складалі прыгонныя сяляне.
Такім чынам, у другой палове XVIII ст. Беларусь зрабіла значны крок наперад у сваім эканамічным развіцці. Завяршылася аднаўленне сельскай гаспадаркі. Шырокае развіццё набываў працэс стварэння пра-мысловых прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу. У канцы XVIII ст. усё выразней адчуваўся працэс разлажэння феадальных адносін.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Вотчынныя мануфактуры - прадпрыемствы мануфактурнага тыпу, якія абслугоўваліся прымусовай працай прыгонных сялян, выкарыстоўвалі рамесную тэхніку і былі заснаваны на кааперацыі і тэхнічным падзеле працы. На тэрыторыі Беларусі зявіліся ў пачатку XVIII ст.
Мануфактура - (ад лац. мanus - рука і factura - выраб) - прадпрыемства, заснаванае на ручной працы і яе шырокім падзеле. Зяўляецца пераходнай формай ад рамеснай вытворчасці да капіталістычнай фабрыкі. Першыя мануфактуры на Беларусі зявіліся ў 20-30-х гг. XVIII ст.
Эканоміі - феадальныя зямельныя ўладанні ў Рэчы Паспалітай, выдзеленыя ў канцы XVI ст. з дзяржаўных земляў для задавальнення патрэб караля і прыдворнай казны. Мелі ўласнае адміністрацыйна-гаспадарчае кіраванне. На Беларусі існавалі Брэсцкая, Гродзенская, Кобрынская, Магілёўская, Лідская, Пінская і Слонімская эканоміі.
Храналогія падзей
г. - заснаванне Налібокскай мануфактуры.
г. - заснаванне Слуцкай фабрыкі паясоў.
-1783 гг. - будаўніцтва Агінскага канала, які злучыў басейн Нёмана і Дняпра.
Пытанні для самаправеркі
. Чым вызначалася развіццё эканомікі Беларусі ў сярэдзіне - другой палове XVIII ст.?
. Што сведчыла аб пачатку разлажэння феадальных адносін?
Пытанне 13. Падзелы Рэчы Паспалітай. Далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі
У XVIII ст. заняпад Рэчы Паспалітай - адной з буйнейшых дзяржаў Еўропы - быў выкліканы шэрагам прычын, галоўныя з якіх - унутрыпалітычныя. У дзяржаве пераважалі працэсы дэцэнтралізацыі і нават анархіі, адсутнічала моцная цэнтральная ўлада. Прынцып выбарнасці, залежнасць ад магнатаў і шляхты рабілі ўладу каралёў фармальнай і абмежаванай. Шляхецкія вольнасці сталі адной з галоўных прычын падрыву ўстояў дзяржаўнасці. Права ліберум вета фактычна зрывала працу сеймаў з сярэдзіны XVII ст. Шляхта валодала правам мець свае войскі і замкі, тады як у караля моцнае войска адсутнічала. Усё гэта паслабляла грамадскі і палітычны лад Рэчы Паспалітай, што імкнуліся скарыстаць на сваю карысць суседнія дзяржавы.
З пачатку XVIII ст. Расія, Аўстрыя і Прусія даволі часта ўмешваліся ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай. У 1764 г. Расія і Прусія заключылі дагавор, сакрэтны артыкул якога прадугледжваў захоўваць у Рэчы Паспалітай шляхецкія вольнасці, выбарнасць караля. На элекцыйным сейме 1764 г. на трон пры падтрымцы Расіі ўзышоў прадстаўнік групоўкі Чартарыйскіх - Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Новы кароль спрабаваў правесці рэформы ў дзяржаве, накіраваныя на ўзмацненне ўлады, і патрабаваў, каб Расія вывела свае войскі. Незадаволеныя Расія і Прусія зрабілі стаўку на канфесійныя праблемы Рэчы Паспалітай, патрабавалі ўраўноўвання ў правах католікаў і некатолікаў і падтрымалі канфедэрацыі. Прусія ў 1770 г. захапіла паўночна-заходнюю частку Польшчы і прапанавала Расіі заключыць дагавор аб сумесным падзеле Рэчы Паспалітай. Канвенцыя аб першым падзеле Рэчы Паспалітай была падпісана ў Санкт-Пецярбургу паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй у жніўні 1772 г. Расія атрымала Інфлянцкае ваяводства, значную частку Полацкага, амаль усё Віцебскае, усё Мсціслаўскае ваяводствы і ўсходнюю частку Рэчыцкага павета Мінскага ваяводства.
Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай урад зрабіў спробу правесці некаторыя рэформы. З мая 1791 г. сейм прыняў Канстытуцыю Рэчы Паспалітай. Згодна з Канстытуцыяй пацвярджаліся ўсе правы і прывілеі, дадзеныя шляхце Польшчы і Вялікага княства Літоўскага; уся шляхта прызнавалася роўнай паміж сабой. Сейм складаўся з дзвюх палат: палаты дэпутатаў і палаты сенатараў. Рашэнне на сейме прымалася простай большасцю галасоў, адмянялася ліберум вета, забараняліся канфедэрацыі. Вышэйшым выканаўчым органам - урадам - абвяшчалася Ахова законаў, які быў адзіным для ўсёй Рэчы Паспалітай. Ва ўрад уваходзілі кароль, каталіцкі прымас, пяць міністраў. Да найбольш важных змяненняў адносілася адмена выбарнасці каралёў і ўстанаўленне спадчыннасці трона. Кароль надзяляўся шырокімі паўнамоцтвамі і прызнаваўся вышэйшым распараджальнікам усіх узброеных сіл у дзяржаве, прызначаў і здымаў службовых асоб, генералаў, епіскапаў, сенатараў. Канстытуцыя ўмацоўвала дзяржаўную ўладу і абмяжоўвала свавольствы магнатаў.
Для свайго часу Канстытуцыя мела прагрэсіўнае значэнне, але кансерватыўныя слаі шляхты, пазбаўленыя вольнасцей, абвясцілі ў 1792 г. у г. Таргавіцы канфедэрацыю. Таргавіцкая канфедэрацыя звярнулася за падтрымкай да Расіі, якая накіравала 100-тысячную армію ёй на дапамогу, што прывяло да хуткай перамогі канфедэрантаў. Выклікаўшы ваенны разгром Рэчы Паспалітай, Расія садзейнічала яе другому падзелу, які адбыўся ў студзені 1793 г. Пагадненне аб другім падзеле было падпісана паміж Расіяй і Прусіяй. Да Расіі адышла цэнтральная частка Беларусі з гарадамі Мінск, Слуцк, Барысаў, Мазыр, Пінск.
Захопніцкая палітыка замежных дзяржаў выклікала вострае незадавальненне значнай часткі гараджан і прагрэсіўна настроенай шляхты. Прыклад Французскай рэвалюцыі ўказваў на адзіны шлях вызвалення краіны. У сакавіку 1794 г. у Кракаве ўспыхнула паўстанне, у якім прынялі ўдзел шляхта, мяшчане і некаторая частка сялян. На чале паўстання стаў ураджэнец Беларусі Андрэй Тадэвуш Банавентура Касцюшка. Паўстанцкія сілы Вялікага Княства ўзначаліў Якуб Ясінскі. Мэта паўстання - адраджэнне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Быў абвешчаны Акт паўстання, згодна з якім утваралася Вышэйшая народная рада - вышэйшы орган улады паўстання на чале з Касцюшка. 7 мая 1794 г. Касцюшка выдаў Паланецкі універсал, якім сяляне абяўляліся вольнымі, але без зямлі. Нягледзячы на гэта, шырокай падтрымкі сярод сялян паўстанне не атрымала, бо Універсал не адмяняў поўнасцю прыгоннага права. Супраць паўстанцаў выступілі Расія, Прусія і Аўстрыя. У кастрычніку - лістападзе 1794 г. войскі паўстанцаў пацярпелі шэраг паражэнняў, цяжка паранены Касцюшка быў узяты А.В. Суворавым у палон.
