Курс на індустрыялізацыю. Асаблівасці яе правядзення ў БССР
Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт
Гістарычны факультэт
Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў
Рэферат
па тэма: Курс на індустрыялізацыю. Асаблівасці яе правядзення ў БССР
Выканаў:
Студэнт
5 курса 1 групы
Левин
Г.
Мiнск, 2006
Лічыцца, што аднаўлене народнай
гаспадаркі да пачатку 1926 г. у асноўным завяршылася. Аднак дасягнуты даваенны
ўзровень вытворчасці не мог задаволіць патрэбы дзяржавы. СССР па аб’ёму
прамысловай прадукцыі на душу насельніцтва ў 5–6 разоў адставаў ад развітых
капіталістычных краін. Яшчэ горшым было становішча ў Беларусі. Яна па-ранейшаму
заставалася слабаразвітай у прамысловых адносінах рэспублікай. Займаючы 0,6 %
тэрыторыі (3,4 % насельніцтва) СССР, Беларусь давала ўсяго 1,6 % прамысловай
прадукцыі краіны. Доля прамысловай прадукцыі ва ўсёй народнай гаспадарцы
рэспублікі складала толькі 23,5 % (у СССР – 39,1 %). Не адбылося значных змен і
ў структуры прамысловасці. Аснову яе складалі харчовая, дрэваапрацоўчая,
папяровая, гарбарная галіны, на долю якіх прыпадала асноўная частка агульнага
аб’ёму валавой прадукцыі. Прамысловасць Беларусі па-ранейшаму заставалася
дробнай і кустарнай. Індустрыялізацыя ў Беларусі
праходзіла як састаўная частка адзінага працэсу індустрыялізацыі ўсяго
Савецкага Саюза. Галоўнай мэтай індустрыялі-зацыі было пераўтварэнне СССР у
эканамічна незалежную дзяржаву, якая вырабляла ўсе неабходныя тавары, у першую
чаргу сродкі вытворчасці. У развіцці працэсаў індустрыялізацыі ў Беларусі
меліся і свае асаблівасці, і свае цяжкасці, іншымі былі тут тэрміны і тэмпы.
Шляхі індустрыялізацыі БССР былі разгледжаны на X з'ездзе КП(б) Б
у снежні 1925 г. і красавіцкім пленуме ЦК 1926 г. У прынятых імі рашэннях адзначалася, што развіццё прамысловасці Беларусі павінна ажыццяўляцца
пераважна на базе мясцовых сыравінных рэсурсаў і асаблівая ўвага павінна быць
нададзена харчовай, тэкстыльнай і гарбарнай га-лінам.
Правядзенне індустрыялізацыі патрабавала вялікіх
выдаткаў. Асноўнымі крыніцамі назапашання з'яўляліся сама прамысловасць,
сельская гаспадарка, дзяржаўныя пазыкі, даходы ад унутранага і знешняга гандлю,
жорсткая эканомія, выкарыстанне дарэмнай мільённай рабочай сілы гулагаўцаў і
інш.
Вельмі востра стаяла ў рэспубліцы
праблема інжынерна-тэхнічных кадраў, кваліфікаваных рабочых. У 1927 г. удзельная вага інжынераў і тэхнікаў складала 2 % ад агульнай колькасці работнікаў, занятых у
прамысловасці. Большасць спецыялістаў складалі практыкі. У той жа час і
культурны ўзровень асноўнай масы насельніцтва заставаўся яшчэ нізкім.
Усё гэта, разам узятае, перашкаджала
развіццю народнай гаспадаркі рэспублікі. У той жа час магчымасці далейшага
значнага павелічэння вытворчасці на старой базе аказаліся вычарпанымі. Пераадолець
тэхніка-эканамічную адсталасць магчыма было толькі на базе шырокага
разгортвання рэканструкцыі старых прадпрыемстваў і новага капітальнага
будаўніцтва. Краіне трэба было перш за ўсё вырашыць задачу індустрыялізацыі.
Першы пяцігадовы план развіцця народнай
гаспадаркі БССР (1928—1932) прадугледжваў павышэнне ўдзельнай вагі
прамысловасці ў народнай гаспадарцы. Агульны аб'ём капі-талаўкладанняў у
прамысловасць рэспублікі за пяцігодку склаў 243 млн руб. і перавысіў укладанні
папярэдніх дзесяці гадоў болып чым у 5,3 раза. Асаблівая ўвага звярталася на
развіццё такіх галін прамысловасці, як дрэваапрацоўчая, за-палкавая, папяровая,
харчовая, ільняная і швейная. Аднача-сова планавалася развіццё машынабудавання
для патрэб сель-скай гаспадаркі і прамысловасці будаўнічых матэрыялаў.
У Беларусі разгарнулася будаўніцтва новых
прамысло-вых прадпрыемстваў. Былі пабудаваны швейная фабрыка "Сцяг
індустрыялізацыі " і панчошна-трыкатажная фабрыка "КІМ"
(Камуністычны інтэрнацыянал моладзі) у Віцебску, далі першую прадукцыю фабрыка
штучнага валакна і трубаліцейны завод у Магілёве, бабруйскі, барыеаўскі і
гомельскі дрэваапрацоўчыя камбінаты, буйнейшая ў рэспубліцы БелДРЭС і шэраг
іншых. Усяго за пяцігоддзе ў строй уступіла 78 буйных і 480 дробных і сярэдніх
прамысловых прадпрыемстваў.
Дасягненні ў правядзенні індустрыялізацыі краіны нараджалі
ілюзію небывалых магчымасцей. З гэтым было звязана абвяшчэнне Сталіным лозунга "Пяцігодку
– за чатыры гады", спроба ажыццявіць звышіндустрыялізацыю, "вялікі
скачок" у развіцці СССР. Ужо ў другой палове 1929 г. план першай пяцігодкі быў перагледжаны і навязаны новыя, павышаныя заданні. Гэта прывяло да
цяжкасцей у фінансавым і матэрыяльным забеспячэнні вытворчасці, зніжэння тэмпаў
росту прадукцыі. Адмоўныя вынікі выявіліся хутка. Са
студзеня 1930 г. 1. Сталін і яго акружэнне перайшлі да фарсіраваных тэмпаў
індуотрыялізацыі " вялікага скачка". 3 мэтай назапашвання сродкаў для
разгортвання індустрыялізацыі праводзілася гвалтоўная калектывізацыя
сялян-ства, скарачалася доля нацыянальнага даходу, якая ішла на спажыванне,
праводзілася эмісія грошай і г.д.
Усе гэтыя мерапрыемствы не паскаралі, а,
наадварот прыводзілі да падзення тэмпаў развіцця прамысловасці. Менавіта ў гэты
час склаўся механізм кіравання прамысловасцю, які забяспечваў перш за ўсё рост
аб'ёмаў вытворчасці. Перавага аддавалася колькасным паказчыкам. Якасць
прадукцыі і фінансавая эфектыўнасць адыходзілі на другі план. Такое
гаспадаранне абапіралася на шырокае выкарыстоўванне эк-стэнсіўных фактараў: у
вытворчасць уцягваліся ўсё новыя дадатковыя рэсурсы, матэрыяльныя і працоўныя.
У пачатку 30 х гг. цэнтральнымі органамі краіны рэгламентаваліся фактычна ўсе
асноўныя паказчыкі работы рэспубліканскай прамысловасці. Пачасціліся несправядлівыя
абвінавачванні мясцовых партыйных і дзяржаўных кадраў у нацыянал-ухілізме. Да
таго ж многім судовым працэсам наогул стала надавацца востра палітычнае
значэнне, невыкананне плана растлумачвалася інтрыгамі контррзвалюцыянераў,
" нацдэмаў ", " шкоднікаў " і г.д.