У Варшаву былі ўведзены рускія, прускія і аўстрыйскія войскі. Апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Панятоўскі адрокся ад прастола. Паражэнне паўстання дало магчымасць Аўстрыі, Прусіі і Расіі захапіць усю тэрыторыю Рэчы Паспалітай.
У 1795 г. адбыўся трэці, апошні падзел. Па гэтаму падзелу да Расіі адышлі Заходняя Беларусь, Літва, Курляндыя, частка Заходняй Украіны. Прусія і Аўстрыя падзялілі паміж сабой Польшчу.
Такім чынам, Рэч Паспалітая скончыла свае існаванне.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Дэсідэнты - асобы, якія не падзяляюць пануючага ў краіне веравызнання. У Рэчы Паспалітай - у XVII-XVIII ст. - хрысціяне - не-католікі (праваслаўныя і пратэстанты).
Канстытуцыя 3 мая 1791 г. - асноўны закон Рэчы Паспалітай, адна з найбольш дэмакратычных канстытуцый у свой час. Захоўваючы феадальны лад у краіне, яна разам з тым адчыняла шлях буржуазным рэформам.
Храналогія падзей
-1795 гг. - гады праўлення Станіслава Аўгуста Панятоўс-кага, апошняга караля Рэчы Паспалітай.
г. - утварэнне канфедэрацый: праваслаўнай у Слуцку, пра-тэстанцкай - у Торуне.
г. - утварэнне Барскай канфедэрацыі.
г. - падпісанне канвенцыі аб першым падзеле Рэчы Паспа-літай.
мая 1791 г. - прыняцце Канстытуцыі Рэчы Паспалітай.
г. - другі падзел Рэчы Паспалітай.
г. - паўстанне на чале з Т. Касцюшка.
г. - трэці падзел Рэчы Паспалітай.
Пытанні для самаправеркі
. Назавіце прычыны падзення Рэчы Паспалітай.
. Калі і як адбыўся першы падзел Рэчы Паспалітай?
. Якое значэнне мела Канстытуцыя 1791 г.?
. Назавіце прычыны і мэты паўстання 1794 г.
Пытанне 14. Культура Беларусі ў другой палове XVI - XVIII ст.
Развіццё культуры беларускай народнасці адбывалася ў цесных узаемакантактах з культурамі іншых краін. На ёй ляжаў моцны адбітак агульнаеўрапейскага Адраджэння, Гуманізму і Рэфармацыі. Хаця і са спазненнем у параўнанні з большасцю еўрапейскіх краін, але і на Беларусі ў другой палове XVIII ст. пачалі распаўсюджвацца прагрэ-сіўныя ідэі Асветніцтва. Усталяванню Асветніцтва спрыялі адкрыцці ў прыродазнаўстве і дасягненні гуманітарных навук. Вялікі ўплыў на светапогляд дзеячоў беларускай культуры другой паловы XVIII ст. аказвалі ідэі французскіх энцыклапедыстаў: Ф. Вальтэра, Д. Дзідро, Ж.-Ж. Русо, а таксама Дж. Лока, Ф. Бэкана, Д. Дэкарта. З 70-х гадоў XVIII ст. французскі вучоны Ж.Э. Жылібер нават быў кіраўніком медыцынскай школы ў Гродна. Ідэі Асветніцтва, з характэрным для яго прыярытэтам асветы, навукі і розуму ў жыцці як кожнага чалавека, так і ўсяго грамадства, знайшлі адлюстраванне ў беларускай філасоф-скай думцы, літаратуры і мастацтве.