Правядзенне індустрыялізацыі ў такіх абставінах
не магло не паўнлываць на канчатковыя вынікі рэепубліканскай пяцігодкі. У
выніку замест запланаванага росту нацыянальнага даходу за пяць гадоў на 100 %
было атрымана толькі 86 % , а прамысловасць рэспублікі не дадала
прадукцыі на суму ў 192,5 млн руб.
Тым не менш у Беларусі ўзніклі такія новыя галіны
прамысловасці, як сельскагаспадарчае машынабудаваные, станкабудаванне, хімічная
( вытворчасць штучнага валакна і хіміка-фармацэўтычная), вытворчасць
стандартных будьшкаў, вытворчасць маргарыну, малочнай кіслаты і інш.
Павысіла-ся ўдзельная вага металаапрацоўчай, тарфяной, хімічнай, швейнай,
тэкстыльнай і абутковай галін прамысловасці.
Аднак побач з буйной прамысловасцю ў рэспубліцы
раз-вівалася і дробная, саматужная прамысловасць, якая засноў-валася на
выкарыстанні мясцовай мінеральнай і сельскагас-падарчай сыравіны (здабыча
торфу, вытворчасць мясцовых будаўнічых матэрыялаў, лесахімічная, харчовая,
лёгкая і дрэ-ваапрацоўчая галіны).
У цэлым, несумненна, трэба адзначыць поспехі ў
развіцці прамысловасці, якіх дасягнулі працоўныя рэспублікі за гады пяцігодкі,
але адначасова не трэба і абсалютызаваць іх.
Фактараў, якія стрымлівалі выкананне
заданняў, было шмат. Адзін з іх – зрыў паставак многіх відаў сыравіны і
матэрыялаў з іншых рэспублік. Эканамічныя рэсурсы Беларусі не маглі забяспечыць
па-валюнтарысцку завышаныя праграмы індустрыялізацыі.
Калі ў працэсе фарміравання плана ўпор
рабіўся на эканамічныя стымулы і гаспадарчаразліковыя метады, то ў ходзе яго
рэалізацыі вядучымі сталі метады каманднай эканомікі. У 1932 г. XVII партканферэнцыя ВКП(б) канчаткова адмовілася ад новай эканамічнай палітыкі, адзначыўшы
яе "поўную несумяшчальнасць з палітыкай партыі і інтарэсамі рабочага
класа, з буржуазна-нэпманскімі скажэннямі прынцыпу гаспадарчага разліку, якія
праявіліся ў разбазарванні агульнанародных дзяржаўных рэсурсаў і, значыць, у зрыве
ўстаноўленых гаспадарчых планаў". Такім чынам, на змену гаспадарчаму
разліку ў эканоміцы прыйшла камандна-адміністрацыйная сістэма.
На падставе рашэння ЦВК СССР ад 5
студзеня 1932 г. саўнаргас Беларусі быў пераўтвораны ў Наркамат лёгкай
прамысловасці БССР, а прадпрыемствы цяжкай і лясной прамысловасці БССР, якія
яму падпарадкоўваліся, перададзены адпаведным саюзным наркаматам. Фактычна
ўсталёўвалася жорсткая цэнтралізаваная сістэма кіравання прамысловасцю часоў "ваеннага
камунізму".
Тым не менш у выніку прымянення
камандна-адміністрацыйных метадаў кіравання індустрыялізацыя ішла хутка,
прамысловасць рэспублікі як у першай, так у другой і трэцяй пяцігодках
развівалася дастаткова высокімі тэмпамі. Да канца другой пяцігодкі рэспубліка
давала ўжо 2,2 % усёй валавой прадукцыі прамысловасці СССР.
Другі пяцігадовы план развіцця народнай
гаспадаркі і культуры БССР на 1933 — 1937 гг. быў распрацаваны ыа падставе
агульнасаюзнага і ўхвалены ў студзені 1934 г. XV з'ездам КПБ(б).