Асветніцтва дало нам нямала сапраўды таленавітых дзеячоў. Гэта філосаф і матэматык Б. Дабшэвіч, паэт і эканаміст І. Храптовіч, паэт і астраном М. Пачобут-Адляніцкі. Апошні доўгі час вывучаў планету Меркурый, адкрыў невядомае сузоре і стаў адным з заснава-льнікаў Віленскай абсерваторыі, а таксама быў рэктарам Галоўнай школы Літоўскай. І. Храптовіч быў прыхільнікам ідэй фізіякратаў, яго пяру належыць шэраг трактатаў на беларускай, польскай, лацінскай мовах па філасофіі, эканоміцы, эстэтыцы. Асаблівую вядомасць набы-ла яго бібліятэка ў Шчорсах. У сваіх творах прапаведваў асветніцтва і Г. Каніскі, царкоўна-палітычны і культурны дзеяч, які заснаваў Магі-лёўскую духоўную семінарыю, а з 1783 г. стаў беларускім праваслаў-ным архіепіскапам.
У другой палове XVIII ст. на беларускіх землях пашыраецца свецкая адукацыя. Гэтаму садзейнічала рэформа школы, якая право-дзілася пад кіраўніцтвам С. Канарскага. У 1773 г. ствараецца Адука-цыйная камісія, за 20 гадоў дзейнасці якой на Беларусі было адкрыта 20 школ (Гродна, Мазыр, Бабруйск, Пінск, Паставы і інш.). Яны зяў-ляліся сярэдняй ступенню навучання. Ад рэлігійных навук прыярытэт у адукацыі пераходзіў да прыродазнаўчых і грамадскіх.
Пашыраецца кнігадрукаванне. Калі на Беларусі ў першай палове XVIII ст. налічвалася 2 друкарні, то ў другой палове - 11. Шматтысяч-ныя бібліятэкі, кнігазборы, архівы гістарычных дакументаў мелі ў сваіх маёнтках Радзівілы, Сапегі, Агінскія, Тышкевічы.
Літаратурнае жыццё Беларусі другой паловы XVIII ст. вызнача-лася полілінгвізмам, больш адметным, чым панаванне польскай мовы. Поўнага заняпаду беларускай літаратуры не адбылося. Сведчанне таму - творы песеннай інтымнай лірыкі таго часу, якіх налічваецца каля двухсот. Большая частка з іх уваходзіць у Аршанскі зборнік, які захоўваецца ў Кракаве ў бібліятэцы Чартарыйскіх. Песенная інтымная лірыка, як і літаратурныя творы іншых жанраў, пісалася на тагачаснай гутарковай беларускай мове.
У XVIII ст. магнацкія рэзідэнцыі становяцца цэнтрамі культур-нага жыцця Беларусі. Многія беларускія магнаты запрашалі да сябе на службу лепшых архітэктараў, мастакоў, музыкантаў. Важнай зявай жыцця другой паловы XVIII ст. стаў прыгонны тэатр. Найбольш вядо-мымі на Беларусі былі прыгонныя тэатры Радзівілаў у Слуцку і Нясвіжы, Гродзенскі тэатр Тызенгаўза, Ружанскі - Сапегаў, тэатр Тышкевічаў у Свіслачы, Слонімскі тэатр Агінскіх. У тэатрах ставілі песы Мальера, камедыі Вальтэра, але найбольш папулярныя былі творы гаспадыні Нясвіжа Францішкі Уршулі Радзівіл.
Свецкі характар у другой палове XVIII ст. набывае і музыка. Магнаты стваралі ў маёнтках прыватныя капэлы і аркестры. Самыя вялікія капэлы былі пры тэатрах Радзівілаў у Нясвіжы, Тыгенгаўза ў Гродна, Сямёна Зорыча ў Шклове. Але асаблівую еўрапейскую славу меў Слонімскі тэатр Міхайла Казіміра Агінскага. Рэпертуар тэатра складаўся з опер і балетаў італьянскіх кампазітараў, а таксама твораў М.К. Агінскага: Елісейскія палі