Як і ў гады першай пяцігодкі, так і ў гады другой пяцігодкі цяжкая
прамысловасць займала вяду-чае месца ў развіцці савецкай эканомікі. 3 1674 млн
руб. капіталаўкладанняў, прадугледжаных планам на развіццё народнай гаспадаркі,
звыш адной чацвёртай накіроўвала-ся ў прамысловасць. Па плану намячалася
далейшае раз-віццё металаапрацоўчай, хімічнай, тарфяной і іншых галін цяжкай
нрамысловасці, развіццё энергетыкі і павелічэнне магутнасці электрастанцый.
Прадугледжваліся развіццё лёгкай і харчовай прамысловасці, рэканструкцыя 80
буй-ных прамысловых прадпрыемстваў, будаўніцтва шэрагу новых аб'ектаў,
етварэнне двух энергетычных цэнтраў — Гомельскага і Мінскага.
3 мэтай паскарэння тэмпаў эканамічнага развіцця
савец-кае кіраўніцтва разгарнула ў Беларусі ў гады другой пяці-годкі
сацыялістычнае спаборніцтва і ўдарніцтва, якое пасля рэкорду данецкага шахцёра
А. Стаханава паступова набыло масавы характар. У першых шэрагах удзельнікаў
спаборніц-тва ішлі камуністы і камсамольцы — ініцыятары шматлікіх працоўных
пачынанняў, запланаваных у цішы партыйных і камсамольскіх кабінетаў. На асобных
прадпрыемствах рэс-публікі 100 % камуністаў станавіліся ўдзельнікамі
сацыялістычнага спаборніцтва, як, напрыклад, на " Гомсельмашы ", дзе
к канцу 1933 г. усе камуністы-рабочыя сталі ўдарнікамі вытворчасці. Аднак у
выніку масавы характар спаборніцтва, які насіў па сутнасці больш прапагандысцкі
характар, чым эканамічны, адмоўна адбіўся не толькі на якасных, але і на
колькасных вытворчых паказчыках пяцігодкі.
Тым не менш у гады другой пяцігодкі ў рэспубліцы
былі ўведзены ў эксплуатацыю такія буйныя прадпрыемствы, як Гомельскі
шклозавод, які ў 1937 г. даў звыш 7 млн метраў шкла, Крычаўекі цэментны завод
магутнасцю ў 140 тыс. т цэменту ў год, Аршанскі льнокамбінат магутыасцю звыш 15
млн метраў тканіны ў год, Магілёўскі трубаліцейны завод з вьшускам 12 тыс. т
труб у год, Магілёўскі аўтарамонтны, дрэваапрацоўчы камбінат і завод
ізаляцыйных пліт у Нава-Беліцы, ацэтонавы завод у Быхаве і інш. Пачалі даваць
ток новыя электрастанцыі: Мінская ЦЭЦ-2, Слуцкая, Мазыр-ская, Полацкая,
Барысаўская, а таксама шэраг электрастан-цый у раённых цэнтрах, як, напрыклад,
у Заслаўі, Дзяржынску, Дрысе, Нароўлі. Усяго за пяцігодку было пабудава-на 1700
прадпрыемстваў, каля 90 прадпрыемстваў карэнным чынам рэканструявана.
Апрабаваныя метады адмініетрацыйна-каманднага
кіраўніцтва эканомікай у гады першай і другой пяцігодак атры-малі далейшае
развіццё і ўмацаванне ў рэспубліцы ў трэцяй пяцігодцы (1938—1942), якая не была
выканана ў сувязі з пачаткам Другой сусветнай вайны.
I ўсё ж трэба адзначыць, што за гады трэцяй
пяцігодкі ў Беларусі былі пабудаваны дзесяткі новых прамысловых прадпрыемстваў.
Старыя фабрыкі і заводы перацярпелі карэнную тэхнічную рэканструкцыю.
Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны 80 % усёй прадукцыі народнай гаспадаркі БССР
нры-ходзілася на долю прамысловасці.
Неабходна звярнуць увагу яшчэ на адну
акалічнасць: для паспяховага правядзенне індустрыялізацыі ў рэспубліцы важ-нае
значэнне мелі эканамічныя сувязі з рознымі рэспублі-камі СССР. Так, метал у
Беларусь паступаў з Украіны і Ура-ла, машыны і абсталяванне, хімічныя прадукты
— з цэнт-ральных раёнаў РСФСР і Украіны, нафта і нафтапрадукты — з
Аэербайджана, будаўнічыя матэрыялы - з Карэліі і Украіны хлебныя вырабы — з
Украіны і Паволжа.
Значны ўклад у правядзенне індустрыялізацыі
ўнесла 'лагерная эканоміка' , якая з'яўляецца адным з атрыбутаў
адміністрацыйна-каманднай сістэмы. У 1929 г. пачынаец-ца будаўніцтва аершых канцэнтрацыйных лагераў АДПУ (А6'яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне) у
раёне Алонца — Ухты ( на 10 і 50 тыс. чалавек). Ужо ў 1932 г. у лагерах АДПУ працавала каля 300 тыс. чалавек. Лагеры і працоўныя калоніі пачынаюць
адыгрываць усё больш прык-метную ролю ў эканоміцы краіны. Вязні працавалі на
пра-мысловых прадпрыемствах і будоўлях, у сельскай гаспа-дарцы, на
лесанарыхтоўках. Так, на БАМе ( Байкала-Амур-ская магістраль) у 1935 г. было занята 150 тыс. чалавек, 196 тыс. чалавек будавалі канал Масква — Волга, на
Бела-мора-Балтыйскім канале выкарыстоўвалася праца 71 тыс. зняволеных.
Адной з важнейшых крыніц забеспячэння
індустрыя-лізацыі і масавых закупак абсталявання за мяжой была золатавыпрацоўка.
Калі ў 1928 г. шляхам прымусовай пра-цы вязняў было атрымана толькі 11,5 кг хімічна чыстага золата, то ў 1931 г. — 276,6 кг, у 1934 г. — 11 141,4 кг, у 1937 г. — 48 т, крыху менш чым трэць усёй дабычы золата ў краіне.
Аналіз крыніц інфармацыі дае магчымасць
меркаваць, што праз ГУЛАГ СССР (Галоўнаё ўпраўленне папраўча-пра-цоўных
лагераў, працоўных пасяленняў і месц зняволення) у 30 — 40-я гг. прайшло не
менш чым 10—12 млн чалавек, у тым ліку звыш 600 тыс. ураджэнцаў Беларусі.
Такім чынам, вынікі індустрыялізацыі былі
наступнымі:
·
у БССР была створана сучасная матэрыяльна-тэхнічная база народнай
гаспадаркі;
·
была забяспечана тэхнічна-эканамічная незалежнасць СССР ад
капіталістычных краін;
·
быў створаны ваенна-абарончы комплекс СССР;
·
індустрыялізацыя істотна паўплывала на змены ў сацы-яльнай
структуры насельніцтва рэспублікі (рабочы клас склаў 21,9 % );
·
разам з тым індустрыялізацыя не спрыяла значнаму па-вышэнню
ўзроўню жыцця працоўных;
·
патрабавала шырокага прымянення паднявольнай працы;
Літаратура
1.
Гісторыя Беларусі ч. 2,
пад рэд. прафес. Я.К.Новіка,
Г.С. Марцуля, Мінск,2001г.
2.
Гісторыя Беларусі / Пад рэд. А. Г.
Каханоускага і інш. – Мн.: "Экаперспектыва", 1997.
3.
Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX- XX
стагоддзі: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін. – Мн.: РІВШ БДУ, 2002.
4.
История Беларуси: Учебн. Пособие. П.И
Бригадин, Л.А. Жилунович и др. –Мн., 1997.
5.
150 пытанняу i адказау з гiсторыi
Беларусi. -Мн., 1999.
6.
Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П.
Касцюк i iнш. –Мн., 1995.
7.
Гiсторыя Беларусi ад старажытнасцi да
сучаснасцi. C.В. Паноу. –Мн., 2002.
8.
Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн.,
1972. Т.3
9.
Касцюк М. Бальшавіцкая сістэма ўлады на
Беларусі. – Мн., 2000.